پێش زیاتر لە حەوت ساڵ وەكو میوان بانگهێشتی دیدارێكی تەلەفزیۆنی كرام كە بێجگە لە من سێ رۆژنامەنووسی ئەڵمان و لە نێو ئەوانیشدا رۆژنامەنووسیی فەڕەنسی و بەرەچەڵەك ئەڵمانی پیتەر شۆرلاتۆر و رۆژنامەنووسی ئەمریكی لە حزبی كۆماری كە تا ئێستاش لە باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە بەرلین كاردەكات، میوانی دیدارەكە بوون. قسەو باسی دیدارەكەش زیاتر تایبەت بوو بەو توندوتیژییەی عێراقی گرتۆتەوە، هەروەها چۆن بیر لەوە بكرێتەوە كە چارەسەری گونجاو بۆ ئەو قەیرانە بدۆزرێتەوەو پاشان بەرپرسیارێتیی ئەمریكاش لەمەدا چییە؟ هەموومان لەو باوەڕەدابووین كە ئەم كێشە گەورەیە ئاوا بەم ئاسانییە چارەسەرناكرێت، دیارە هۆكارەكانیش زیاتر بریتی بوون لە برینی تایفەگەریی كە جەستەی كۆمەڵگەی عێراقی تەنیوەو ئەمە سەرباری ئەوەی كە لەبەر سیستەمی پشكایەتیی ناڕەوای نێوان پێكهاتە و لایەنەكانی عێراق ئەم برینە زیاتر فراوان بووە، وێڕای دەستێوەردانی راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆی دەوڵەتانی دراوسێ لە كاروباری ناوخۆی عێراق، دیارە هۆكاری سەرەكیی ئەم قەیرانەش زیاتر خۆی لەوەدا دەبینێتەوە كە دوای رووخانی رژێمی پێشوو دەروازەكانی سنووری عێراق خرانە سەر پشت و تیرۆریستان لە رێكخراوی ئەلقاعیدە بە لێشاو روویان لە وڵات كرد، بۆ مەبەستی رزگاربوون لەو شەپۆلەی كاری تیرۆریستی و دوورخستنەوەی لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاو دەوڵەتانی ئەوروپا دوای رووداوەكانی 11ی سێبتێمبەری 2001 پارەو یارمەتییەكی زۆری دارایی تەرخانكرا، لە دیدارەكەدا سەرنجی ئەوەم دا كە ئەو رۆژنامەنووسە ئەمریكییە داكۆكییەكی سەرسەختی لە جۆرج دەبلیو بوشی سەرۆكی حزبەكەی و پۆل بریمەری حاكمی عێراق دەكرد، بۆیە دوابەدوای تەواوبوونی دیدارە تەلەفزیۆنییەكە كە راستەوخۆ لە كەناڵی فینیكس (Pheonix)ی ئەڵمانییەوە پەخش دەكرا، رۆژنامەنووسە ئەمریكییەكە لێی پرسیم: پێتوایە كەی توندوتیژی لە عێراق كۆتایی پێدێت؟ منیش پێیم گوت: تۆ پێتوایە لە ماوەی شەش مانگدا كۆتایی بێت؟ ئەو گوتی: نەخێر پێشبینی دەكەم لە ماوەی پێنج ساڵدا تەواو بێت، پێیم گوت: من لەو ماوەیە زیاتر پێشیبینی دەكەم، بەراستی كۆشكی سپی و جۆرج دەبلیو بوش هەر لە سەرەتاوە هەڵسوكەوتێكی هەڵەیان كرد، ئێوە ئیستراتیجییەتێكی روون و ئاشكرا و واقیع بینانەتان دەربارەی عێراق و كێشەكانی نەبوو، هەروەها گوێتان لە بیروبۆچوونی عێراقییەكان رانەدەگرت، زۆر لە خۆباییانەو بە لووتبەرزییەوە رەفتارتان دەكرد، تەنیا خەمتان رووخانی دكتاتۆر بوو، تاكو بە زووترین كات یەكێكی لە جێگە دابنێن، بەم شێوەیە ئەم گەلەتان رووبەڕووی كۆمەڵێك كێشەو كارەسات كردەوە كە پێموایە بۆ چەندین ساڵی دیكەش لێی رزگار نابێت و دەبێ ئەو میللەتە هەر خوێن و فرمێسك بڕێژێت.
دوای تێپەڕبوونی نزیكەی هەشت ساڵ، ئێمە تازە لە سەرەتای ساڵی 2014 داین، هەمان پرسیار دەكرێت، ئایا هیچ دەرفەتێك بۆ ئاساییش و سەقامگیری و ئاشتی لە عێراقدا ماوە؟ وەڵامەكەی ( نا) و( بەڵێ)یە. وەڵامەكە بە (نا) دەبێت ئەگەر حوكمڕانانی ئێستای عێراق بە هەمان عەقڵییەتی دواكەوتووی تایفی و لەسەر بنەمای پشكایەتی تایفی كاربكەن، ئەو پشكایەتییەی لەو كاتەوە دەستی پێكرد كە ئۆپۆزسیۆن لە دەرەوە بوون كە زیاتر جەختكردنەوە لەسەر ئارەزووی حزبە سیاسییەكانی ئیسلامی و ویستی ئەمریكا و پۆل برێمەر كە فاكتەری هاندەری تەشەنەكردنی پرۆژەی تایفی بوون تاكو عێراق هەمیشە سەقامگیر نەبێت و بەرژەوەندییەكانی خودی ئەمریكاو وڵاتانی هاوپەیمان و هاوڕێی و ئیسرائیل نەكەوێتە مەترسییەوە، كە ئەمەش لێكدانەوەیەكی هەڵە بوو، بۆیە ئەگەر هەڵبژاردنی گشتی كە لە داهاتوویەكی نزیكدا دەكرێت نەیتوانی گۆڕانكاریی لە تەرازووی هێزەكان لە ناوخۆو ئەنجومەنی نوێنەراندا بكات و حكومەتێكی تازە پێك بهێنێت، ئەوا عێراق زیاتر دەبێتە جۆگەلەی خوێن و زیانێكی زۆر بە عێراقییەكان دەگات، وا دیارە ویلایەتە یەكگرتووەكانیش بەرامبەر رووداوەكانی عێراق بێ باكە، ئەگەرنا دەیتوانی كارێكی وا بكات كە رێگە لە تیرۆریستان بگرێت و ئامۆژگاریش پێشكەش بە هاوڕێ دڵسۆزەكەی نوری مالیكی و حزبی دەعوە بكات تاكو سیاسەتە چەوتەكەیان سەبارەت بە پەرەسەندنی ململانێی چەكداری بگۆڕن، یاخود هەر نەبێ هەوڵ بدات رەوشەكە هێور بكاتەوە.
دەكرێ وەڵامەكە بە (بەڵێ) بێت، ئەگەرهاتوو هاوكارییەكی تەواو و هەست كردن بە بەرپرسیارێتی لە نێوان لایەنە سیاسییەكان بێتە ئاراوە و لە ئێستادا سیاسەتەكانی مالیكی رەت بكەنەوە، بەڵام جورئەتی ئەوەیان نەبێت كە هەڵوێستێكی گونجاو بە رەتكردنەوەی تەواوی سیاسەتە چەوتەكانی مالیكی بگرنەبەر ئەویش بە كێشانەوەی متمانەو راسپاردنی كەسێكی دیكە كە بتوانێت لاپەڕەیەكی تازە لەگەڵ هێزەكانی دیكەدا بكاتەوەو تەواوی كێشەكان بە سیاسەت نەك تەنیا بە ئەمنی و سەربازی چارەسەربكات. ئەم چارەسەرە قورسەو دیارە ئەستەمیشە، ئەویش لەبەر ئەوەی زۆربەی لایەنەكان ئەوەندە بوێر نین، چونكە ترسیان لەوەیە كە حوكم لە دەست حزبە ئیسلامییەكانی شیعە دەربچێت و بكەوێتە دەست حزبە ئیسلامییەكانی سوننە! بۆیە چاكترین چارەسەر و گونجاوترین شێواز بریتییە لە خوڵقاندنی زەمینەیەك كە بوار بڕەخسێنێت بۆ بنیادنانی تازە لە نێوان توێژە جیاجیاكانی كۆمەڵگە لەڕووی سیاسی و هزری و نەتەوەیی و ئایینی و ئایینزاییەوە و بەپێی ئەو دەستەواژەییە رەفتار بكەن(ئایین بۆ خواو، نیشتمان بۆ هەمووان)، دیارە ئەم هەنگاوەش بەوە دەست پێ دەكات كە هاووڵاتیانی عێراق ئەم ئەنجامە بەدەست بێنن لە رێگەی سندووقی دەنگدان و رێگەش لە هێزە تایفییەكان بگرن كە دەست بەسەر سندوقەكاندا نەگرن و ئاراستەی ئەو دەنگانەی كەبەدەست دێن بۆ بەرژەوەندیی تایفی و نانەوەی ئاژاوەو وێرانكاریی بەكاریان نەهێنن و تەنیا خزمەتی لایەن و بواری تایبەتی خۆیانی پێ بكەن.
دابین كردنی زەمینەیەكی لەبار بۆ سازدانی گفتوگۆ و وازهێنان لە توندوتیژی و خۆپیشاندان و ناڕەزایی بەر لە هەموو شتێك پێویستی بەوە هەیە كە هەموو هێزەكانی حوكمڕان بە تەواوی بیرۆكەی تایفەگەری لە رەفتارو بۆچوون و هەڵسوكەوتی سیاسییان بسڕنەوە، دیارە ئە مەش تەنیا بەوە دێتە دی كە ئەو هێزانە سیاسەتی پێشێلكردنی ناسنامەی نیشتمانپەروەریی یەكگرتووی عێراق وەلاوە بنێن و بەهاو رووخساری گەشاوەی ئەو ناسنامەیە جارێكی دیكە بژێننەوەو بەرژەوەندییەكانی تایبەتیش بخەنە لاوە، تاكو چی دیكە ئەو عێراقە لەنێو ململانێی تایفی و ئیتنی و ئایینزاییدا نغرۆ نەبێت، لێرەدا ئەو دوو دیدگایە بەرامبەر یەك دەوەستنەوە، یەكەمیان بۆچوون و دیدگای(من) بەرامبەر دیدگای دووەم (ئەوی دیكە)، كە (من)ـەكە هەڵگری ئاڵای حەق و عەقڵانیەت و پیرۆزییەو (ئەوی دیكە)ش هەڵگری ئاڵای ناحەق و نا عەقڵانی و دواكەوتووییە! بۆیە كاتێ هەندێ تایفە پەرست لە رۆژنامەكاندا دەنووسن و لە كەناڵە زۆرو زەبەندەكانی ئەو وڵاتە قسەدەكەن یان لە مزگەوت و حوسێنییەكان وتاری ژەهراوی وا دەخوێننەوە كە تۆوی تایفەگەری و رق و كینە لە نێوان پێكهاتەكاندا دەچێنن، ئەم دیمەنانە وامان لێدەكەن كە بە شێوەیەك ئەم راستییە بخوێنینەوە كە چی دیكە مرۆڤ نەتوانێت لە بەرامبەر ئەم رەفتارانە بێ هەڵوێست بێت.
دیسان دابین كردنی زەمینەیەكی لەبار و دروست بۆ تێگەیشتنی ئاڵوگۆڕی نێوان توێژەكانی گەل پێویستی بەوە هەیە كە گەل جارێكی دیكە بە راستگۆیی و گیانی بەرپرسیارێتییەوە چاو بە ئەزموونی خۆیدا بخشێنێتەوە كە تەمەنی لە چەند دەیەیەك زیاترە، تەنانەت لە چەندین سەدە زیاترە كە ئەو سیستەمە سیاسییانەی بانگەشەی ئەوە دەكەن كە پابەندن بە ئایینی پیرۆز و شەریعەت و گرتنەبەری ئایینزایی تایفی بە واتا جوداخوازییەكەیەوە ئەوانەهەرگیز ناتوانن ریزەكانی گەل یەك بخەن و ژیانێكی تازەو سەقامگیر و هێمن و پێشكەوتووی بۆ بێننە ئاراوە، بەڵكو ئەو سیستەمانە كۆمەڵگەی وا بەرهەم دێنن كە هەمیشە لە ململانێ و شەڕوشۆڕ و جیاخوازیدابن هەروەك چۆن رژێمی بەعسی شۆڤینی پەیڕەوەی دەكرد.
دیارە ئەو فرە ئایینی و نەتەوەیی و ئایینزایی و فرە بۆچوون و ئایدیۆلۆژیی هەرگیز گرفتێكی وا نەبووە لە وڵاتدا كاتێ كە ئازادی و دیموكراسی و ژیانی دەستووری لە نێو میللەتدا باو بێت و هەموو لایەك بە تەواوی دان بە بوون و بیروباوەڕیی بەرامبەردا بنێت، جا ئەو بەرامبەرە لە هەر نەتەوەو ئایین و بیروبۆچوونێك بێت، هاوكات هەموو مرۆڤێك مافی ئەوەی هەیە كە باوەڕ بە هەر ئایینێك بێنێت و ئەم مافەش لە رووی نێودەوڵەتییشەوە دانی پێدا نراوە، چونكە فرەیی نەتەوەیی و ئایینی و سیاسی و ئایدیۆلۆژی نیشانەی زیندوویی و پێشكەوتنی گەلە، ئەمەش بە هیچ شێوەیەك نەبۆتە لەمپەر لەبەردەم تێكڕای توێژەكانی گەلدا. دوای ئەو قسانە لێرەدا پێویستە جارێكی دیكە ئەو پرسیارە دووبارە بكەمەوە، ئایا چ رێگەیەكمان لە پێشە تاكو بتوانین ئاساییش و سەقامگیریی ئاشتی و بنیادنان بێنینە ئاراوە و هەموو تاكەكانی گەلیش ئازادبن و سامانی وڵاتیان لەدەستدا بێت؟ وەڵامی ئەو پرسیارە زیاتر لەوەدایە كە پێویستە خەڵكەكە هۆشیاربێت و لەوە تێبگات كە سیستەمی حوكمڕانیی ئەم سەردەمەی وڵات لەسەر بنەمای تایفەگەری و پشكایەتیی سیاسی و ئایینزایی دامەزراوە و بە هەزاران مرۆڤی خێرلەخۆ نەدیوو كەم ئەندام و هەژارو برسی لەم وڵاتەداو لە سایەی ئەم سیاسەتەدا ژیان دەگوزەرێنن و بە هۆی تەقینەوەو تێكچوونی بارودۆخی ئەمنی و سیاسییەوە هەزاران هاووڵاتی سڤیل كوژراون و برینداربوونەو بە ملیاران دۆلاریش لەبەر شەڕو ململانێی نێوان لایەنە سیاسییەكان زیان بە بنیاد و ئابووریی عێراق گەیشتووە، بۆیە دەرئەنجام ئەگەر مەبەست لە گۆڕانكاریی بێت لە رەوشی سیاسی و ئابووری و كلتووریی ئەم میللەتە، ئەوا پێویستە لەسەر هەموو رۆڵەكان زۆر بە وردی و هۆشیارانە سەرنجی ئەم راستییە بدەن كە عێراق لەبەر بارودۆخی ئێستا پێویستی بە گۆڕانكاریی ریشەیی هەیە، بەڵام پێویستە لەگەڵ هەرهەنگاوێكدا بەرژەوەندیی باڵای نەوەكانی داهاتوو رەچاوبكرێت.