لێكۆڵینەوەكانی ئەپستمۆلۆژییا ئەوەیان سەلماندوە كە فیكر بۆ بنیادنانی مەعریفەی زانستییانە زۆر رێگەی پێچاو پێچ و هەڵدێرئاسا یان دەروازەی ناڕاستەوخۆ دەگرێتەبەر، بەتایبەتی ئەگەر فەلسەفەكانی زانستیی تەقلیدی بن، بەتایبەتیش لە داڕشتنە دانراویەكەیدا(وضعیە)، مەعریفەی زانستی درێژكراوەی مەعریفەی ئاساییە، ئەوەش بەسە بۆ ئەوەی ئامۆژگاری لێكۆڵەر بكەیت بەوەی((گوێ بۆ هەرچی شتێكی كە سروشت دەیڵێت، هەڵبخات))، یان بە شێوەیەك كە بابەتیبوون وەك رەتكردنەوەیەكی خودێتی دیاری بكات، تەنانەت بابەتیبوون دەخاتە بەرامبەر خودێتی، ئەپستمۆلۆژیای نادانراو بە جیاوازی ژێدەرەكانییەوە بە شێوەیەك لە شێوەكان، بابەتیبوون دیاری دەكات وەك ئەوەی بۆ خۆیان بابەتۆكەیەك بن، دەستێوەردان بێت لە سروشت و دەرهاویشتەكانی راستەوخۆ، هەڕەمەكێتی رەتدەكاتەوەو راستەخۆیەتی دادەپاچێت، لەمبارەیەوە باشلەر نووسیویەتی((هەموو بابەتیبوونێك سەلماندنەكەی بە هەرشێوەیەك بێت، ئەوە یەكەمین پێوەندێتی بە بابەتەوە بەدرۆدەخاتەوەو، سەرەتا لەسەرێتی رەخنە لە هەموو شتێك بگرێت: هەستپێكردن و دەسپێكی رادەربڕین و پێڕەوكردنی ئاسایی))..
مەعریفەی ئاسایی واقیعێكی پێدراو و سروشتیی پێ وەسف ناكرێت، بەڵكو مامەڵە لەگەڵ واقیعێكی دەسكردانەدا دەكات، سەرنجی سروشت لەوەدا نییە كە جیهان بۆ ئامێرێكی فۆتۆگرافیانە بگۆڕێت، ئەمەیان باری سەرنجەكە نییە، وەك كلود برنار لە بارەیەوە دەڵێت((پێویستە سەرنجدەر وەك وێناكارێكی بێلایەنی دیاردە بێت، سەرنجەكەشی بە وردی بەرجەستەی بكات، هەروەها بەركار بێت نەك كارا، گوێڕادێری سروشت بێت بۆ ئەوەی هەموو ئەو شتانە تۆماربكات كە سروشت بەسەریدا دەیسەپێنێت)) لە مەعریفەی زانستی هاوچەرخدا تێبینی و سەرنج دەبێتە پرۆژەیەكی تیۆرییانە((واقیع بە نیسبەت جیهانەوە بەبێ چالاكیی هەمواركراوی یەك لە دوای یەكدا دروست نابێت... مەعریفەی زانستی گەیشتۆتە ئاستێكی وا ئەو بابەتە زانستییانەی تێدایە كە خۆمان دروستی دەكەین، نە كەم و نە زۆر))باشلەر نووسیویەتی..
فیكر گوێ بۆ هیچ شتێك كە دەگوترێت، رانادێرێت، جا سەرچاوەكەشی هەر كوێیەك بێت، وەك بەركار و پێشوازیكەر لێی راناوەستێت، بەڵكو لە تۆمەتباركردنێكی راستەخۆوە دەستپێدەكات، سەرەتاكانی بریتی نین لە بەرایی و پرەنسیب، چونكە بەرایی هەمیشە جێگەی تۆمەتباركردنەو دەبێت وەرچەرخێنرێت یان بهێنرێتە دەمودو یان متمانەی پێنەكرێت، شتانێكی ئەم سەردەمە كە مایەی مشتومڕ نین دەرئەنجامێكن بۆئەوی پێیان بگەین، نەك دەستپێكردنێك پشتیان پێ ببەسترێت، لەم رووەوە باشلەر دەیووت((حەقیقەتی بەرایی بوونی نییە، بەڵكو هەڵەی بەرایی هەیە)) ((دەستپێكەری بیروڕا هەمیشە لە بنەڕەتدا هەڵەیە، خراپ بیر دەكاتەوە، یان روونتر بڵێین هەر بیر ناكاتەوە، بەڵكو پێداویستیگەلێك وەردەگێڕێت و دەیانگوازێتەوە تاكو بیانكاتە زانیاریی)).
مەعریفەی زانستی هەمیشە مەعریفەی- دژ- ە، چونكە هەمیشە راستكردنەوەی هەڵەیە، بەو شێوەیەی كە هەڵە بەهێزیی و بوونێتی راستەقینەی خۆی هەمیشە بۆ دەگەڕێتەوە، چی دی نابێتە بوونێكی لابەلا، یان ئەگەرێكی میتۆدییانە، بەڵكو پتەوێتی خۆی بۆ دەگێڕێتەوە، زەڕوڕەتی خۆی بۆ دێتەوە ئەگەر قسەكەمان راست بێت، مادامەكی دەبێتە دەستپێكێكی هەموو مەعریفەیەكی زانستی، ئەمە تەنیا بەو هەڵانەوە نەبێت ناگەڕێتەوە، كە پێشتر راستكراونەتەوە، بۆیە ((هەر ئەزموونێكی بابەتییانەی راست، وەك باشلەر دەیڵێت بەم گوزاریشتەوە ((پێویستە هەمیشە وەك ئەزموونێك چۆنیەتی راستكردنەوەی هەڵەیەكی زاتیی دیاری بكات)).
بەم شێوەیە ئاشكراكردنی واقیع هەمیشە گەڕانەوەیە بەرەو دواوە، چونكە واقیع هەرگیز نابێتە ئەو واقیعەی كە پێمان وایە دیوی راستەقینەی خۆی بێت، بەڵكو هەمیشە واقیع ئەوەیە كە پێویست بوو بڕوامان پێی هەبووایە، هەر ئاشكراكردنێكی راستی هەمیشە لە كەشوهەوایەكی پەشیمانیی فیكریدا دێتەئاراوە)) لەم روانگەوە باشلەر جەخت دەكاتەوە لەسەر ئەوەی كە فیكرهەمیشە لە پێشەوەی مەعریفەی زانستیەوەیە، هەرگیز بابەتێكی تازەگوتراو یان تازەدروستكراو نییە، بەڵكو تەپ و تۆزی رۆژگاری لەسەر شانیدا نیشتووە، كە بەرامبەر تەمەنی حوكمەكانی پێشوەختیەتی)) بەم واتایەوە نەزانین كەلێنێكی مەعریفیانە نییە، بەڵكو نەزانین پڕكردنەوەیەكی مەعریفیانەیە، چنراوێكی هەڵەی یەكانگرتووی ئەرێنیی پێویستە، رۆشنایی لە تاریكاییەوە دەردەچێت، بەڵام مەعریفە لە نەزانینەوە سەرچاوە ناگرێت، پلەی سفر لە مەعریفەدا هەر نییە، هەموو ئەوەی لە دنیادا هەیە بریتییە لە مەعریفەیەكی كەڵەكە كراوو هەڵچنراو، هەندێكیشی دژەو رێڕەوەكانی خۆی راست دەكاتەوە، هەڵەكانی خۆی سەرلەنوێ هەڵدەسەنگێنێتەوە..
ئەم پایە ئەنتۆلۆژییە نوێیەی هەڵە، دیاریكردنەكەی ئێمە بۆ واقیعەكە و تێگەیشتنمان سەبارەت بە توێژینەوەی زانستی ناگۆڕێت، بەڵكو سرووشتی خودی فیكر دەگۆڕێت، دەیكاتە فیكرێكی خەباتكارو دژە هەڵەی سەرسەخت، متمانەی خۆی بە بەراییەكان لەدەست دەدات و، پێیوایە كە هیچ شتێكی پێ نادرێت، پێویستە لەسەری نادیار راماڵێت، هەموو بەربەستێكی هەمەچەشنی ئەپستمۆلۆژیی تێكبشكێنێت، دواتر جەنگێك دژ بە هەڵە و حوكمەكانی پێشوەختە رابگەیەنێت، بەم شێوەیە مەعریفەكەی دەبێتە هەبوویەكی داگیركاری و جیهاد كردن نەك تەنیا هەڵچوونێكی تێڕامانی..
چونكە ئەمڕۆ مەعریفەی زانستی روونبینانەتر لە پلەبەندیەكانی مەعریفی دەڕوانێت، بە جودا بابەتە هەستپێكراوەكان دەخاتە بەر تێڕوانین، لە بری روونبینی خودیی، بڕوا بە روونبینی رێكارانە دەهێنێت، لە بری بابەتی هەستپێكراو، بڕوادەهێنێت بە بابەتی بونیادنراو، بیرتیژیی(حدس) دەرپەڕیوی بەلاوە پەسەندترە لە بیرتیژیی رەها، جەختیش لەوە دەكاتەوە كە فیكر بریتییە لە زنجیرەیەك دابڕان و جیابوونەوە، هەمیشەش پێداچوونەوەو رەخنەكاری و چاوپیاخشانەوەیە..
كەواتە رەخنە خەسڵەتێك نییە بخرێتە سەرشانی فیكرەوە، فیكر هەمیشە پێداچوونەوەو چاوپێداخشانەوەیە، بۆیە ئەمڕۆ دەستەواژەی فكریی رەخنەیی بووەتە دەرئەنجامێك، بەوەی رەخنەو پێداچوونەوە سرووشی فیكر و ناوەڕۆكێتی، نەك نیشانەیەك نییە لە نیشانەكانی، فیكرێك نییە رەخنەیی نەبێت، ئەمڕۆ رەخنە ئاڕاستەیەكی فەلسەفیانە یان قوتابخانەیەكی بێ فیكر نییە، تەنانەت قۆناغێك یان هەنگاوێكیش نییە، كە فیكر وەك بەرایی كارەكەی گرتبێتیەبەر، بەڵكو بریتیە لە كرۆكی فیكری و كاری بنچینەیی، بیركردنەوە كاتێك دەستپێدەكات كە فیكر متمانەی خۆی بە دەرهاوێشتەی راستەوخۆ لەدەست دەدات و گومانیان دەخاتەسەر، تەنانەت ئەو پرسیارانەی دەریاندەبڕێت پێویستە شێوازێك لە ئەفراندن بەرهەمهێنانیان پێ ببەخشێت، سەبارەت بەم واتایە خاوەنی رۆحیەتی نوێی زانستی لەم بارەوە دەڵێت((پێویستە سەرەتاو پێش هەر شتێك دەربڕینی پرسیارەكە زانراو بێت، چونكە پرسیارەكان لە ژیانی كردارەكیدا ناخرێنەڕوو، ئەم پرسیارانە لەو پرسیارانەش ناچن كە لە گۆڕەپانەكاندا دەوترێنەوە، چونكە هیچ شتێك لەم بارەیەوە لە گۆڕەپانەكەدا هیچ شتێك نییە كە ببەخشرێت یان بدرێت، هیچ متمانەیەكیش بە خۆڕسكی نییە، پێویستە هەموو شتێك جەنگ بكات و پێش خۆی راماڵێت، هەموو مەعریفەیەكی زانستی بریتییە لە مەعریفەـ دژ.
* بیرمەندی مەغریبی و ئوستادی فەلسەفە لە زانكۆی ربات