لە چوارچێوەو قاڵبی گوزارەی (la société du spectacle)دا، (گای دوبوورGuy Debord)ی بیرمەندی فەرەنسایی ناوونیشانێكی تایبەتی بۆ كتێبە بنەڕەتیەكەی خۆی داناوە، هەر بەهۆی ئەو گوزارەیەوە ئاڵۆزی و زەحمەتییەكی زۆر لە شرۆڤەو لێكدانەوەكەیدا پەیدابووە، ئەوەش نەوەك بەهۆی وەرگێڕانی گوزارەكە لە زمانێكەوە بۆ زمانێكی تر، بەڵكو تەنانەت لە دیاریكردنی واتاكەشیدا هەر ئاڵۆزی و زەحمەتی زۆر دروست بووە، هەر لە بنەڕەتدا یان لە یەكەمین ساتەوەختی خستنەڕوویدا، مەبەست لە (نمایش) جۆرێكی تایبەتییانەی ئەوكۆمەڵگانەیە كە پڕاوپڕ واتای ئەم گوزارەیەیان بەسەردا دەچەسپێنرت، وەك لێرەدا زیاتریش بۆمان ڕوون دەبێتەوە، مەبەستی تەواوەتی لەم گوزارەیە بە تەنیا ئەو كۆمەڵگانەش نییە، بەڵكو ئەو چەشنە ژیانكردنە تازەیەیە كە كۆمەڵگە هاوچەرخەكان بۆ خۆیانیان فەراهەم كردووە، بە تایبەتیتر كە لە هەر كۆمەڵگەیەكیاندا بە پلەو ئاستێكی جیاوازەوە ژیان لە نمایشدا فەراهەم كراوە..
واتە بە شێوەیەكی سەیر كەوتونەتە ژێر كاریگەرییەكانی هەژموونی نمایشەوەو بە تەواوەتی داگیری كردون..
جۆری دووەم لە ئاڵۆزیی و زەحمەتیەكان، پێوەندی هەیە بە وەرگێڕانەكەیەوە، كە لە ناواخنی وشەی كۆمەڵگەدا نییە، بەڵكو لە خوازەی (spectacle)، لە لایەن دانەرەكەیەوە سانا نییە مانای هەمەچەشنەو ئاڵۆز بۆ ئەو وشەیە چڕ بكرێتەوە، بەو شێوازە لە ماناكەی خۆی نزیكمان خستۆتەوە، كە پێش هەر شتێك نزیكە بە نمایشسازیی یان دووركەوتنەوەو لەگرێژنەوەدەرچوونە بە شێوازێك كە وا لە كۆمەڵگە هاوچەرخەكان بكات تا ڕاستەوخۆ لە ستراكتۆری خۆیان دوور بكەونەوەو لە گرێژنەوە دەربچن و لابدەن، دواجار وەرچەرخێن بۆ وێناندن و خۆنواندن..
ناكرێت بەم دووركەوتنەوەو لە گرێژنەوەدەرچوونە وا تێبگەین یان پێمان وا بێت كە لە لایەن دوبوۆرەوە هەموو كۆمەڵگە هاوچەرخەكان بە شێوازێك شیدەكرێنەوە، بۆ ئەوەی بیانگێڕێتەوە بۆ ئەو دوالیزمە تەقلیدییەی كە وێنەكان لە جیهانی دركپێكراودا لێكجودا دەكاتەوە، یان میسال لە جیهانی مەتریال دووردەخاتەوە، هەروەها جەختیش دەكاتەوە لەسەر ئەوەی كە(( لە تواناماندا نییە هەڵسەنگاندنی ڕەتكردنەوەیەكی ئەبستراكتیانە لە نێوان نمایش و كاریگەرێتی كۆمەڵایەتیدا بكەین، چونكە هەر ئەم دابەشبوونە دوالیزمیەیە كە بە خێرایی دەبێتە لێكداپچڕانێكی تێپەڕیوو))
نمایش لە كۆمەڵگەی خۆنمایشسازدا بە تەنیا بریتی نییە لە نمایشێك، واتە تەنیا دیمەنێك نییە بەس بۆ ڕامانكارییەكی تەسك لە قاڵب بدرێت، تەنانەت ئەگەر لای خاوەنەكەشیەوە گرێبەند كرابێت بە تەماشاو سەیركردنیشەوە، چونكە واقیعی ڕاستەقینە لە نمایشدا هەڵدەقوڵێت و بەرجەستە دەبێتەوە، ئەمەش واقیعیەتێكی ڕاستەقینەییە، نمایش بریتی نییە لە هەندێ وێنەی سەرنجڕاكێش لەو وێنانەی كە لە فەزادا مەلە دەكەن و دەبنە مایەی وروژاندنی هەست و سۆزو ویژدان، بەڵكو بریتیە لە ((پێوەندییەكی كۆمەڵایەتی كە ناوەندكارییەكەی ئەو پێوەندییە پڕی لە وێنەیە))، ئەم وێنانەش جوانكاری نین بۆ ئەو پێوەندییە، یان ڕەنگكردنی پێوەندییەكان نین، وەك چۆن پێشتر لەسەر میكانیزمی ئیدیۆلۆژیایی بوون شتێكی وەها دەوتران، ئەوە شتێكی تۆكمەو پڕ نییە تا زیادبكرێت لەسەر جیهانی ڕاستەقینە تا لە شێواندن و لادان و تێكچوونەكانی ئەو جیهانە كەم بكاتەوە، یان پێكناكۆكبوون و پارادۆكسەكانی پێ ڕووپۆش بكات، یان جیاوازییەكانی تێدا یەكبخات، تەنانەت دیكۆریش نییە تا ژیانی كۆمەڵایەتی پێ بڕازێنرێتەوە، بەڵكو ناوەڕۆكی ناواقیعیانەی كۆمەڵگەیەكی ڕاستەقینەییە)) ئەو جیهانەیە كە ژیانی مرۆڤایەتی تیایدا وەردەچەرخێت بۆ ڕواڵەت و ڕووخسارەكانی دەرەوە، لێكجیابوونەوەی وێنەكان، شتێك نییە دوورتر بێت لەو جیهانەی لێی داپچڕاوە، بەڵكو پێكدێت لە خودی ئەو جیهانە ئۆرگانییە، ڕەفتاری كۆمەڵایەتیانەش كە وەك نمایشسازی لە ڕووبەڕووبوونەوەیدایە، ئەو گشتێنراوە عەینیەیە كە هەر هەمان نمایش دەگرێتەوە، بۆیە دوبۆر لە پەرەگرافێكدا دەنووسێت((نمایش خۆی وا نیشان ئەدات كە هەموو كۆمەڵگەكەیە، كەچی شتێكە جگە لە مانای پیادەكردنێكی هەمووەكی بۆ ستراكتۆرە كۆمەڵایەتیەكەی و هەروەها بۆ كارنامەكەی نەبێت، هیچی تر نییە))
نمایش پوختەیەكی گشتییە بۆ ماقووڵیەتی كۆسووڕێكی(منظومة) كۆمەڵایەتی، كەواتە كۆمەڵگەی نمایشساز كۆمەڵگەیەكە كە شتەكان لە ناواخنەكەی خۆیان دوور دەخاتەوەو ئەلتەرناتیڤەكەی ڕادەسپێرێت تا وێنەیەك لە شێوەی وێناندنەكەی خۆی نیشان بداتەوە، ئەو كۆمەڵگەیەیە كە جیهانی هەستپێكراو دەگۆڕێت بۆ پارچە وێنەیەك كە لەسەرەوەی خۆیەوە وێناندویەتی، دواتر وا خۆی پێشكەش دەدات، وەك ئەوەی تەنیا ئەوە بێت هەستپێكراوە بێ بەرابەرەكەی خۆی..
لێرەدا وا دەوترێت شتەكە بریتی نەبێت لە گەڕانەوەیەكی شێوەگرتوو بۆ تیۆری بەلاداخستن(استلاب)**، ئەمەش دەلالەتە لەسەر ئەوەی دانەری ئەم بابەتە، بەسەر بەرگی كتێبەكەیەوە گوزارەیەكی لودڤیچ فیۆرباخی دانابێت كە تیایدا لەعنەت بەسەر ئەو كۆمەڵگانەدا دەبارێنێت كە هەموو شتێك وەردەچەرخێنن بۆ وێنە، یان ئۆرگیناڵ دەگۆڕن بۆ كۆپی، یان واقیع دەگۆڕن بۆ نواندن، یان بوون دەگۆڕن بۆ دیكۆر؛لەم بارەیەوە شتێكی تازە ئەگەر هەبێت و لە لایەن دوبۆرەوە چەسپێنرابێت، لە بنەڕەتەوە شتێكە پێی دەوترێت واقیعیەتی ڕەمزی، لەم سیاقەدا وا لە ڕواڵەتیش دەڕوانرێت وەك ئەوەی كەوتن و نسكۆو فەوتان و غوربەت بێت، بەو شێوەیە تایبەتمەندییەكی هەبوونی ڕاستەقینەیی هەیە، كاریگەرییە بەهێزەكەی لە بەرجەستەبوونەوەیەتی، لەوەیدا كەلێنێك بخاتە نێوان واقیع و خۆیەوە، ڕووداوەكانی نمایشسازی یان هەر بەركەوتنێك بە زیندەبۆی كۆمەڵایەتی، بە سروشتی حاڵ پیاهەڵدانێكە بە ڕواڵەت دا،هاوشێوەی ئەوەی لای نیچە دەبینرێتەوە كە سەر لەنوێ چاوی خشاندەوە بە ئەنتۆلۆژیای ڕواڵەت دا، تەنانەت ئەمە وەسفێكی ئەو میكانیزمەیە كە كۆمەڵگە هاوچەرخەكان جڵەوگیر دەكات، ئەو كۆمەڵگانەی وێنە تێیاندا پێگەیەكی مەزنیان هەیە، جیهان تیایدا دەبێتە وێنەیەكی جیهان.
ئەم گوزارەیەی كۆمەڵگەی نمایش، ناخرێتە پاڵ جۆرێكی تایبەت لە كۆمەڵگە، بەڵكو دەخرێتە پاڵ ئەو میكانیزمانەی لەسەر كۆمەڵگە هاوچەرخەكان دەچەسپێن، یان لەو كۆمەڵگانەی چنینە كۆمەڵایەتیەكەی خۆش دەویسترێت، نمایش ئەو میكانیزم و بزاڤە بێوچانەیە كە لەسەر ئەو كۆمەڵگانە دەچەسپێت، نمایش ئەو بزاڤە بێوچانەیە كە بە ئاست و پلەی جیاواز لەسەر ئەو كۆمەڵگانە دەچەسپێت، كاتێك هەمەشێوازێتی وەك ڕاگەیاندن و ڕیكلام و پڕوپاگەندەو بڵاوكراوەو وەشان و دروستكردنی ڕای گشتی بەكاردەهێنن تا جیهانی پێ وەرچەرخێنن، كە دواجار تەنیا بەهۆی وێنەوە نەبێت، ناتوانن هیچ شتێك بخەنە ناو لەپی دەستانەوە..
بەم شێوەیە نمایش تا نەبێتە جیهانێكی بینراو نابێتە هەوڵێك بۆ ئەو جیهانەی بە باشی و ڕاستەوخۆیی دركی پێ ناكرێت، (Spectateur)مرۆڤیش دەكاتە بینەرێكی تەماشاچی و بینراوێكی سەیركراو..
ئەم مانایە بە عەرەبی وەك خۆی وێكنایەتەوە، بۆیە دەگەڕێینەوە بۆ هاوشێوەكانی لە دەستەواژەكەیدا، ئەوەش لە ئەسڵی لاتینیەكەیەوەیە: بەوەدا (spectacle) بریتیە لەو شتانەی چاو بەلای خۆیاندا ڕادەكێشن، زاراوەی(spectacle)لاتینی بریتیە لەوەی سەیردەكرێت یان بینراوە. بەم شێوەیە دوبۆر جەخت دەكاتەوە لەوەی نمایش مەیلخوازە بەوەی ئەو جیهانە ببینین كە بە ڕاستەخۆیی دركی پێ ناكرێت، تەنیا لە ئەندامی چاودا ئەو هەستە باڵامرۆڤانەیە دەبینێتەوە..
كەواتە نمایش*** جەخت كردنەوەیە لە واقیعیەتێكی ڕواڵەتی، خۆبەدەستەوەدانی ئەو واتایەیە كە هەموو ژیانی مرۆڤایەتی چڕ بكرێتەوە بۆ ڕواڵەتێكی ڕووتەنی ، بەڵام ئەوە ڕواڵەتێكە مل كەچەو دەچەمێتەوە بۆ ڕێكخستنێكی كۆمەڵایەتیانە(organisée socialement.) بەڵام دوالیزمی بوون و
موڵكایەتیكردنetre avoir بە تەنیا بەسە بۆ تێگەیشتن لە یەكەمین قۆناغی هەژموونكردنی ئابوورییانە بەسەر ژیانی كۆمەڵایەتیەوە، كە هەر بەرهەمێكی مرۆڤانە وا دەناسێنێت كە بریتی بێت لەشێواندنی شیرازەی بوون و شیبوونەوەی یان دابەزینی بۆ ئاستی موڵكایەتیكردن، كۆمەڵگەی نمایش دوالیزمەیەكی تریش دەخوازێت كە بریتیە لە بوونی فیعلی و ڕواڵەتسازانە (être/paraître) كەواتە ئەوەی لە بەرچاوان دەربكەوێت بە باش دەژمێردرێت و لە قەڵەم دەدرێت، ئەوەی باشیشە بووەتە ڕواڵەتی، نمایشیش شتە ڕواڵەتیەكان دەقۆزێتەوە، دەبێتە ڕەتكەرەوەیەك بۆ وێنەكانی ژیان، هەروەها دەبێتە ڕەتكردنەوەیەك بۆ خودی ژیانێك كە كەوتۆتە بەردیدی چاوان..
سەبارەت بەم پێگەیەی كە دوبۆر لە ژیانی هاوچەرخدا بە ڕواڵەتسازی دەبەخشێت، بۆ ئەوەی نییە تەنیا بیكاتە شێواندنێك یان دەرئەنجامی بەلاداخستنێك و ئیستیلابێك كە حەقیقەتی شتەكانی تێدا بشاردرێتەوەو واقیعی ڕاستەقینەی شتەكان ڕەنگڕێژ بكات، بەڵكو بۆ ئەوەیە خۆی لە ناو واقیعەكەدا قاڵ بكاتەوە، ببێتە چنراوێك بۆ ڕێكخستنێكی كۆمەڵایەتی، دواتر ئەم پێگەیەیە كە وای لە دانەرانی كردووە وا تەماشای بكەن كە لە پشتەوەی هەموو خوێندنەوە تازەكانەوەیە، ئەم خوێندنەوانەیەتی كە وای لێ كردووە بخرێتە ئەو چوارچێوەیەی كە وەك پێشی ئەو خوێندنەوانە بكەوێتەوە كە تەفسیریان بۆ ماركسیەت دادەڕێژایەوە، بە تایبەت بە لای ئەوانەوە كە هاوسۆزبوون بۆسەرلەنوێ خوێندنەوەی ماركسیەت، كە دواتر ئەمە وای كرد هەموو ئەو بەربەستانە تێپەڕێنێت كە تیۆرییانە دەیخستنە ڕوو، بەو شێوەیە پاشماوەكانی بەشێك لە دوالیزمەیی لە ناوهەناوی خۆیداهەڵدەگرت، بە تایبەتیش لە نێوان حەقیقەتی شتەكان و ئەو شێواندنەی شتەكان دوچاریان دەبۆوە، بۆ ئەو بەشەشی كە هەندێك دەیانگێڕایەوە بۆ چەند واتایەكی ئایینگەرایی، لەم چوارچێوەیەدا ڕەنگە پێویستیی؛ وا بخوازێت سەرلەنوێ چاوێك بخشێنینەوە بەو چەمكی ئیدیۆلۆژیایەی كە لای لوی ئاڵتۆسێرە، یان سەرلەنوێ چاوخشانەوەیەك بكەینەوە بەو تێبینیانەی جان بۆدریاركە لە لێكۆڵینەوەی ئابووری سیاسی بۆهێما ئەنجامی داون..
*((ئەم وشەیەمان بە نمایشكار وەرگێڕاوەتە سەر زمانی كوردی، لە كاتێكدا نووسەری وتارەكە خۆی بە الفرجە وەریگێڕاوەتە سەر زمانی عەرەبی، بەڵام بە پێی فەرهەنگی لێكدانەوەی گوزارەكە وشەكە واتای خۆنمایشكردن دەنوێنێت، هاوكات خودی نووسەر لە وتارێكیدا كە ساڵی 2009 لە (الاوان) بڵاوی كردۆتەوە، دەڵێت:سادەو ئاسان نییە مانای پڕاوپڕی ئەو جۆرە وشە تێكچڕژاوە لە زمانی فەرەنسیەوە بە سادەیی بۆ زمانانی دیكە وەربگێڕدرێت، مەبەستی سەرەكی لەم وشەیە ئاماژەدانە بە سەیركردن یان دووركەوتنەوەو لە گرێژنەوە دەرچوونێكە كە ڕێكاوڕێك دەچەسپێتە سەر كۆمەڵگە هاوچەرخەكان، كە ژیانكردن تیایاندا دەكاتە سادەگۆیی و هەموو شتێك لە گرێژنەوە دەردێت و وەردەچەرخێتە سەر وێنەو نمایشسازی..
بە لای عەبدولسەلام بن عەبدولعالی نمایشسازیی لەو كۆمەڵگانەدا زۆر بە سانایی ڕواڵەتەكان دەقۆزێتەوە، نمایش دەبێتە ڕەتكردنەوەیەكی بینراویی ژیان، هەرچیش ژیان ڕەتبكاتەوە دەبێتەوە بە بینراو..))
** استلاب:لە بابەتەكەدا بە واتای خۆبەلاداخستن یان خۆبەپاشكۆكردن بۆ خۆرئاوا دێت
*** درككردنی جەوهەرییانەی ئەو وێنانە یان وێناندنەی كە دانەر لێیان دەدوێت لە خۆیدا وێنەیەكی جیاوازەو هەڵگری تایبەتمەندی (خستنەڕوو) یان (خۆنمایشكردن)ی هەیە بۆ تەماشا، لەبەر ئەوە لە وەرگێڕانە كوردییەكەیدا لە وشەی (نمایش)دا چڕكراوەتەوە..
گوڵان
* بیرمەندی مەغریبی و ئوستادی فەلسەفە لە زانكۆی ربات