خوێندنەوەی سیاسەتەكانی ئاسایشی نەتەوەیی لەو دەوڵەتانەی كە پێكهاتەی نەتەوەیی و ئایینی و تایفەگەری ئاڵۆزە، ئاماژە بەسێ شێواز دەكەن: شێوازی تواندنەوە بەهێز (رووبەڕووبوونەوەی سەربازی)، شێوازی تێكەڵكردن بە هەیكەلیەتەكانی دەوڵەت (چارەسەری كارگێڕی و ئابووری)، شێوازی چارەسەری سیاسی (دەستووری و یاسایی).
ئەم سیاسەتانە لە دیدێك بۆ ئاسایشی نەتەوەیین، ئەویش وەك قەوارەیەكی ستراتیژی بۆ پاراستنی بەرژەوەندیەكان، شێوازی یەكەم ئەو كێشانەیە مەترسیدارن بۆ ئاسایشی نەتەوەیی و یەك پارچەیی دادەنرێت، بۆیە ئەوەی ئەمە دەپارێزێت میكانیزمی بەرگری و هێزی سەربازیە، لە راستی دا ئەم ئەزموونانەی لەم شێوازەدا هەن ئاماژە بەقورسی نەزیفی ئابووری و مرۆیی و دژ بە ماف و ئازادیەكانی مرۆڤ دەدەن. شێوازی دووەم جەخت لەسەر پێكەوەژیان و تێكەڵبوون بە هەیكەلیەتەكانی دەوڵەت دەدەن لەسەر بنەمای هاونیشتمانی بەشدار بوو لە كارگێڕی و دارایی و ئابووری، بۆیە تا رادەیەك ئاستەكانی ئاسایشی نەتەوەیی دەپارێزێت لەسەقامگیری و بەردەوام بوون، ئەمەش پەیوەستە بەسروشتی سیستمی سیاسی و سەرچاوەكانی شەرعیەت، شێوازی سێیەم چارەسەركردنی سیاسی(دەستووری و یاسایی) بۆ كێشەكە وەك پاڵپشتێك بۆ بنەماكانی ئاسایشی نەتەوەیی و بەهێزكردنی بنەماكانی پەیوەست بە بەرگری سەربازی و دیپلۆماسیەتی هەمەجۆر و ئابووری گەشەپێدان هەژمار دەكات.
خوێندنەوەی مێژووی سیاسی كێشەی كورد لەتوركیا ئاماژە بە پلەبەندیەكی زەمەنی دەكات بۆ ئەم سێ شێوازەی ئاسایشی نەتەوەیی لە مامەڵەكردن، شێوازی یەكەم و دووەم پەیڕەو دەكرا هەر لە دامەزراندنی دەوڵەتی توركی تازە لەسەرەتاكانی سەدەی رابردوەوە نزیكەی هەشت دەیەی زەمەنی لەنێوانی چارەسەری سەربازی و یاسا ئیستسنائیەكان بەڕۆڵێكی بەرچاوی دامەزراوەی سەربازی و هەیكەلیەتەكانی دەزگاكانی ئاسایشی نەتەوەیی لەچوارچێوەی پڕۆسەكانی دروستكردنی بڕیار لەقەوارەی دەستووری و یاسایی و قەوارەی دینامیكی پەیوەست بەتوخمەكانی سەركردایەتی و هەڵبژاردەی سیاسی و سەربازی و هێزە كاریگەرەكان وەك حزبەكان و گروپەكانی بەرژەوەندی و رای گشتی و دەزگاكانی راگەیاندن لەگەڵ شیكردنەوەی گیروگرفتەكانی ژینگەی نێوخۆ و دەرەكی، و لەهەمان كات دا پرانسیپی هاووڵاتی بوون پەیڕەو دەكرا بەسیاسەتی تێكەڵ بوون لە هەیكەلیەتەكانی دەوڵەت و بەشداری سیاسی لەبەر رۆشنایی یاساكانی دەوڵەتی توركیای تازە، بەپێی ئەم دوو شێوازە كێشەی كورد بەمەترسیەك لەسەر سیستمی سیاسی و دەستووری و بەرژەوەندیەكانی نەتەوەیی توركیا هەژمار دەكرا و لەئەنجامدا بەمەترسیەكی نێوخۆ و دەرەوە هەژماردەكرا، بۆیە پێویستە سیاسەتێكی بەرگری سەربازی لەگەڵ هەندێك لەمیكانیزمەكانی سیاسی و ئابووری پەیڕەو بكرێت، هەرچۆنێك بێت زمانی ژمارەكان ئاماژە ئابووری و سەربازی و مرۆییەكان ئاماژە بە تراژیدیایەكی دڵتەزێن دەكەن بۆ تابلۆی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی توركیا، بەبوونی ناسەقامگیری سیاسی و كودەتاكانی سەربازی و كێشە ئابووری و گیروگرفتەكانی هەرێمی و نێودەوڵەتی لە توركیا و بەم شێوەیەی كە دژیەكی پەیڕەوەكانی كۆبنهاگن (1993) بن سەقامگیری دامەزراوەكانی و پەیڕەوكردنی دیموكراسیەت و سەروەری یاساو مافەكانی مرۆڤ و پاراستنی ماف و ئازادیەكانی كەمە نەتەوەییەكان، بۆیە ئەم دوو جۆرە شێوازە شكستیان هێنا لە چارەسەركردنێكی عادیلانە بۆ كێشەی كورد.
بەڵام تێبینی دەكرێت كەوا لەدەیەی یەكەمی ئەم سەدەیە نیشانەكانی شێوازی سێیەم لە سیاسەتەكانی ئاسایشی نەتەوەیی لە توركیا هاتە كایەوە دەربارەی كێشەی كورد و لەسەر بنەمای چەمكێكی پەیوەست بەهاوكێشەی شیكردنەوەی توخمەكانی هێز و پلانی ستراتیژی لەبنەما جێگیرەكان وەك مێژوو، جوگرافیا، ژمارەی دانیشتوان، رۆشنبیری، هەروەها بنەمای گۆڕاو وەك ئابووری، تەكنەلۆژیا، هێزی سەربازی و دیدی ستراتیژی و پێناسەی كەلتوری و پلانی ستراتیژی و كارگێڕی سیاسی هەروەها توخمی مرۆیی و پیشەسازی بەرگری و پێكهیاتەی سەربازی جگە لە میراتگری توركیا و رۆڵێ لە گۆڕەپانی هەرێمی و نێودەڵەتی پانتایی زەمینی و دەریایی لە ئاستەكانی پەیوەندی، بۆیە چەمكی تازەی ئاسایشی نەتەوەیی لەسەر ئەم بنەمایە (شەرعیەتی سیاسی، پێكەوە ژیان و لێبوردەیی رەگەزی و ئایینی، بوونی سەرچاوە بنەڕەتیەكانی سروشتی، توانا ئابووریەكان، پێویستی ئەوەی كەوا سیاسەتی سەربازی نەبێتە ئەركێكی قورس لەسەر ئابووری، پەیڕەوكردنی بەرگری پێشوەختانە بەمانای دەستنیشانكردنی بەپەلەی مەترسیەكان. هاوسەنگی لە نێوان ئازادیەكان و ئاسایش، گۆڕانكاری لەچەقبەستی سیاسەت بۆ دینامیكیەتی سیاسی، گۆڕانكاری لەدەوڵەتی پەراوێز بۆ دەوڵەتی سەنتەر، لەسەر ئەم بنەمایە جەخت لەسەر ئەوە دەكرێتەوە، كەوا كێشەی كورد كێشەیەكی ئاسایشی سیاسی و گەشەپێدانی ئابووری و كۆمەڵایەتی و وجودێكی مێژوویی و كیانێكی جوگرافیە، بۆیە پێویستە چارەسەری سیاسی بۆ بكرێت لە چوارچێوەی كۆمەڵێ لە هەنگاوەكانی دەستووری یاسایی و دارایی و كارگێڕی و ئابووری و كرانەوەی دیموكراسی لەسەقایەك پڕ لەدیالۆگ و عەقڵانیەت و فرەیی و بەشداری و هەمەجۆری و بەرپرسیاریەتی مێژوویی هەمووان، ئەمەش دەكرێت بەمیكانیزمەكانی چاوپێداخشاندنەوەی لەیاسای حزبەكان، ئابووری، دامەزراوە سەربازیەكان، تیرۆر، كۆچ پێكردنی زۆرە ملێ، پەروەردە، خوێندنی باڵا، كەلتوری، لێبوردنی گشتی، قەرەبووكردنەوە، قوربانیەكان، بەردانی گیراوەكان، ئەمەش لەدیدی ستراتیژیەتی فراوان بۆ ئاسایشی نەتەوەیی توركیا كەدەوەستێتە سەر بنەماكانی گەڕان بەدوای ئاسایشی توركیا لەچوارچێوەی هاوسەنگیەكی جێگیر و پێشكەشكردنی نموونەی تازە و پاڵپشتی كردنی پڕۆژەكانی گەشەپێدان و نوێبوونەوەی سیاسی لەگەڵ جەختكردنەوە لەسەر تواناكانی ئابووری و هێزەكانی كۆمەڵایەتی و رێخۆشكردن بۆ دایەلۆگ لەگەڵ یەكێتی ئەوروپا و گەڕان بەدوای ئاشتی و سەقامگیری هەرێمی و بەشداری كردن لەئەمنی هەرێمی و پەیوەستبوون بە دیدێكی فراوان نەك رەفتاری قەیرانەكان، و وتار و شێوازێكی دیپلۆماسی تازە كە هاوكار بێت بۆ بڵاوكردنەوەی هێزی نەرمی توركیا لەناوچەكەدا. لەهەمان كاتدا رەچاوی گۆڕانكاریەكان بكرێت لەدەستنیشانكردنی مەترسیەكان، هەروەها تێبینی گۆڕانكاری دەكرێت لەوتاری سیاسی كوردی لەهەڵسەنگاندنی مەسەلەكانی رووبەڕووبوونەوەی چەكداری یاخود مەدەنی و هەوڵی دانانیان لەقەوارەیەكی دیموكراسی لەگەڵ بوونی جۆرە ئاڵۆزیەكی چەكداری لەگەڵ ویستی ئاگربەست بۆ ماوەی جیاجیا و خشتەی زەمەنی نەك بەمەبەستی نەفەس كێشان، بەڵكو بەمەبەستی دروستكردنی كەشێكی دیموكراسی بۆ چارەسەری ئاشتیانەی كێشەی كورد، ئەمەش شوێن پەنجەی پۆزەتیڤی تێدا بەدی دەكرێت.
پوختەكە ئەوەیە كە ئێمە لەبەرامبەر قۆناغێكی تازە داین لەهەڵدانەوەی لاپەڕەی ململانێی جیابوونەوە و قوتدان لەتوركیا و ئیشكالیەتی پێناسەی نەتەوەیی و هەڵدانەوەی لاپەڕەیەكی دیموكراسی تازە لەمەسەلەكەدا كەتەنها كورد ناگرێتەوە، بەڵكو تێكەڵە لەگەڵ كێشەی گەلان و دەوڵەتەكانی ناوچەكە. بەم شێوەیەی كە كاریگەری هەبێت لەسەر رەوڕەوەی ئاشتی و سەقامگیری لە ناوچەكەدا.
هەر لەو دیدە فراوانەی سیاسەتە تازەكان ئاسایشی نەتەوەیی لە توركیا، خوێندنەوەی شیكاری لەپەیوەندیەكان لەگەڵ هەرێمی كوردستان بەئاستە ستراتیژیەكانی ئابووری و سیاسی و ئەمنی، ئاماژە بەئاسۆیەكانی پێشكەوتن دەكەن كە كاریگەری پۆزەتیڤیان هەیە لەسەر ئاستەكانی ئاسایش و سەقامگیری و ویستی هاوكاری هاوبەش بۆ خزمەتكردنی بەرژەوەندیە هاوبەشەكان.
هەروەها دیدی ئەم سیاسەتانە بۆ گۆڕانكاریەكان لەسوریا بەئاستی سیستمێكی ئەمنی هەرێمی لەبەر رۆشنایی جیۆسیاسەت و جیۆئابووری تازە كاریگەرە لەخزمەتكردنی بەرژەوەندیەكانی گەلان و دەوڵەتەكانی ناوچەكە، لەهەمان كاتدا لەچوارچێوەی هاوسەنگی هەرێمی سەرلەنوێ داڕشتنەوەی پەیوەندیەكان لەگەڵ (ئێران، عێراق، وڵاتانی كەنداو) ئامانجێكی تری سیاسەتەكانی ئاسایشی نەتەوەیی توركیای تازەیە.
(*) ئەم توێژینەوەیە پێشكەشكرا لە كۆنفرانسی گەڕان بەدوای مۆدێلێك بۆ كێشەی كورد لەشاری (ئەنقەرە) لە رۆژانی (9، 10/تشرینی یەكەمی/2013) كە لەلایەن سەنتەری رۆژهەڵات بۆ توێژینەوەكانی ئاشتی ئەنجام درابوو.