هەرێمی كوردستان بەدرێژایی بوونی لە چوارچێوەی دەوڵەتی تازەی عێراقدا كە لە ساڵی 1926 بە بڕیاری كۆمەڵەی گەلان پێوەی لكێنراو تا رزگاربوونی لەدەست دیكتاتۆریەت لە ساڵی1991 بە هیچ شێوەیەك بایەخی پێنەدرابوو، بەڵكو لە هەموو روویەكەوە پشتگوێ خرابوو، بە تایبەتیش لە بواری ئابووریدا كە ژێرخانەكەی داڕمابوو هاوكات بێكاری و نەبوونی پیشەسازیی نیشتمانی و هەرەسهێنانی كەرتی كشتوكاڵ و سوود وەرنەگرتن لە داهات و سەرچاوە سروشتییەكانی لەوانەش نەوتی خاو باڵی بەسەرداگرتبوو، ئەمە وێڕای لاوازییەكی زۆری پشكیی تاك لە بەرهەمی بەدەستهاتووی خۆماڵی، تەنانەت لەو سەردەمەی كە داهاتی دارایی عێراق لە پەرەسەندندا بوو بە تایبەتیش كە لە حەفتاكاندا نەوتی عێراق بە شێوەیەكی بەرچاو دەفرۆشرا ئەوجا هەرێمیش پشكی تێدا نەبوو، بە پێچەوانەوە رژێمی ئەوسای عێراق لە جیاتی ئەمە، لوولەی تفەنگی دەكردە سنگی گەلی كورد و بە هەزاران دارستان و كێڵگەو گوندی كاول و خاپوور كرد، بۆیە خەباتگێڕان ناچاربوون چەكی شەڕەف بكەنە شانیان بۆ رووبەڕووبوونەوەی دیكتاتۆریەتی فاشی و رەگەزپەرست، كە لە وەڵامدا دەیان قەسابخانەو كوشتار و گۆڕی بەكۆمەڵی دژ بە گەلی كورد هێنایە ئاراوە.
ئەگەر هەرێمی كوردستان لە دەست دیكتاتۆریەتی بەعس لە ساڵی 1991 رزگاری بووبێت، ئەوا نەیتوانیوە ئەو كاتە لە ناكۆكیی نێوان حزبەكان بەدوور بێت كە بوونە هۆكاری پەكخستنی پەرەسەندنی ئابووری بۆ ماوەی چەند ساڵێك، بۆیە هەرێمی كوردستان دوای ئەوەی هەر سێ پارێزگا(هەولێر و سلێمانی و دهۆك)ی تا رادەیەك لەیەكدی نزیك كردەوە كە تا ئێستا كەركوك هەر لەدەرەوەی چوارچێوەی هەرێمدایە، لەو كاتەوە دەستی كرد بە پرۆسەی ئاوەدانی و بیناسازی كە بەمە رووی هەرێمی كوردستان زیاتر گەش و پێشكەوتووتر دەركەوت، بۆیە ئەوەی لە ساڵی 1992 سەردانی هەرێمی كردبێت و ئێستاش لە 2013 سەردانی بكاتەوە، بە چاوی خۆی ئەو جیاوازییە بەدی دەكات بە تایبەتیش كە دەبینێت ئەو شار و گوندانەی لەو كاتە كاول ببوون ئێستا بە شێوەیەكی دیكە دێنە بەرچاو كە تەنانەت ناناسرێنەوە، كاتێ سەرنج لە پردو تونێڵ و شەقام و باڵاخانەو كۆگا و مۆڵ و باخچەو بازاڕە هاوچەرخەكان دەدات ئەم راستییەی بۆ دەردەكەوێت.
هەولێر بۆتە رازاوەترین پایتەخت، شارەكانی دیكەش وەك سلێمانی و دهۆك ئەوانیش پێشكەوتنی بەرچاویان بەخۆیانەوە دیوە، بۆیە رێژەیەكی گرنگی داهاتی دارایی نەوت بۆ ئەم بوارانە تەرخانكرا لە كاتێكدا گەلی كوردستان زۆر پێویستی پێی بوو، هەر لەبەر ئەوەیە كە مرۆڤی كورد لە هەرێمی كوردستان مافی خۆیەتی شانازی بكات بەو پێشكەوتن و ئاوەدانییەی شارەكان بەخۆیانەوە دەیبینن.
گەلی كورد هەروەها بەرپرسانی هەرێمی كوردستان و لە سەرجەم حزبە سیاسییەكانیش دەرك بە چەندین بابەتی گرنگ دەكەن لەوانە:
1- بوونی دەسەڵاتی هەرێم لە دەستی كورد، بووە هۆی ئەو بایەخ و گەشانەوەیە بە پێچەوانەی ئەو پەراوێزخستنەیەی كە هەرێمی گرتبووەوە ئەو كاتەی كە حوكم بەدەستی حكومەتی ناوەندەوە بوو.
2- بۆ یەكەم جارە داهاتی نەوتی خاو دەخرێتە گەنجینەی هەرێمەوە بۆ ئەوەی لە پرۆسەی ئاوەدانكردنەوەی كوردستان بەكاربهێنرێت.
3- چەندین كانزا و كەرستە سەرەتاییەكان بێجگە لە نەوت لە ژێر زەویدان بۆیە پێویستە كاری كنەو پشكنینیان بۆ بكرێت تاكو بخرێنە خزمەت گەلی كوردستانەوە.
4- ئەو نەوتە خاوەی كوردستان زۆر گرنكە بۆیە بە سامانێكی بەردەوام دادەنرێت و پێویستە بۆ ئێستاو داهاتوو و نەوەكانی دواتری گەل بەكاربهێنرێت، لەبەر ئەوە دەبێت لە دانانی ستراتیجییەتی پەرەپێدانی بەردەوامی ئابووری و مرۆیی ئەم راستییە لەبەرچاو بگیرێت.
ئابووریی هەرێمی كوردستان زۆر شێواو و دواكەوتووە هەروەكو ئابووریی عێراق، بۆیە پێویستە سوود لە داهاتی نەوت وەرگیرێت بۆ بووژاندنەوەو پێشكەوتن و گۆڕینی هەیكەلبەندیی ئەم ئابوورییە بەم شێوەیە كەرتی پیشەسازی و كشتوكاڵی و پیشەیی زیاتر دەژیێتەوە، دیارە ئەمەش پێویستی بە پلانێكی هەمەڕەهەند هەیە لەوانە ئەو داهاتە سەرەتاییەی دەست دەكەوێت كە بخرێتە خزمەت بەرهەمهێنانی پیشەسازی هاوكات ئاوڕدانەوە لە بواری كشتوكاڵ و بەروبوومەكانیشی بۆ پیشەسازی بەكاربهێنرێن، كە دواتر پەرەپێدانی پیشەسازیی دەبێتە هۆكارێكی سەرەكی بۆ بووژاندنەوەی ژێرخان و زیاتر بەدیهێنانی سامان و داهات بۆ گەلی كوردستان.
ئەم تێڕوانینە بەراییەی پەرەپێدانی ئابووری پێویستە بە دیدگاو بۆچوونی ستراتیژیی پەرەپێدانی مرۆییەوە گرێ بدرێت، واتا دەستەبەركردنی پرۆگرامی پەروەردەیی و پیشەیی و تەكنیكی و هێزی كار بۆ راپەڕاندنی ئەم ئەركە گەورانە، ئەویش بە دامەزراندنی بنكەی توێژینەوەی زانستی و پەرەپێدانی پەیمانگاو كۆلیژ و زانكۆ و دامەزراوەكانی راهێنانی پیشەیی و تەكنیكی كە فاكتەرن بۆ خێراكردنی پرۆسەی پەرەپێدانی ئابووری و كۆمەڵایەتی.
بۆ پتەوكردنی ئەم پرۆسەیەش وا پێویست دەكات وەبەرهێنانی ناوخۆیی حكومی و كەرتی تایبەت و تێكەڵ لەگەڵ وەبەرهێنانی بیانی ببەسترێتەوە، كە دەتوانێت رۆڵێكی گرنك و زیندوو بگێڕێت لە خێراكردنی رەوڕەوەی پەرەسەندنی ئابووری و كەمكردنەوەی ماوەی پێویست بۆ گەشەكردنی ئابووریی هەرێمی كوردستان و گۆڕینی ستراكچەری پێكهێنانی داهاتی نەتەوەیی هەرێمی كوردستان. دیارە پرسی پێكهێنان و دابەشكردن و گێڕانەوەی داهاتی نەتەوەیی گرنگییەكی گەورەی لەرووی ئابووری و كۆمەڵایەتییەوە هەیە، بۆیە پێویستە ئەم بابەتە بخرێتە ژێر كاریگەریی یاساكانی ئابوورییەوە، بەڵام دەبێ وریا بین هەڵە بەكار نەیەت، چونكە دواتر كاریگەریی نێگەتیڤ بەدوای خۆیدا دێنێت، هەر لەبەر ئەوەی كە دابەشكردنی عەقڵانیی داهاتی ساڵانەی نەتەوەیی لە نێوان بەكاربردن و كەڵەكەكردن گەشەی ئابووری خێراتر دەكات، بۆیە ئەگەر لە ماوەی یەكەمدا وا پێویستی بكردایە كە پارەو سامان بە ئاراستەی چاككردنی مەرجەكانی ژیانی گشتیی مرۆڤ بەكار بهێنرابایە، وەكو نیشتەجێكردن و شەقام و خزمەتگوزارییەكانی دیكە، ئەوا ماوەیەكی مامناوەند و دووری پێویستە تاكو وەبەرهێنان بخرێتە خزمەت بەرژەوەندیی پەرەپێدان و بەرهەمهێنانەوە بە 25 تا 30% بۆ بەكاربردن، و 70 تا 75% بۆ كەڵەكەكردن و بەرهەمی داهاتی نەتەوەیی.
ئەم پرۆسەیە لە هەمان كاتدا وادەخوازێت كە دابەشكردنێكی دروست و عاقڵانەی داهاتی نەتەوەیی ئەنجام بدرێت بەدوو هێمای دیكە كە بریتین لە: كرێ و زێدە بەها(قازانج و سوود)، كە هەر هەڵەیەك و لاسەنگییەك لە نێوانیاندا كاریگەریی دەبێت بۆ سەر بەرهەمهێنان و رەوانیی دراو و جووڵەی بازاڕەكان، بۆیە پێویستە پەیوەندیی رێك بخرێت لەنێوان بەكاربردنی تاكەكەسی و بەكاربردنی كۆمەڵایەتی، ئەمەش پێی دەگوترێت دابەشكردنی یەكەمی داهاتی نەتەوەیی، لە كاتێكدا دابەشكردنی دووەم پەیوەستە بە دابەشكردن و بەكارهێنانی پشكی بەكاربردنی كۆمەڵایەتی كە دەچێتە كەرتی خزمەتگوزاریی گشتییەوە و میللەت لێی سوودمەند دەبێت.
هەرێمی كوردستان رووبەڕووی ئەركێكی بنەڕەتی دەبێتەوە كە بریتییە لە راستكردنەوەی زۆر لە پەیوەندییە شێواوە بۆماوەییە ئابوورییەكان بە هۆی شەڕوشۆڕ و ئابڵۆقە و سیاسەتی دوژمنكارانەوە كە حكومەتی ناوەند لە سەرتاسەری عێراق هێنابوویە كایەوە. ئەمەش وا دەخوازێت كە دابەشكردنی بەشێكی ئەم داهاتە نەتەوەییە وەك پارە نەدرێتە تاكەكانی كۆمەڵ، چونكە ئەمە هەروەكو لە وڵاتانی دیكەش روویداوە دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی چەندین كێشە وەكو هۆڵەندا لە پەنجاكانی سەدەی رابردوودا یان قەزافی كە هەوڵی دا لایەنگیریی میللەت بۆ خۆی بكڕێت، بەڵام بینیمان كە وڵاتی كاول كرد و كارەساتی بەدوای خۆیدا هێنا، بەڵكو پێویستە سامان و داهاتی نەوت بخرێتە خزمەت پەرەپێدانی ژێرخان و تازەكردنەوەی لە لایەك و، ئاراستەكردنی رێژەیەكی بەرچاو لە داهاتی نەوت بۆ وەبەرهێنان و پەرەسەندنی پیشەسازی و كشتوكاڵی و پەرەپێدانی مرۆیی لەلایەكی دیكەوە، دواجار ئەم پرۆسەیە چەندین ئەنجامی پۆزەتیڤی لێ دەكەوێتەوە:
1- بەدیهێنانی پرۆسەی كەڵەكەكردنی سەرمایە كە دەبێتە هۆی دەوڵەمەندیی و زیادبوونی سامانی نیشتمانی و زیادكردنی تێكڕایی گەشەی ئابووری.
2- دابینكردنی زیادەی داخوازی لەسەر هێزی كار كە بێكارەو بەمەش رۆڵی سەرەكی دەگێڕێت لە كەمكردنەوەی دیاردەی بێكاریی داپۆشراو لە فەرمانگەكانی دەوڵەت و كەرتی خزمەتگوزاریەكاندا.
3- دابین كردنی بنكەیەكی ماددیی پیشەسازی و كشتوكاڵی كە بەشداربێت لە بەرهەمهێنانی داهاتی نەتەوەیی و زیادكردنی سامانی نیشتمانی و بەهێزكردنی ژێرخانی ئابووریی هەرێمی كوردستان.
4- پێویستیبوون بە هاوردەكردنی شتومەك و كاڵا كەم دەكاتەوە، هەروەها سامانی دارایی نەوت كە بۆهاوردەكردن تەرخانكراوە، كەم دەبێتەوە.
5- ئاساییشی ئابووریی لە هەلومەرجی ئێستای وڵات زیاتر مسۆگەر دەكات.
6- كاریگەریی دەبێت بۆ چاككردنی ئاستی گوزەرانی تاكەكان لە میانی ئەو پرۆژانەی لە بواری پیشەسازی و كشتوكاڵدا جێبەجێ دەكرێن.
7- ئەو بارودۆخە هەروا نامێنێتەوە بەڵكو لە ئاییندەدا پەرەپێدانی ئابووری لەسەر هەموو ئاستەكاندا دێتەدی و بازاڕ و بازرگانی دەبووژێتەوەو وەبەرهێنان گەشە دەكات.
لە ئێستادا هەرێمی كوردستان رووبەڕووی چەندین پرس و كێشە دەبێتەوە:
- دانانی پلانێكی پێنج ساڵەی ئابووری و مرۆیی كە لە نێو پەرلەماندا گفتوگۆی لەسەر بكرێت بە بەشداریی میللەت و حزب و سەندیكاو رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی.
- بەشداری پێكردنی زیاتری گەل لە پاراستنی دەستكەوتەكان ئەمەش بە بەهێزكردنی پەیوەندیی نێوان ئازادیی تاكەكەسی و ئاسایشی نیشتمانی لە هەرێمدا.
- بەشداری پێكردنی گەل لە چاودێریی ئابووری و دارایی كە هۆكارە بۆ بەرەوڕووبوونەوەی گەندەڵی بە هەموو شێوەكانیەوە.