ڕەنگبێت ئەم ناوونیشانەی سەرەوە لە دەسپێكدا باش لێكنەدرێتەوە، يان بە واتای ڕوونبینانەوە مەبەستەكەی وەدەستەوە نەدات، یان داخۆ لە ژێرەوەیدا چ شتێكی شاردراوە خۆی مەڵاس دابێت، لەوانەشە ناوونیشان پڕاو پڕی مەبەستەكە نەبێت، چونكە ململانێ لە نێوان موسڵمانان و كریستیانەكان هەبووە نەك لە نێوان ئیسلام و خۆرئاوادا، لە سروشتی ئیسلامەتیدا ململانێ هەر بوونی نییە، چونكە ئیسلام ئایین و پەیامە((بەڵام دەربڕینی باو وایە ئەگەر ناوونیشان چڕكراوەی كۆمەڵە فیكرو چەند دۆزێكی بەدوایەكداهاتوو نەبێت، مەبەستی هەندێكیانی تێدا وەدەرناكەوێت مەگەر بە ڕاشكاوی و دیاریكراوی ئاماژەیان پێ نەدرێت))
تێگەیشتن لە مەبەستەكە پێویستی بە ڕابوون و وردبوونەوەیە، ناوونیشانی وتارێكی لەم چەشنەش پوختكراوەی فكرێكە كە ناوونیشان پەلكێشی گوزارشتەكانی خۆی دەكات بێ ئەوەی بكەوێتە ناو وردەكارییە مێژووییەكانیەوە.
ململانێی ئیسلام و خۆرئاوا ململانێیەكی مێژووییەو لە سەدەی حەوتەمی زایینیەوە لە كاتی بڵاوكردنەوەی بانگەوازی ئیسلامی لە وڵاتی شامەوە دەستیپێكردو ئیتر لەو كاتەوە تامپۆن و جەنگ و پێكدادان بووە بە بەسەرهاتێك و بە درێژایی سەدەكانی دواتریش دانەمركاوەتەوە، چڵەپۆپەی ئەم ململانێیە توندانە لە كاتی جەنگەكانی سەڵیبیەكاندا بوون، كە لە لایەن سەڵاحەدینی ئەیوبیەوە بۆ ماوەیەك یەكلایی كراوەتەوە، بەڵام ململانێیەكە بە كۆتا نەهات، ئەم ململانێیە چەندین سەركەوتنی لە بەرژەوەندی مێژووی موسڵمانان لێ هاتۆتە دی، بە نموونە گرتنی قوستەنتینیەی پایتەختی دەوڵەتی بێزەنتی لە ناوەندی سەدەی پازدەیەمەوە، هەروەها چەندین سەركەوتنی تر لەهەمان ساتەوەختدا بۆ بەرژەوەندیی خۆرئاواو كریستیانەكانی لێكەوتەوە لەوانەش كەوتنی ئەندەلوس، دواتر كەوتنی دەوڵەتی عوسمانیی كە تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت نوێنەرایەتی خەلافەتی ئیسلام بووە لە دیدی خۆرئاواوە، ئەگەر بە شكڵییش بوو بێت، نەك لە ڕووی ڕاستەقینەدا، ئەم شكست و كەوتنە لە سەرەتاكانی سەدەی بیستەمدا لە چوارچێوەی شكستخواردنێكیدا لە جەنگی یەكەمی جیهانی، دەرپەڕاندنی جەمسەری ئیسلامیی بوو لەو ململانێ مێژووییە كە بە واتا توندوتیژییەكەی، داكوتانی دوایەمین بزمار بووە بۆ داخستنی تابووتی ئەم ململانێ تۆقێنەرە دوورو درێژەی مێژوو، بەڵام بە پێی ڕۆژگار ئەم شكستە وەك دیاردەیەكی سروشتی ڕاگوزەر تێپەڕی و وەك چۆن ڕاگوزەرا لەسەر شكست و كەوتنی ئیمپراتۆریەتی ڕۆمانی و دەوڵەتی قەیسەری ڕووسی و نەمساوی و دواجاریش یەكێتیی سۆڤیەتی پێشوو، بەڵام كەوتنی عوسمانییەكان برینێكی گەورەی لە هەست و ناخی موسڵمانان جێهێشتووە،كە تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت كاریگەرییەكانی بە سلبی ماونەتەوەو هەندێكیش بە مەبەستەوە دەیانەوێت تا ئەبەد هەر كاریگەربوونی سلبیانەی ئەو كەوتنە لە دەرووندا مۆڵ بخواتەوە، تا قووڵكردنەوەی كەلێنەكە كاریگەرتر بێت بە شێوەی مۆدێلی ڕەتكردنەوەی زاراوەی تێگەیشتنی قورئان لەگەڵ ئەهلی كتێب لەو واتایەی كە ئەهلی شارستانیەت و ئایینن، یان گۆڕینی زاراوەی باوەڕو كفراندنی وەك دەسپێكێك بۆ دابەشكردنی مرۆڤایەتی كە پێشتر یەك میللەت بوون بۆ دوو ئاوان كە بەربەستێكیان لە نێوان بێت و نەگەنە یەك..
ئەگەر هەندێكیان كەوتنی دەوڵەتی عوسمانییان بە كەوتنی ئیسلام و مزگەوت دانابێت، كە ئەوە پووچییەكی تیۆرییە، چونكە ئیسلام زیندووەو مزگەوت چەسپاوە، هەر بە چەسپاوێتیش دەمێنێتەوە چونكە قوڕئانی پیرۆزی تێدایە كە خوا دەیپارێزێت، ئەوا دەوڵەتی كڵێسا بەر لە دەوڵەتی مزگەوت بە چەندین سەدە كەوت بێ ئەوەی فرمێسكێكی بۆ بڕێژرێت، یان شاعیرێك شیوەنی بۆ بكات، یان گەلێكی كریستیان لە كڵێسایەكدا كە بڕوایان بە مەسیحیەتە خەمی بۆ هەڵكێشن..
ئەگەر جیاوازیی نێوان هەردوو بەرە لە وەڵامدانەوەیان بێت بۆ پەرچەكرداری دیاردەی شكست و كەوتنی ئاینی سیاسیی، لە لایەكەوە دەوڵەتی كڵێسا كەوت بە هۆی لایەنگرانیەوە كە گەورەترین بەخششێك كە خوا پێیدابوون كە عەقڵیانە، بەكاریان هێنا بۆ جوداكردنەوەی ئیرادەی خوا لە موڵك و بەندەكانی خۆی یان جوداكردنەوەی ئیرادەی مرۆڤ لە مرۆیی بوونی خۆی، بەو شێوەیە ئازادیی مرۆڤیان بەڕەڵڵاكرد بۆ بەرژەوەندییەكانی دنیایی، ئاینیشیان بۆ كڵێسا بە جێهێشت، وەك یادگارییەكی ئایینی لە چوارچێوەی ڕۆحدا شتێكیان پێ بەخشی و لەملاوەش زانست و ئازادییان بەكارهێنا بۆ دنیاكەی خۆیان، بەو شێوەیە شارستانیەتێكیان بونیاد نا بۆ مرۆڤایەتی، ئەگەر دەستگرتوو بوونایە هەر بە كڵێساوەو زانستیان ڕەتبكردایەتەوە و پشكەكانی ئەزموون و دۆزینەوەكانیان وەلابنایە ئێستا ئەم شارستانیەتە وەدینەدەهات بۆیان..
شارستانیەتیان تەنیا بە گەشانەوەی جیهانی خۆرئاواوە نەوەستان بەڵكو پڕشنگەكانی زانست باڵی كێشا بەسەر هەموو دنیای ئاوەدانیدا، بێ ئەوەی جیاوازی لە نێوان گەل و گەلێكی تردا بكەن، ئێستاش لە بواری فەزاوكۆمەنیكەیشن بەرهەم و پەرجووی زیاتر بەرهەم دێنن، بەڵام كاتێك لە جیهانی ئیسلامیدا دەوڵەتەكەیان لەسەر دەستی دوژمنە لە مێژینەكانیان لە پاش ململانێیەكی زۆرەوە ڕووخا، گوایە ئەم ڕووخانە لەبەر ئەوە بووە كە دەوڵەتێكی ژیارییانەیان نەبوو بێت، بەو شێوەیە گومان و خەیاڵیان بۆی دەچێت، بەڵام لە حەقیقەتدا جەنگی یەكەمی جیهانیی كە لە دەسپێكدا لە نێوان ئیمپراتۆریەتی ڕووسی و نەمساوی ساڵی 1914 هەڵگیرسێنرا، چیرۆكێكی زانراوی لە پشتەوە بوو كە ئامانج لێی ڕووخاندنی دەوڵەتی عوسمانی نەبووە، تەنانەت بۆ ئەو دەوڵەتە نەخۆشە نە ناقە و نە حوشترێكی تیا بووە بە قازانج،جگە لە دوژمنایەتییە لە مێژینەكەی ڕووسیا نەبێت، لەبەرچاو نەگرتنی پێشهاتەكان لە لایەن دەوڵەتی عوسمانی ئەوی گەیاندە ئاستی پشتگیری كردنی ئەڵمانیا، دواتر دۆڕاندنی ئەو جەمسەرە بووەتە هۆی ئەوەی سەركەوتووان پارچە پارچەی بكەن، كەواتە ئەو جەنگە جەنگێكی ئایینی نەبووە، بۆ ڕووخاندنی دەوڵەتی موسڵمانان هەڵنەگیرسابوو، بەڵكو لە بنەڕەتەوە جەنگێك بوو لە نێوان كریستیان و كریستیانێكدا..
لە بری ئەوەی لە ئاسۆدا بۆ هۆكارە بابەتییەكانی بگەڕێن، لایەنە شارستانی و مرۆڤایەتییەكەی لێكبدەنەوە كە بووەتە هۆی مردنی ئەو دەوڵەتەی بە پیاوە نەخۆشەكە ناودێردەكرا، خۆیان تەسلیمی بیرۆكەیەكی كاڵفامانە كرد كە درێژكراوەی ململانێیەكی بنجداكوتاو بووە بێ ئەوەی لا بۆ ئەو گۆڕانكارییانە وەرچەرخێنن كە هەموو تەرازووەكانی سەرەولێژكردنەوە، بەوەی گوایە ئەم ڕووخانە پیلانێكی خۆرئاوایی بوو بێت و درێژكراوەی جەنگە سەلیبیەكانە كە بووەتە هۆی دەركردنی موسڵمانان لە هاوكێشە سیاسییەكەی كە هێزە گەورەكانی دنیا كاریگەر بوون لە نەخشاندنی سیاسەتی جیهانیدا، دواتر كەلتوورێكی سەیر باڵی كێشا بەسەر دۆخەكەدا كە موسڵمانانی ئاگادار دەكردەوە لە دوور كەوتنەوە لە هەر شاندێكی خۆرئاوایی بەو هەنجەتەی نەوەك ژەهری هێنابێت بۆ ناو خۆراكی موسڵمانان، ئاست گەیشتە ئەوەی بە چاوی وریایی و گومانەوە لە بەرهەمەكانی زانست و دۆزینەوەكان بڕوانرێت، لە كاتێكدا لە ئامانجەكانی جەنگی یەكەمی جیهانیدا ئەوە نەخرابووە پێش چاو كە جەمسەری عوسمانی بخرێتە دەرەوەی هاوكێشە سیاسییەكانەوە، بەڵكو ئەوەی قەوما لە دەرئەنجامەكەی شەڕەكەدابووە، جیاوازییەكی بەرینیش هەیە لە نێوان دەرئەنجام و ئامانجدا..
كەواتە شكست یان كەوتنەكە تەنیا لە ڕووی شارستانیيەتەوە بووە، هەندێك لە مێژوونووسان وایان لێكداوەتەوە كە پیاوانی ئایینی چاپەمەنییان لە دەوڵەتی عوسمانی تەحریم كردبێت،ڕێگایان نەداوە بەچاپكردنی قورئانی پیرۆز تا ساڵی 1825 سەڕەرای ئەمەی یەكەمین كتێبی قوڕئان بەپیتی عەرەبی ساڵی 1591 لەئەوروپا بەچاپ گەیەنراوە، هەروەها لیستێكی دوورو درێژی دۆزراوە هاوچەرخەكانی تریان تەحریم كردبوو، ئەو وتەزایەی كە دەڵێت: زەوی بەدەوری خۆردا دەخولێتەوە؛ لەكاتێكدا لەقوڕئانی پیرۆزدا موسڵمانانی هاندابوو بۆ بیركردنەوە لەخوڵقاندن و تێڕوانن لە پێناوی دۆزینەوەی هەقیقەتەكان و بەهەند وەرگرتنی سەرەتای دروست بوون، لەراستیدا موژدەهێنەرەكان بێ تاوان نەبوون لەم پرۆسەیەدا بەشێوەیەك لەشێوەكان تەنانەت بزووتنەوەی زایۆنيزم كە هەوڵێكی زۆریان دا لەگەڵ عوسمانیەكاندا تا عوسمانیەكان شوێن پێیەكی سیاسییان لەفەڵەستیندا بێببەخشن، بەڵام وەریان نەگرت، بۆیە موسڵمانان پێویست بوو درك بەوە بكەن كە ئەوە ئیسلام نييە كە كەوتووە وەك ئایين و كەلتوورو بونیادێكی مرۆڤایەتی بەرز، بەڵكو ئەوەی كە رووخاوە سیستمێكی سیاسییە كە لەكاروانی شارستانیەت دواكەوتبوو، دواجار لەهەردوو سەرەوە چ ئاینی یا شارستانی كەوتە پەراوێزەوە لەبەر ئەم هۆكارانەی خوارەوە :
• لەگەڵ سەركەوتنی رێنيسانس و عەقڵانیەت و مەدەنیەت لەخۆرئاوا واتا لەسەدەی هەشتەم بەدواوە ئایين چی تر نەبوو بە فەرمانڕەوا، بەڵكو دیوارێك لەنێوان ئەو دەوڵەتەی سەرۆكاریی كاروباری دنیايی دەكرد و هەروەها لەنێوان كڵێسەدا پێكهێنراو كڵێسەیان تەرخانكرد بۆ كاروباری ئایین و پەرستن كەواتە شتێكیان نەهێشتەوە بۆ وروژاندنی هەستی خەڵك لەڕێگای ململانێی ئاینییەوە كە ببێتە هێزێكی فشار بۆ سەر ڕای گشتی. وەك چۆن ئەو هێزە لەساتەوەختی جەنگە سەڵیبیەكاندا باڵا دەست بوو. كاتێك تێپەڕی لەسەرەتای شۆڕشی فەرەنسادا كە لە پەنجا ساڵ زیاتر نەبوو ئایین هیچ دەسەڵاتێكی نەمابوو، ئەو ماوەیە بوو كە تۆمەتی بێباوەڕییان دەخستە پاڵ عیلمانیەت لەكاتێكدا علمانیەت چەمكێكی دنیایی هەبوو بۆ ژیان، لایەنی غەیبانی لەكاروباری بەڕێوەبردنی دەوڵەت دوور دەخستەوە، هیچ پەیوەندییەكی بەراڤەكاری ئایینی نەبوو، لەمەوە خۆرئاوا فاكتەرێكی بەهێزیان ون كرد لەململانێ كردنیان دژ بەموسڵمانان ئەویش فاكتەری ئایینی بوو، كە سەركردەی زاڵی جووڵاندنەوەی سوپاكان بوو لەخۆرئاوادا بۆ یەكلاكردنەوەی ململانێ لەگەڵ موسڵماناندا. بەڵام بەرژەوەنديی كۆڵۆنیاڵی جێگای دەسەڵاتی ئایینی گرتەوە. هاوسەنگی و هەژموونی بۆ خۆی گەڕاندەوە لە ڕێگای دۆزینەوەی زانست و پیشەسازیی و هونەرەوە كە هەموو تەرازووەكانی سەرەوژێر كرد.
خۆرئاواییەكان میتۆدی لاهوتی فەلسەفی و لۆژیكیان وەلاخست و دەستیان گرت بەزانستێكەوە كە پشتبەستوو بوو بە میتۆدی سەرنجی هەستەوەرانە بۆ دیاردەكانی گەردوون، چەندین یاسایان دانا بۆ راڤەكردن بەتایبەت راڤەی پێوەندییەكانی نێوان دیاردەیەك و دیاردەیەكی تر هەموو ئەمانەیان لە رەمزە ماتماتیيەكیەكاندا داڕشتەوە. ئەم میتۆدەی دوایی بەربەست بوو لەوەی ئەفسانەو خورافە بەكاربهێنرێت بۆ راڤەكردنی دیاردەكانی سروشتی، هەروەها خورافەو ئەفسانە، زانستی سروشتی سانسۆر دەكرد بەوەی گوایە جیهانی غەیبانی پێ دەشێوێنێت. زۆربەی زۆری زاناكانی خۆرئاوا لەو كەسانە بوون كە بڕوای یەقینیان بەخودا هەبووە لەوانەش بەنموونەی گالیلۆ 1641 نیوتن 1727.
• شارستانیيەت كۆلۆنیالیزمێكی مرۆییە، هەروەها پرۆسەیەكی عەقڵانی ئەزموونگەرییە (هو انشاكم من ارض واستعمركم فیها) لەئایەتی هود 61، واتا سرووش لەسەر نەتەوەیەك نەهاتۆتە خوارەوە كە پێشتر موسڵمانان پیادەیان كردبوو، لەو كاتەدا كە خۆرئاوا لەتاریكیدا خەوتبوون، خەلیفەی بەغدا فەرمانی دەردەكرد بۆ وەرگێڕانی زانستەكانی یۆنان و كەلتووری هیندیەكان، دواتر چەندین سەدە تێپەڕی و خۆرئاوا هەر لەو خەوە قووڵەی سەدەكانی ناوەڕاست بێدار نەبووبوونەوە تا چاویان بەمەشخەڵەكانی قورتوبە درەوشایەوە، قورتوبەی پایتەختی ئەندەلووس كە زانكۆكانی دەرگایان بۆ رووناكبیری فەلسەفەو زانست ئاوەڵاكردبوو، خوێندكارانی كڵێساكانی خۆرئاوا بەدوای مەعریفەدا دەگەڕان و لەو زانكۆیانەدا وانەیان دەخوێند. فەلسەفەی ئیبن روشدی ئەندەلووسی لەو زانكۆیانەدا وەرچەرخانێكی زانستی هەبوو بۆ خۆرئاواییەكان كە ئەم وەرچەرخانە لەسەدەی دوانزەیەمەوە روویدا، تا ئێستاش خۆرئاواییەكان گەواهی بۆ ئیبن روشدی ئەندەلووسی دەدەن. لەو كاتەوەی كە عەقڵيیەتی ئیبن روشد وەلانرا، واتا لەو كاتەوەی كە مەزهەبی عەقڵی لە فیقهی ئیسلامیدا خۆی تەسلیمی بیرۆكەی داخستنی داهێنان و ئیجتیهاد كرد، دواتر خۆی بەستەوە بە وتەكانی فيقهی موجتەهیدەكانی پێشوو كە چییان لەسەر سەدەكانی رابردوو وتووە یا پێشینان چیان بۆ داهاتوو بەجێ هێشتووە و راكێشانی ئەم بارودۆخە بەستەڵەك بووە دەستپێكی خەوێكی قووڵی موسڵمانانی جیهان بووەو لێی بێدارنەبوونەتەوە تا دەمەتیغی تەورەكە بەسەریان داكەوتووە هەر خۆیان بەسەر كورسییەكانی دنیاوە بینیوەتەوەو پاڵیان لێ داوەتەوەو وتوویانە چاخی ئاڵتوونی ئیسلام لەنیوەی سەدەی هەشتەمەوە تا سەدەی سیانزەیەمی زایینی واتا لەو كاتەوەی كە موسڵمانان مەشخەڵی رووناكی و شارستانیەتییان بەهەموو جیهاندا گێڕاوە، لەو كاتەوەی كە زانستی سروشتی لە لقە مەعریفیەكان جیا كراوەتەوە و درێژكراوەتەوە بەڵام سەدەی هاوچەرخی خۆرئاوایی لەسەدەی حەڤدەیەمەوە دەستپێدەكات كە هەر لە دەستپێكەوە ئوسوڵی میتۆدی ئەزموونگەریی هێناوەتە ئاراوە.
• لەكتێبە تازەكەمدا كە بەناوی هەڵوێستی ئیسلامی لە فیقهو فیكرو ئیسلامییەت كە پوختەی پرۆژەیەكی فیكری تازەمە لەسەر ئەم بنەڕەتەوە كە بەهۆیەوە مونتەدای فیكری ئیسلامیم لەكوردستانی عێراق دامەزران، لەوێدا باسم لەدواكەوتنی میللەتی ئیسلام كردووە كە بۆچی بەكاروانی شارستانییەتی جیهانی ناگەنەوە، دوو هۆكاری مەترسیدار هەیە كە دۆخی رۆشنبیریی گەیاندۆتە ئاستێك كە كەس بە ئێستای رازی نەبێت و ئەنجامەكانیشی پێ باش نەبێت؛ یەكەمین هۆكار ئەوەیە كە رۆشنبیریی هاوچەرخی ئیسلامی خۆی نەگونجاندووە لەگەڵ كەلتووری هاریكاریی ئەوانی تر لە پێناوی وەدیهێنانی ئاشتی و ئاسایشی جیهانیدا. بەڵكو تا ئێستاش بەكەلتوورێكی گوازراوەی خۆرئاوایی دەبینن، لەكۆمەڵگای موسڵماناندا لەكاتێكدا حكومەتێكی وردو بەڵێنێكی مولزەمە كە وڵاتانی ئیسلامی و رێكخراوە سیاسییەكانی كۆمكاریی عەرەبی و رێكخراویی هاریكاریی ئیسلامی لە بڕوانامەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان بەخۆیان داوە. فاكتەری دووەم فاكتەری فیكریی و رۆشنبیرییە كە تێكەڵ بووە لەگەڵ ئاگایی كۆمەڵگەیی ئیسلامەتیدا لەچوارچێوەی روانینێكی گوماناویی بۆ عەقڵانیەت. ناكۆكیەكی دروست كراویی بەمەبەستە لەنێوان ئایین و عەقڵ بەهۆی زاڵبوونی مەزهەبی ئەشعەری لە ناشرین كردنی عەقڵانیەتەكاندا پوختەكەی ئەوەیە كە شتەكان لەزاتی خۆیاندا هیچ بەهایەكیان نییەو هەموو باشەیەكیش لەوێدا باشییەكەی دەسەلمێنرێت كە شەرع ڕێگای پێداوەو ئەوەی شەرعیش بە باشی دانەنابێت بەناشرینی دەمێنێتەوە، كەواتە پێیان وایە بەهایەكی بابەتیانە لەدەرەوەی دەقەكاندا بوونی نەبێت. هەروەها پێیان وایە هیچ شتێك لەناخی خۆیدا رێك نەبێت و هیچ شتێكیش لەناخی خۆیدا لە بنەڕەتدا خراپی تێدا نەبێت، بەڵام مەزهەبی موعتەدیلەو شیعە بڕیارێكی تریان لەم بارەیەوە داوە بەجیاوازی وردەكاریی و دەرەنجامەكانی بەهۆی گوایە رەفتارەكان یا چاكن یا خراپن لەخۆیاندا یا بە هۆی ئیعتیباراتێك كە لەسەریان هەیە. وتەبێژان و ئسووڵیەكان گەنگەشەی فیكرییان لەسەر ئەم بابەتە لادروست بووە، بەڵام من دەیگەڕێنمەوە بۆ بەڵگەیەكی خاكەڕا یان بۆ سەلماندنی بابەتیانەی بەهاكان. خودای گەورە فەرمانی لەسەر كردووین كە ئەو بەهایانەو پەندانە بەهەند وەربگرین، بەڵام بەهاكانی بۆ پێناسە نەكردوین وەكو دەڵێت خودای گەورەو میهرەبان فەرمانتان لەسەر دەكات. خودای گەورە دەفەرموویت دادپەروەر بن لە(ان اللە یأمركم بالعدل) سورەتی نەحل ،16 بەڵام روونی نەكردۆتەوە دادوەرییەكە چییە، ئەم دادوەرییەی ئیستحالە كردووە بۆ عەقڵ و هەستی خۆمان، چونكە واریسی درك پێكردن و جیاكردنەوەی تێدا خوڵقاندوین، ئەمەش بەخششێكە بۆ تێگەیشتن و روانین، وایلێكردوین كە بەرپرس بین لە بەرامبەر روانینماندا.(ونفس وما سواها فألهمها فجورها و تقواها)) سورەتی شمس7-8، هەروەها پێغەمبەری بەخشندە دروودی خوای لەسەر بێت، ویژدانی ئێمەی كردۆتە حەكەم بۆ هەستكردن بەخێرو شەڕ وەك ئاماژەی بەوەكردووە(و یعلمكم الكتاب و الحكمة) البقرة) 151 لەگەڵ توندوتۆڵی بەڵگە عەقڵیەكان و هەروەها نەقڵیەكان كە جەخت دەكەنەوە لەسەر متمانەدان بەعەقڵ بۆ زانینی هەقیقەتی شتەكان كە ئەویش ئەو حیكمەتەیە كە ئاماژە دەكات بۆ زانینی ئیلاهییانە لەسەر مرۆڤ، وەك لە وتەكانی خوای گەورەو میهرەبان فەرموودە هەیە لەم بارەیەوە (و یعلمكم الكتاب و الحكمة) البقرة 151تێگەیشتنی ئەشعەری لە بارەی شێوازگەری بەهاكانەوە گرووپێكی زۆری فەقیهەكانی هێنایەوە سەر هێڵ، وەڵامدانەوەیەكی فراوانی لە هزری گشتیدا لێكەوتەوە، ئاگایی كۆیی ناو موسڵمانانی داڕشتەوە،كە دواتر بوو بە هێزێكی فشار لە ناو ڕای گشتیدا كە تائێستاش هەوڵەكانی دەستەبژێرانی كە پشت دەبەستن بە زانكۆ ئیسلامیيە دێرینەكان و زانكۆكانی فیقهی بۆ تازەكردنەوەی میتۆدی ئیسلامی تا بە شێوەیەك بچێتە سەر هێڵی حیكمەت و عەقڵانیەت هەموویان لاواز دەكەن،تا ئێستاش لەو بڕوایەدایە هەڵسەنگاندنی شتەكان بە بێ پرسكردنی پێشوەختەی شەرعیی بریتیە لە بیدعەو گومڕایی ئایینی، لە كاتێكدا شەرع جگە بڕیاردان لەسەر دنیای ئاخیرەت بڕیارێكی تری لەسەر كاروبارەكانی تری دنیایی نەبووە..
لێرەوەیە پەڕگیری ڕێی خۆی خۆش كردووە، حەقیقەتەكانی سەرەو ژوور هێناوە، سیاسەتێكی بونیادناوە كە پێشینان و تازەكەرەوانی زانستی حیكمەت لایەنگیرییان نەكردووە، چونكە لەسەر گومان و وەهم بینا كراوە،((إن الظن لا يغني من الحق شيئا ()یونس 36 گومان هیچ شتێك لە حەق و حەقانیەت دەوڵەمەند ناكات، كەواتە ئەشعەری حیكمەت و عەقڵی تێكشكاندووە، بۆ خۆیان سەرچاوەی چرووكیان داتاشیوە كە دوورن لە زانست و بەڵگەوە، یان بۆ ختووكەدانی هەستی كەسانی ساویلكە لە ڕێی وتاری تۆقاندن و هاندانەوە، خەڵكی هان دەدەن دژ بە متمانەو ڕاستگۆیی سەرچاوە فەرمییە فەقیهیە ڕەسەنەكان بووەستنەوە.. پوخته‌ی ئه‌وه‌ی ده‌مه‌وێ بیڵێم: دیدی ئه‌شعه‌ریه‌كان ده‌رباره‌ی شێوه‌ی به‌هاكان و ڕه‌گ داكوتانی له‌ عه‌قڵیه‌تی گشت خه‌ڵك و سه‌ركه‌وتنی له‌ مه‌نهه‌جیه‌تی فه‌رمی بووه‌تە هۆی پووكانه‌وه‌ی رۆڵی عه‌قڵی ئیسلامی له‌ ده‌وڵه‌مه‌ند كردنی ته‌جروبه‌كانی مرۆڤایه‌تی.
دیاره‌ كه‌ شارستانيیه‌ت ده‌رئه‌نجامی كه‌ڵه‌كه‌بوونی شاره‌زاییه‌ عه‌قڵیيه‌كان و به‌رهه‌می كوشینی هزری ئیسلامییه‌ له‌ گه‌ڕان به‌ دوای سه‌رچاوه‌كانی ژیان و هێزه‌، ئه‌گه‌ر چه‌مكی ئه‌شعه‌ری له‌ سه‌ره‌تاكانی سه‌رهه‌ڵدانی و ڕه‌گ داكوتانی ئه‌و چه‌مكه‌ی ده‌ڵێ: شت و كرده‌وه‌كان به‌های بابه‌تیيانه‌ی هه‌یه‌، ئه‌و كات عه‌قڵی ئیسلامی زۆر مه‌شقی كرده‌وه‌ له‌ به‌كارهێنانی وزه‌ی داهێنانی له‌ دۆزینه‌وه‌ی نهێنییه‌كانی هێز له‌ سروشت وشتی سه‌رسوڕهێنه‌ری ده‌هێنا و سه‌ركردایه‌تيی شارستانیه‌تی مرۆڤایه‌تی ده‌كرد به‌ره‌و زانست و لێبورده‌یی و رووناكی كه‌ ئه‌مه‌ش حیكمه‌تی خوایه‌ (والله اعلم).
4- دوای شۆڕشی ئیسلامی ئێرانی زۆر به‌ هێز دیارده‌یه‌ك سه‌ریهه‌ڵدا كه‌ پێشتر به‌ رابوونی ئیسلامی ناوبرا له‌ سه‌رتاسه‌ری جیهانی ئیسلامی، دیارده‌یه‌كی جوان بوو له‌ رووخسار و كاریگه‌رییه‌ ئیجابیه‌كانی، گه‌نجه‌كان ده‌بینران كه‌ روو له‌ مزگه‌وته‌كان ده‌كه‌ن و پابه‌ندن به‌ ئاداب و ره‌وشتی ئیسلامی، له‌ كاتێكدا له‌ مزگه‌وته‌كانی به‌غدا له‌ په‌نجاكان و شه‌سته‌كانی سه‌ده‌ی رابردوو به‌ رێژه‌یه‌كی كه‌م نه‌بێت، خاڵی بوون له‌ گه‌نجه‌كان، له‌ كۆتایی په‌نجاكان مامۆستای عه‌لامه‌ شێخ عه‌بدولقادر ئه‌لخه‌تیب وتاربێژی مزگه‌وتی ئیمام ئه‌بی حه‌نیفه‌ به‌ گریانه‌وه‌ گله‌یی ئه‌وه‌ی لێكردم كه‌ له‌ رێگای قوتابخانه‌ی (منه‌وره‌ خاتون) له‌ به‌غدا رێگایان لێگرتووه‌ و گاڵته‌یان به‌ ریشی پیرۆزی كردووه‌.
لایه‌نی توندڕۆ له‌ ئیسلامی سیاسی توانی ئه‌م دیارده‌یه‌ بۆ به‌رژوه‌نديی خۆی به‌كاربهێنی له‌نێو زۆرێك لە توێژه‌كان كه‌ ناكرێ فه‌رامۆش بكرێن و چوارچێوه‌ كردنی به‌ شرۆڤه‌ی وه‌همی كه‌ وا له‌ موسڵمانان ده‌كات ئه‌وانه‌ی شوێنیان كه‌وتوون له‌ جاهلیه‌تی نوێ كه‌ هه‌مان حوكمی جاهلیه‌تی یه‌كه‌می هه‌یه‌.
لێره‌ ئه‌م شرۆڤه‌ وه‌همییه‌ نوێیانه‌ و شرۆڤه‌ فیقهانه‌ ناپێوم كه‌ پێشتر كه‌لتوری فیقهیمان پروپاگه‌نده‌ی بۆ كردووه‌ بۆ به‌رژةوه‌ندییه‌كانی سه‌رده‌مه‌كه‌ كه‌ بارودۆخی موسڵمانه‌كان وای ده‌خواست له‌و سه‌رده‌مانه‌و به‌ هیچ شێوه‌یه‌ك بۆ ئه‌م سه‌رده‌مه‌ ناگونجێن و رێسای فیقهی ده‌ڵێ: (ئه‌حكامه‌كان ده‌گۆڕێن به‌ گۆڕینی بارودۆخه‌كان)، هه‌روه‌ها بیدعه‌كان ناپێوم كه‌ بزووتنه‌وه‌ جیهادییه‌ توندڕۆكان پروپاگه‌نده‌ی بۆ ده‌كه‌ن، دواتر پاشه‌كشێ ده‌كه‌ن دوای ئه‌وه‌ی مه‌كری خۆیان له‌ ده‌روونی كه‌سانی نه‌زان و بێهێز ده‌كه‌ن، به‌ڵكو به‌ رێسایه‌كی سه‌ره‌كی كۆتایی پێده‌هێنم كه‌ بنه‌مای توندڕۆیی هاوچه‌رخ تێزی خه‌واريجی به‌ ئاگا هێنا ‌به‌ داڕشتنه‌ خوێناوییه‌ هاوچه‌رخه‌كه‌ی له‌گه‌ڵ سه‌رپێچیكارا