ئايا رەوایە گەلی كورد متمانە بە سوپای عیراقی فیدراڵ بكات؟
كاظم حبيب
چەندین شێوازی دووفاقێتی و ململانێی سیاسی لێ دروست بوو تا لە ناوەوە دایڕمان، لەو بارەیەوە هۆكارە دەرەكییەكە بە تەنیا كاریگەرییەكی لاوەكی هەبووە، لەو ئەزموونەوە ئەو پەندە وەردەگرین(( ئەوەی لە وانەكانی ڕابردووی خۆیەوە پەند وەرنەگرێت مێژوو بە سزای دەگەیەنێت)) ئەمە ڕێكاو ڕێك ئەو بابەتەیە كە بە شرۆڤەوە هەر پرسیارێك دەربارەی جۆری پێوەندی لە نێوان دەوڵەتی عیراقی و سوپاكەی وەڵام دەداتەوە، بە دیاریكراویش لە نێوان سوپای عیراقی لە لایەك و گەلی كورد لە لایەكی ترەوە، بە هۆی ئەو ئەزموونە تاڵانەی گەلانی دنیا پێیدا تێپەڕیون، یاسادانەران ئەركی سوپایان لە بەرگریكردن لەسەر سنووری وڵات چڕكردۆتەوەو بۆی نییە دەست لە كاروباری ناوخۆی وڵات وەربدات، بەڵام زۆرجار حكومەتەكان سوپایان لە بەرژەوەندی سیاسەتەكانی خۆیان جووڵاندووەو دژ بە شۆڕش و ڕاپەڕینەكانی گەلانی خۆیان بەكاریان هێناوە، ئایا عیراق بە درێژایی تەمەنی خۆی شتی وای نەكردووە؟؟
لە دەسپێكی دامەزراندنی سوپای عیراقیيەوە لەسەر دەستی بەریتانیای داگیركار لە 6/1/1921 ئەوەش بەر لە دامەزراندنی دەوڵەتی پاشایی عیراقی تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت سوپای عیراقی خراوەتە خزمەتی سیاسەتە چەوتەكانی حكومەتە یەك لە دوا یەكەكان كە نەیانتوانیوە كێشەی نەتەوەیی بە ڕێگەی دانوستان و ئاشتی چارە بكەن، بەڵكو زەبری هێزو توندوتیژی لە لایەن سوپای چەكدارەوە دژ بە گەل خراوەتە كار، ئەم گرتنەبەری ڕێگایەش گرفتەكانی ئاڵۆزتر كردوون و ململانێكانی گۆڕیون بۆ ناكۆكی خوێناوی و چەكدارییانە وەك چۆن هەر لە سەرەتاوە لە ساڵانی 1930و 1935و 1945و 1946 دژ بە بزووتنەوەی كوردی ڕوویداوە، هەروەها دژ بە ئاشووری و كریستیانەكان لە ساڵی 1933 كە قەسابخانەكەی دۆڵی سێمێلی لێ كەوتەوە، یان چۆن سوپا دژ بە بزاڤی جووتیاران لە فوراتی ناوەند لە ساڵی 1935 چەكیان خستەكار، هەروەها بەكارهێنانی سوپا بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی راپەڕینەكەی كانونی دووەمی 1948 و هەردوو ڕاپەڕینی تشرینی 1952و لەگەڵ ڕاپەڕینەكەی 1956، بەڵام ئەم بابەتە كورت دەكەینەوە بۆ دیاریكردنی بەكارخستنی سوپای عیراقی لە دژی تێكۆشانی گەلی كورد بە درێژایی مێژووی تازەی عیراقی.
بە پێی بڕیاری كۆمەڵەی گەلان لە ساڵی 1926 ویلایەتی موسڵ كە ئەوكات موسڵ و هەولێرو سلێمانی و كەركوكی لە خۆدەگرت خرایە سەر موڵكی دەوڵەتی عیراقی، بەر لە كۆتایی هاتن بە ئینتیدابی عیراق لە ساڵی 1932 نامەگۆڕكێ لە نێوان مەلیك فەیسەڵی یەكەم و حكومەتی عیراقی لە لایەك و هەروەها لە نێوان كۆمەڵەی گەلان لە لایەكی ترەوە هەبوو بۆ چەسپاندنی ئەو مافە ڕەوایانەی پێویست بوون بە گەلی كورد بدرێن تا لە سایەی دەوڵەتی سەربەخۆی عیراق جێبەجێ بكرێن، بەڵام حكومەتە شۆڤێنییە عیراقییە یەك لە دوا یەكەكان كە زۆربەی سەرۆكەكانیان پێكهاتبوون لە ئەفسەرانی سەر بەو شۆڕشانەی عەرەبی كە لە دژی دەوڵەتی عوسمانی هەڵدەگیرسان هاوكات لە كۆلێژە سەربازییەكانی ئەوكات دەرچووبوون، لە سەرەتای ساڵی 1930 بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی نیشتمانیی كوردی بە سەركردایەتیی هەردوو كەسایەتیی نیشتمانپەروەر شێخ مەحمودی حەفیدو شێخ ئەحمەدی بارزان كەوتە چالاكی لە پێناوی دەستەبەركردنی هەندێ بەرژەوەندیی گەلی كورددا، دواتر مەلامستەفای بارزانی لەو بزاڤە شۆڕشگێڕانەیەدا بەشداری كردو درێژەی پێدا، حكومەتی عیراقی وەڵامی داواكارییەكانی نەدانەوە وێڕای پابەندبوونی بە جێبەجێكردنی بڕیارەكەی كۆمەڵەی گەلانەوە، لە جیاتی دۆزینەوەی ڕێگەچارەی ئاشتی بۆ چارەسەری كێشەكان هەڵمەتی سەربازی كرایە سەر كوردستان و بە هۆی بۆردومانی فڕۆكەوە زۆركەسیان شەهید كردو بزووتنەوەكەیان لە بار برد، دواتر بزوتنەوەی كوردی بە سەركردایەتی شێخ ئەحمەدی دووەم لە ساڵی 1935 دەستی پێكردەوە ، دیسانەوە لە لایەن حكومەتەوە داخوازییە ڕەواكانی گەلی كورد ڕەتكرانەوەو شێخیان ناچاركرد پەنا بۆ توركیا بەرێت، كە لە سەرەتادا خستیانە زیندان و دواتر ئازادیان كرد، ساڵی 1945 بزاڤی ڕزگاریخوازیی گەلی كورد چەندین داخوازی لە چوارچێوەی ڕێكەوتننامەی كۆمەڵەی گەلان پێشكەش كرد كە ئەوانەیش هەر ڕەتكرانەوە، ئەمانەی خوارەوەش هەندێك لەو داخوازییانەن:
1ـ دامەزراندنی فەرمانبەرانی كارگێڕی لە كورد بۆ ناوچەكانی كوردستان.
2ـ دامەزراندنی جێگری وەزیرێكی كورد بۆ هەر وەزارەتێك.
3ـ دانانی زمانی كوردی بە زمانی فەرمی لە ناوچە كوردنشینەكاندا.
4ـ دانانی وەزارەتێك تایبەت بە كاروباری كوردی.
5ـ ئازادكردنی گیراوە سیاسی و زیندانیكراوەكان كە بە هۆی دۆزی كوردییەوە لە زیندانداندا.
٦ـ ئاوەدانكردنەوەی ئەو ناوچانەی كەوتوونەتە بەر بۆردومان و تۆپبارانكردن.
7ـ قەرەبووكردنەوەی هاووڵاتیانی زیان لێكەوتوو بەهۆی كوشتارەوە.
8ـ بایەخدان بە كردنەوەی قوتابخانە لە سەرانسەری كوردستاندا.
شەرمەزاری بوو بۆ حكومەت كە نەك ئەو داخوازییە ڕەوايانەی گەلی كوردی پێ دابین نەكرا بەڵكو بە هاریكاری و پاڵپشتی هێزەكانی بەریتانیی سوپای عیراق هەڵمەتی سەربازیی كردە سەر شۆڕشی كوردو هەردوو سەركردە شێخ مەحمود و مەلامستەفایان ناچار كرد عیراق بەجێ بێڵن و روولە ئێران بكەن و لەوێش لە ساڵی 1946 لە كۆماری مەهاباد بەشدارییان كرد، پاش نسكۆی كۆمارەكەش بە كاروانێكی مێژوویی ڕوویان كردە ڕووسیا، جگە لە شێخ ئەحمەد بارزانی و چوار ئەفسەریان نەبێت كە لێبوردنیان بۆ دەرچوو بوو خۆیان ڕادەست كردەوە بەڵام حوكمی لەسێدارەیان بەسەردا سەپاندن ، بەو شێوەیە بە درێژایی فەرمانڕەوایەتی پاشایی هیچ كام لەو داخوازییە ڕەوایانەی كورد نەسەلمێنرا، بەڵكو كوردستان وێڕای ئەو سامانە نەوتیەی هەیەتی و پارەی بۆ عیراق ڕادەكێشا كەچی لەڕووی پێشكەوتنی ئابووری و پەرەپێدانەوە فەرامۆش كرا، هەر بە پارەی نەوتی كوردستان بە درێژایی هەموو حوكمە یەك لە دوایەكەكانی ئەم وڵاتە سوپای عیراق ئامڕاز بووە بە دەستی حكومەتەوە بۆ لێدانی داخوازییە ڕەواكانی كورد و هەر بە دەستی ئەو سوپایەوە بە هەزاران كورد شەهید كراون، بە گشتی بەهۆی ئەوەی سوپا دژ بە گەلی عیراق و داخوازییەكانی گەلی كورد كرابووە داردەست، هەرچی هێزی نیشتمانیە لە دەوری سوپا كۆبوونەوەو پێكەوە ڕێككەوتن تا ڕژێم بڕوخێنن وێڕای هەبوونی دوو ئەزموونی شكستخواردووی لەم چەشنە ساڵی 1936 بە ڕابەرایەتیی بەكر سدقی و ساڵی 1941 بە ڕابەرایەتی گەیلانی و چوار عەقیدەكە، ئاماژە بەوەش بدەین كە ڕژێمی پاشایەتی لە ماوەی نێوان ساڵانی 1930 تا 1958 زیاتر لە 16 جاران باری نائاسایی سەربازی لە هەرێمی كوردستان ڕاگەیاند هەر لە زاخۆو بارزانەوە تا شارە گەورەكانی وەك سلێمانی و كەركوك و هەولێرو ڕەواندزو سنجار..تاد
پاشتر شۆڕشی نیشتمانخوازی بە ڕابەرایەتیی عەبدولكەریم قاسم سەركەوت لە لایەن كوردەوە ئومێدی وەرگیرانی مافە بنەڕەتیەكان شین بوویەوە، هەروەها گەلی عیراق لە چاوەڕوانی دانانی دەستوورێكی هەمیشەیی و حكومەتێكی مەدەنیدا بوون بۆ دابین بوونی ئازادییەكان و مافە دیموكراتییەكان، بەڵام سوپا دەستی لە دەسەڵات بەرنەدا، لە بری ئەوەی چارە بدۆزرێتەوە بۆ دۆزی ڕەوای كورد بە شێوازی ئاشتیانەوە لە ڕێی دانوستانەوە كەچی بە هێزەكانی ئاسمانی و وشكانیەوە لە كوردستان درا بە هۆیەوە ئاگری شۆڕشی ئەیلول كڵپەی سەند..
كودەتاچییە فاشستەكان بۆ ماوەیەك سەركەوتنیان بە دەست هێنا لە ڕێی كودەتاكەی 1963وە ئەوانیش بوونە ئامڕازێكی وێرانكەری وا كە لەسەر زاری ساڵح مەهدی عەمماشەوە لەناوبردنی گەلی كوردستان بە سەیرانێكی بەهاریی چوێنراو سوپای عیراقیان بۆ ئەو مەرامە وێرانكارییە خستە كار تا ئەوانیش بە دەستی هاوپەیمانە نەتەوەییە پەڕگیرەكانی خۆیانەوە تەختكران، فەرمانڕەوایانی نوێ دیسانەوە وەك ئەوانی پێشوو لوولەی چەكەكانی سوپایان ئاڕاستەی تێكۆشانی نیشتمانی و بزاڤی ڕزگاریخوازی كورد كردەوەو خەڵكێكی زۆریان لە كوردستان شەهید كرد، تا ئەمانیش لەسەر دەستی بەعسییەكان ڕووخان كاتێ بەعسییەكان بەروبوومی كودەتاكەی ساڵی 1968یان چنییەوە، بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی كورد بنكەی كۆمەڵایەتی و سیاسی داكوتا بوو، هێزەكانی پێشمەرگە پێگەیشت، بەعسییەكان ئەمەشیان دەزانی بەڵام سەركێشانە جەنگیان لە دژیان ڕاگەیاندن و سەرلەنوێ سوپای عیراقیان پەلكێشی جەنگێكی دۆڕاو كردەوە، سەدام حوسێن دركی بەوە كرد كە لە توانایدا نییە بەرگری بكات و بەهۆیەوە ڕەنگە هەموو ڕژێم زیانمەند بكات بۆیە كەوتە سازش و قبوڵكردنی بڕگەكانی ئۆتۆنۆمی بۆ هەرسێ پارێزگای هەولێر و سلێمانی دهۆك، هەروەها بۆ كات كوشتن ئەمەی كرد تا توانای سەربازییانەی سوپا بە چەك و تەقەمەنیی نوێ بەرز بكاتەوەو هێزە چەكدارەكان وەرسوڕێنێت بۆ سوپایەكی بەعسییانە، وێڕای ڕێكەوتننامەی 11ی ئازاریش كەچی كەوتنە پیلان داڕشتن بۆ تیرۆركردنی مستەفا بارزانی بەڵام شكستیان هێنا، دواتر پیلانێكی نێودەوڵەتییان بە هاوكاریی شای ئێران و ئەمەریكاو ئیسرائیلەوە لە جەزائیر ئەنجام دا، كە دواتر بە ڕێكەوتننامەی شومی جەزائیر ناوی ڕۆیشت، ئەو دەوڵەتانە پێكەوە توانیان زەبرێكی بەهێز لە شۆڕشی ئەیلوول بوەشێنن و بۆ ماوەیەك بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی نەتەوەیی كورد ڕاوەستێنن بەڵام هەر زوو شۆڕش خۆی نوێ كردەوە و بە هێزی هەمەجۆرەوە هاتنەوە مەیدان و ساڵی 1976 شۆڕش لە كوردستان بەرپا كرانەوەو ساڵی 1978 یش پاش ئەوەی زەبر ئاڕاستەی شیوعیەكان كرا ئەوانیش پێوەندییان بە شۆڕشی كوردستانەوە كرد، ماوەكانی نێوان ساڵانی 1976 تا 1991 لە لایەن سوپای عیراقەوە كە هەمووی خرابووە بن دەستی سەدام و بەعسیەكانەوە گەورەترین و خوێناویترین جینۆساید دەرهەق بە گەلی كورد لە مێژوودا ئەنجام درا، لە هەمووی خراپتر بەكارهێنانی ئەو سوپایە بوو بۆ ئەنجامدانی پرۆسەكانی ئەنفال و جینۆسایدی هەڵەبجەو ناوچەكانی تری كوردستان كە بە جەنگی لەناوبردنی كۆی گەلی كورد ناودەهێنرا، كە سەدان هەزار هاووڵاتی سیڤیلی كورد شەهیدو بریندار كران و چەكی كیمیاوی بە چڕی لە دژیان ڕشێنرا، بە هەزاران گوندیان تەختی سەر زەوی كرد، سوپای عیراق ئامڕازی سەرەكی جێبەجێكردنی ئەم قەتڵ و عامە بوو لە بری بەكارهێنانی ڕێگە ئاشتییانەكان، دواتریش سوپا بۆ لەباربردنی ڕاپەڕینی بەهاری 1991 جووڵێنراو بەو شێوەیە بە درێژایی زیاتر لە شەست ساڵ ئەم سوپایە وەك داردەستی حكومەتەكان دژ بە لەناوبردنی كورد دەخرایە گەڕو زیاتر لە چارەكە ملیۆنێك هاووڵاتی كوردیان لەناوبرد، چ ئیستفسارێك دەمێنێتەوە بۆ ئەوەی بە كورد بوترێت متمانەتان بە سوپای عیراق هەبێت، پاش ڕووخانی ڕژێمی دیكتاتۆری لە لایەن هێزەكانی هاوپەیمانان و ئەمریكاوە بە هاوكاریی حزبە ئیسلامیە سیاسیەكانەوە سەرلەنوێ سوپا دامەزرێنرایەوە وەك چۆن ساڵی 1991 بەریتانیا دایمەزراندبوو،ژمارەی هێزە چەكدارەكانیان گەیاندەوە ملیۆنێك سەربازو ئەفسەر لەسەر بنەڕەتی تایەفەگیری دوور لە نیشتمانخوازی و هاووڵاتیبوون، بۆیە سەربازانی عیراقی لە سەربازگەكانیان سرووتی بە زنجیرلە خۆدان مەشقیان پێ دەكرێت بۆ جەخت كردنەوە لەسەر لایەنگیرییان بۆ حكومەتێكی تایەفەگەر، كاتێك ناكۆكی كەوتە نێوان حكومەتی مالیكی و حكومەتی هەرێمەوە بە خێرایی هێزێكیان لە ناو سوپای عیراق بە ناوی سوپای دیجلەوە دامەزراند تا ڕووبەڕووی هێزی پێشمەرگەی بكەنەوە، ئەگەر ئەمەریكا نەهاتایەتە سەر خەت شتێكی خراپی وا ڕووی دەدا كە هەموو گەلی عیراق پێوەی گرفتار دەبوون، بارودۆخی ئێستاش داواكارە لە هێزەكانی پێشمەرگە یەكێتی و یەكگرتوویی خۆی لە دەست نەدات و بە یەكڕیزی دەتوانرێت دەستێوەردانی سوپای عیراقی لە كاروباری ناوخۆی هەرێم دوور بخرێتەوە، كەسیش مێژووی خوێناوی سەدەی ڕابردووی بیر نەچۆتەوە.
