لە 21ی 2013دا وا دەركەوت رژێمی سوریا چەكی كیمیایی بەكارهێنابێت دژی موعارەزە لە غوتە- كە گەڕەكێكی رۆژهەڵاتی شاری دیمەشق- و نزیكەی 500-1،300 كەسی كوشت، ژمارەكان دەگۆڕێن بەپێی ئەو راپۆرتە هەواڵگریانەی ئەمریكا كە ئاشكراكراون. لە كاتێكدا ماوەیەكی زۆر بوو رژێمەكەی ئەسەد دەستی بە خوێنی خەڵكی بێتاوان سوربوو، ئەوا رەنگە ئێستا تاوانباربێت بە بەكارهێنانی چەكی كیمیایی، ئەمەش بەس نییە بۆ ئەوەی ئەمریكا و هاوپەیمانە رۆژئاواییەكانی بۆردومانی سوریا بكەن. لە راستیدا، ئەمریكا نە پلانێكی ژیرانەی چوونە ناوەو و نە پلانێكی ژیرانەی هاتنەدەرەوەی هەیە. لەگەڵ ئەوەشدا، هەر لە بنەڕەتدا ئێمە دڵنیانین لەوەی رژێمی سوریا چەكی كیمایی بەكارهێنابێت. پێشتر دەزگای هەواڵگری ئەمریكا هەڵەی كرد و درۆی لەگەڵ جیهاندا كرد.
بۆ نموونە، لە ساڵی 1998دا ئەمریكا كارگەیەكی دروستكردنی دەرمانی لە سودان بۆردومانكرد بە بیانوی ئەوەی سودان چەكی كیمایی بۆ ئەلقاعیدە دابینكردووە كە بەكارهێنراوە بۆ هێرشكردنەسەر باڵیۆزەكانی ئەمریكا لە كینیا و تانزانیا. دواتر دەركەوت كە ئەو زانیاریە هەواڵگریانەی باسیان لەوەدەكرد گوایە سودان تاوانبارە راست دەرنەچوون. بە هەمان شێوە لە میانەی ئامادەسازیەكان بۆ ئەو شەڕەی تێیدا دەسەڵاتی سەددام حوسێن رووخا لە 2003دا، كە هێشتا دەیەیەك دواتر كوشتار و دەرئەنجامەكانی هەست پێدەكرێت، ئەمریكا بانگەشەیەكی ناڕاستی كرد كاتێك رایگەیاند زانیاری هەواڵگری حاشاهەڵنەگری هەیە بەوەی عێراق خاوەنی چەكی كۆمەڵكوژە و ئەمەش پاساوێكە بۆ هێرشەكە. بەڵام دەركەوت جارێكی دیكە دەزگای هەواڵگری ئەمریكا بە هەڵەداچووە، یاخود درۆی داتاشیوە بۆ ئەوەی پاساوێك بۆ شەڕەكە دروست بكات.
بەلەبەرچاوگرتنی ئەم تۆمارە نادڵنیایە، بۆچی پێویستە ئێمە دڵنیابین لەوەی ئەمجارە دەزگای هەواڵگری ئەمریكا راست دەكات؟ تەنانەت ئەگەر راستیش بن، ئایا ئەمە پاساوە بۆ بۆردومانكردنی رژێمی سوریا تەنیا لەبەر ئەوەی ئەو هێڵە سورەی بەزاندووە كە ئەمریكا كێشاویەتی، كە دواتر ئەگەر تۆڵە نەكاتەوە ئاوی رووی لەدەست دەدات؟ لەوەش زیاتر، تەنانەت هەندێ كەس بانگەشەی ئەوە دەكەن كە موعاڕەزەی سوری ئەنجامدەری راستەقینەی- ئەم هێرشەیە- لەبەر ئەوەی دەیەوێت ئەمریكا رابكێشێتە نێو كێشەكە بۆ رووخاندنی رژێمەكەی ئەسەد كە خۆی ناتوانێت ئەو كارە بكات.
بیانوی ئەمریكا بۆ ئەو هێرشەی ئەگەری ئەوە دەكرێت بكرێتەسەر سوریا ئەوەیە كە رژێمەكەی ئەسەد یاسای نێودەوڵەتی پێشێلكردووە چونكە چەكی كیمایی بەكارهێناوە. لەگەڵ ئەوەشدا، بەكارهێنانی ناپاڵم لە ڤێتنام مایەی بێزاری نەبوو بۆ ئەمریكا لەبەر ئەوەی خۆی ئەو چەكەی بەكارهێنا. بەم دواییە، ئەمریكا چاوپۆشی كرد لە بەكارهێنانی چەكی كیمیایی لەلایەن سەددام حوسێنەوە لە 16ی ئازاری 1989دا-ڕاستیەكەی 1988ە-دژی كوردەكان لە هەڵەبجە، لەبەر ئەوەی لەو سەردەمەدا سەددام یەكێك بوو لە هاوپەیمانەكانی. ئایا كەس باوەڕ دەكات ئەمریكا هەموو ئەو هەرایەی دروست بكردایە لەبارەی چەكی كیمیاییەوە ئەگەر موعارەزەی سوری ئەو چەكانەی بەكاربهێنیایە؟
ئاشكرایە كە كارێكی نایاساییە ئەگەر ئەمریكا بێ مۆڵەتی ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان هێرشبكاتە سەر سوریا، یاخود ئەگەر ئەو هێرشە وەك بەرگری لە خۆكردن ئەنجام نەدات. هیچ یەكێك لەم دوو حاڵەتە بەسەر دۆخی ئێستادا جێبەجێ نابن. رێگای یاسایی بەردەم نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ وەڵامدانەوەی ئەم قەیرانە ئەوەیە كە گفتوگۆ لەگەڵ روسیادا بكات بۆ ئەوەی ئەنجوومەنی ئاسایش بهێنێتەسەر خەت. لە بنەڕەتدا نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ ئەوە پێكهێنرا تاوەكو بێ رەزامەندی هەر پێنج ئەندامە هەمیشەییەكەی ئەنجوومەنی ئاسایش هیچ كردەوەیەكی سەربازی ئەنجام نەدرێت. ئەگەرنا، نەتەوە یەكگرتووەكان دەبێتە ئامڕازێك بە دەستی یەكێك لە هێزە مەزنەكانەوە، نەك باڵی دادپەروەری نێودەوڵەتی. رەنگە نەتەوە یەكگرتووەكان ژیرتر بێت لە ئەمریكا، كاتێك هیچ كردەوەیەك لەم رووەوە ئەنجام نادات، ئەگەرچی ئۆباما و پشتیوانەكانی نایانەوێت گوێیان لەمە بێت. بێجگە لە نەتەوە یەكگرتووەكان ئەوا رەنگە ئەمریكا هەوڵی بەدەستهێنانی پشتیوانی جامیعەی عەرەبی بدات. لەگەڵ ئەوەشدا بۆردومانكردن بەبێ ئەم رەزامەندی نێودەوڵەتی، دەبێتەهۆی ئەوەی ئەمریكا یاسای نێودەوڵەتی پێشێل بكات نەك رژێمەكەی ئەسەد.
لەوەش زیاتر، ئەگەر ئەمریكا دەست بە بۆردومان بكات، ئەوا مەترسی ئەوە دەكرێت شەڕی ناوخۆیی سوریای هەڵكشێت بۆ شەڕێكی ئیقلیمی و تەنانەت نێودەوڵەتیش كە رەنگە سوریا و ئێران تێوەبگلێن و بە شێوەیەكی حەتمی ئیسرائیلیش -ڕادەكێشرێتە نێو شەڕەكە-. سەرەڕای ئەو دڵنیاییانەی كە تەنیا گورزێكی وردی نەشتەرگەرئاسا دەوەشێنێت-ئەوا دەرئەنجامەكە- كە پێی دەڵێن زیانی لاوەكی- بە شێوەیەكی حەتمی كوشتنی قوربانیە مەدەنیەكان لە خۆدەگرێت و ئەمەش هۆكارێكی دیكەیە بۆ ئەوەی ئەمریكا سوریا بۆردومان نەكات. لەوەش زیاتر، بە دڵنیاییەوە رژێمی ئەسەد هەوڵی تۆڵەكردنەوە دەدات ئەگەر هاتوو بۆردومانكرا. بۆی هەیە هەر زوو بۆردومانكردنی یەكتری هەڵكشێت بۆ شەڕێكی گەورەتر كە هیچ لایەك خوازیاری نین.
لەوەش زیاتر، ئەگەر ئەمریكا سەركەوتوو بوو لە بۆردومانكردنی ئەسەد تا ئەو كاتەی خۆی بە دەستەوە دەدات، ئەوا دۆخەكە خراپتر دەبێت لە روانگەی بەرژەوەندیە نەتەوەییەكانی ئەمریكاوە، لەبەر ئەوەی هەندێ لە لایەنە هەرە بەهێزەكانی موعارەزەی سوریا سەر بە ئەلقاعیدەن، بەرەی ئەلنوسرە و دەوڵەتی ئیسلامی عێراق و ئەلشام نموونەی سەرەكین لەم رووەوە. ئەنجامدانی كردەوەیەك لەلایەن ئەمریكاوە دژی ئەسەد بۆی هەیە ئەم دەرئەنجامە نەخوازراوەی لێبكەوێتەوە. ئەگەر دەوڵەتێكی بچووكی كۆنتڕۆڵكراو لەلایەن ئەلقاعیدەوە بە راستی دەسەڵات بگرێتەدەست لە سوریای دابەشبووی دوای ئەسەددا، ئەوا لە پڕێكدا ئەمریكا خۆی لە دۆخێكیدا دەبینێتەوە كە بەرگری لە خۆی بكات دژی سوریا، بە هەمان شێوەی كە دوچاری ئەمریكا بۆوە كاتێك لە ساڵانی هەشتاكانی سەدەی رابردودا لایەنە ئیسلامیەكانی چەكداركرد، بەڵام بەرهەمەكەی تەنیا ئەوەبوو كە لە 11ی سێپتەمبەردا دووچاری دەرئەنجامێكی نەخوازراو بۆوە. لەوەش زیاتر، دۆخی هەرێمی كوردستان (KRG) چۆن دەبێت كاتێك لە پڕێكدا دەوڵەتێكی بچووكی كۆنترۆڵكراو لەلایەن ئەلقاعیدەوە دەبێتە دراوسێی؟
لەوەش زیاتر، ئەگەر ئەمریكا لەگەڵ بەریتانیا و فەڕەنسای هاوپەیمانەكانیدا گورزێك لە سوریا بدەن، ئەوا دووبارە وەك ئیمپریالیزمی رۆژئاوا دەردەكەوێت كە دووبارە رووی ناشرینی خۆی لە رۆژهەڵای ناوەڕاستدا دەردەخات. و رەنگە دەرگای دۆزەخ بكەینەوە و دەرئەنجامێكی پێچەوانەی دیكە دووچاری خۆمان بكەینەوە لەسەر دەستی كۆمەڵێك لە عەرەبە ناسیۆنالیستی و جیهادی و سەلەفیە ئیسلامیەكان، كە بۆ ئەو مەبەستە یەكیان گرتبێت. ئایا هێشتا فێری ئەوەنەبووینە چۆن ژیرانە هەڵسوكەوت بكەین لە كاروبارە نێودەوڵەتیەكاندا؟ دەمانەوێت بێباكانە ژیانی چەند كەسی دیكەی ئەمریكی لەدەست بدەین، ئەمە ئەگەر باسی ئەو هەزاران ئەمریكیە نەكەین كە لە عێراق و ئەفغانستاندا ژیانیان لەدەستداوە، پێش ئەوەی فێربین رێگاگەلێكی ژیرانەتر بگرینەبەر بۆ هەڵسوكەوتكردن لەگەڵ ئەم پرسانەدا؟
هەرچۆنێك بێت، كێشەی سەرەكی ئەمریكا بریتییە لەوەی ستراتیژیەتێكی پتەوی نەخستۆتەڕوو دەربارەی ئەوەی دەیەوێت چی بەدەست بهێنێت بە بۆردومانكردنی سوریا جگە لەوەی كە دەیەوێت سزای رژێمەكەی ئەسەد بدات لەبەر ئەوەی چەكی كیمیایی بەكارهێناوە. ئەوەتان لە یاد بێت، ئۆباما گۆڕینی رژێمەكەی بە دوورگرتووە. هەرچۆنێك بێت بێ لەناوبردنی توانای ئەسەد، چۆن دەكرێت ئەم هێرشە كەمەی ئەمریكا كاریگەریەكی لێبكەوێتەوە جگە لەوەی توڕەیی و سوربوونی ئەسەدی لێبكەوێتەوە بۆ شەڕكردن و تەنانەت تۆڵەكردنەوە لە ئەمریكا؟
ئەگەرچی ئەمریكا روونكردنەوەیەكی باشی نەداوە لەبارەی ئەوەی دەیەوێت چی بەدەست بهێنێت، ئەوا ئەوەی خراپترە ئەوەیە پێدەچێت ئەمریكا ستراتیژیەتێكی باشی بۆ چۆنیەتی كۆتایی هێنان بەو كارانە نەبێت كە پێشنیاری ئەنجامدانیان دەكات. هەر كە ئەمریكا هێرشی كردە سەر سوریا، ئەوا ئەگەری هەڵكشانی دۆخەكە دەكرێت و ئایا ئەوەش بەرەو كوێ سەردەكێشێت؟ تەنانەت بەبێ بوونی ستراتژیەتێكی ژیرانەی دەستپێكردن و كۆتایی هێنان، ئەوا بۆردومانكردنی سوریا هەڵگری هەموو خەسڵەتەكانی هەڵگیرسانی شەڕێكی گێلانەی كارەساتبارە، ئەو كارەی بەلای كەمەوە پێمانوابوو ئۆباما ژیرترە لەوەی كارێكی لەم چەشنە ئەنجام بدات.
خۆشبەختانە، پەرلەمانی بەریتانیا دەنگی بۆ پشتیوانی نەكردنی ئەمریكادا. لە راستیدا ئەمە جێی سەرسوڕمانە، ئەویش بە رەچاوكردنی ئەوەی سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا چەند بەهێزبووە و چۆن دەسەڵاتی پەرلەمان لە ماوەی سەدەی رابردودا داكشاوە. سەرۆكی ئەمریكا ئۆباما- كە پیشانیدا دەتوانێت بە خێرایی فێربێت- لە كارەكەی پەرلەمانەكەی بەریتانیاوە دەستی پێكرد و توانیویەتی خۆی لەو تەڵەیە دەرباز بكات كە خۆی بۆ خۆی چنیویەتی كاتێك هێڵی سوری كێشا كە بریتی بوو لە بەكارهێنانی چەكی كیمیایی. گەڕاندنەوەی تۆپەكە بۆ كۆنگرێسی ئەمریكا بەلای كەمەوە ئەم پرسە دوا دەخات و رەنگە لە كۆتاییدا بڕیاری بۆردوماننەكردن بدرێت. ئەمەش كارێكی باشە، لە مەودای كورتدا.
هەرچۆنێك بێت، بواردان بە كۆنگرێسی ئەمریكا بۆ ئەوەی بڕیاری كۆتایی بدات، ئەوا رەنگە ئۆباما دەست لە دەسەڵاتی بڕیاردانی شەڕ وئاشتی بەربدات، كە یەكێكە لە مەزنترین دەسەڵاتەكانی. رەنگە دواتر دوچاری پەشیمانی بێتەوە بەهۆی لەدەستدانی ئەم دەسەڵاتەوە، ئەویش لەبەرە ئەوەی بەرنامەی چەكی ناووكی ئێران لە ئاسۆی نزیكدا دەركەوتووە سەرەڕای هۆشداری هاوشێوە لەلایەن ئۆباماوە لەبارەی هێڵە سورەكان بەلای ئەمریكاوە كە هەڕەشەیەكی زۆر مەترسیدارترە لەسەر بەرژەوەندی نەتەوەیی ئەمریكا لە بەكارهێنانی چەكی كیمایی لەلایەن سوریاوە. رژێمی سەربازی نوێی میسریش بەردەوامە لە فەرامۆشكردنی داواكاریەكانی ئەمریكا بۆ هێنانەئارای ئاشتی دوای كوشتنی زیاتر لە 600 خۆپیشاندەر. ئەو كوشتارە تائیفیە بەردەوامەی لە عێراقدا هەیە و ئایندەی لەرزۆكی ئەفغانستان هەر كاتێك هێزەكانی ئەمریكا كشانەوە لە ساڵی 2014دا كێشەی كوشندە بۆ ئەمریكا دروست دەكەن لە ئایندەی نزیكدا، بە چاوپۆشین لەوەی چی لە سوریادا روودەدات.
مێژووی سەدەی رابردو بە باشی ئەوەی سەلماندووە كە كۆنگرێس بە سروشتی خۆی دامەزراوەیەكە تێیدا مەسەلەكان تاوتوێ دەكرێت و نەگونجاوە بۆ ئەوەی بڕیاری كتوپڕ بدات لەبارەی ئەوەی چۆن وەڵامی قەیرانە سەربازیەكان بدرێتەوە. هەر ئەمەش دەقا و دەق هۆكاری ئەوەیە كە بۆچی ئەوەی كە سەرەڕای دەستووری ئەمریكا هێشتا تەئكید لەوە دەكاتەوە كە كۆنگرێس جەنگ رابگەیەنێت، لە راستیدا ئەوە سەرۆكە كە ئێستا ئەو كارە دەكات، ئەویش لەبەر ئەوەی دەتوانێت بڕیاری خێرابدات كە ئەمەش زۆر گرنگ و یەكلاكەرەوەیە لە جیهانی ئێستادا.