كاتێ شرۆڤەكاری سیاسی بەدواداچوون بۆ بارودۆخی چەند ساڵەی رابردووی عیراق دەكات ئەوە بەچاوی خۆی دەیبینێت كە رەوشەكە سەرتاپای بریتییە لە مردن و ماڵوێرانی و كاولكاریی ئابووری، تەنانەت شێواندنی هزرو كلتوورو كایەكانی كۆمەڵایەتی و سیاسی،واتا كارەساتێكی زۆر گەورە ئەم وڵاتەی گرتەوە،كە هەموو دەرفەتەكانی پێشكەوتنی پیشەسازیی نیشتمانی و بەرهەم هێنانی ناوخۆیی لەبەردەمدا گیراو رێگەی بۆ وەبەرهێنانی دەرەكی خۆشكرد و كۆمەڵگەی عیراقیشی گەڕاندەوە بۆ سەردەمی خێڵایەتی و سەرەتای ژیانی ساویلكە، بەم شێوەیەش كودەتایەكی هزرییان بەسەر هەموو بنەما بنەڕەتییە رەسەنەكاندا هێنا،ئا لێرەدا رێگە لەبەردەم سەرهەڵدانی باندی گەندەڵكار خۆشكرا تاكو بەپێی مەرام و نیازە گڵاوەكانیان یاریی بە چارەنووسی ئەو میللەتە داماوە بكەن.
ئەوەی زیاتر كارەساتی بۆ ئەو میللەتە هێناوە، ئەوەبوو كە دوای رووخانی رژێمی بەعس كەسانێك جڵەوی دەسەڵاتیان لە عیراقدا گرتە دەست كە سەر بە حزب و رێكخراوی سیاسی فرە ئاراستەو بیروباوەڕن،كە زۆربەیان ئەو زەمینەیان خۆش نەكرد كە پرەنسیبەكانی دیموكراسییەت و ئازادی لە وڵات بڕەخسێت و تێڕوانینی عەقڵانی لە هەڵسەنگاندنی بەهاو نەریتە رەسەنەكان بكەنە پێوەر، بەڵكو ئەوانە هەر بە ریتمی جاران هەڵسوكەوت دەكەن و خەمی سەرەكییان پابەندبوون و وابەستەبوونە بە كورسیی دەسەڵات،بە واتایەكی دیكە ئەو هێز و پارتە ئیسلامیە سیاسییانە و هەندێ لە هێزە ناسیۆنالیستە شۆفینییەكان كە دەسەڵاتیان لە عیراقدا گرتە دەست و دوای رووخانی رژێمی دیكتاتۆر رۆڵێكی ناڕەواو خراپیان گێڕا لە هەڵگیرساندنی ئاگری دووبەرەكی و ململانێی نەتەوەیی و تایفی و قووڵكردنەوەی ركابەریی توندڕۆیی ئایینی و ئایینزایی كاتێ ئەمەیان وەك ناسنامە بەكارهێنا لەباتی داڕشتنەوەی گیانی تەبایی و پێكەوەژیان لە میانی ناسنامەیەكی نیشتمانی رەسەنی عیراقیدا.
لە سایەی ئەو بارودۆخە نالەبارەدا دەستووری عیراق زۆر بەپەلە دانرا كە لە هەندێ لایەنیدا مەیلخوازیی تایفی پێوە دیارە،هەروەها هەردوو هەڵبژاردنی گشتیی یەكەم و دووەم لە ساڵانی 2006 و 2010 ئەنجامدران و هەڵبژاردنی پارێزگاكانیشی بەدوادا هات. گەلی عیراق هەمان ئەو هێزە سیاسییانەی هەڵبژارد كە هۆكاری بەرپاكردنی جیاوازیی نەتەوەیی و ئایینی و ئاینزایی بوون و گەندەڵی و بێسەروبەرییان بۆ ئەم وڵاتە هێنا و بەمەش بوونە هۆی سەرهەڵدان و گەشەسەندنی تیرۆری خوێناوی لە وڵاتدا،ئەو تاقمەی ئێستا حوكمڕانیی عیراق دەكات بەدەرو نامۆ نییە لە واقعی ئەم كۆمەڵگەیە و دواكەوتنی هزریی و سیاسی و كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری ئەم گەلە،بەڵكو بەشدارن لە بەرجەستەكردنی بەها و مۆرال و رەفتارەكانی نێو سەرجەم پێكهاتەكانی ئەو كۆمەڵگەیە،بۆیە ئەم قۆناغە وا پێویست دەكات كە حاڵەتە نەرێنییەكان وەلاوە بنرێت كە ئەمە تواناو دەسەڵات و ئیرادەیەكی قایمی دەوێت كە لای بەرپرسان ئەستەمە تا رادەیەك بێتەدی لەبەر ئەوەی رووبەڕووی مەرام و نیازەكانی خودی ئەندامانی كۆمەڵگە دەبنەوە.
پرۆسەی چاكسازیی لە كۆمەڵگەی عیراق پێویستی بە بەرنامەیەكی سەرتاسەرو چڕوپڕ هەیە كە هەموو بوارەكانی ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسی و رۆشنبیری و ژینگەیی بگرێتەوەو پشت بە پرەنسیبەكانی دیموكراسییەت و مافەكانی مرۆڤ و مافی سەرجەم نەتەوەكان و دادپەروەریی و ئاشتی كۆمەڵایەتی ببەستێت،كە ئەمانە زۆربەیان لە نێو كۆمەڵگەی عیراقدا زۆر زەحمەتە لەم قۆناغە ئاڵۆزەدا بێتەدی،لە كاتێكدا كە قازانجی نەوت لە وڵاتدا زۆرەو بەشی بووژاندنەوەی ژێرخانی داتەپیوی عیراق دەكات، بەڵام وەك دەبینین رۆڵی دەسەڵات لە بووژاندنەوەی ئەم ژێرخانەو پیشەسازیی نیشتمانی و كەرتی كشتوكاڵ و بەرهەمهێنان زۆر لاوازە تەنانەت ئەم داهاتە بۆ سوودی بەكارخستنی هێزی كارو بنیادنانەوەی وڵات بەكارنایەت،كە تا رادەیەك ببێتە هۆكارێك بۆ نەهێشتنی دیاردەی بێكاری كە ئێستا بۆتە دەردێكی كوشندەی كۆمەڵایەتی و گوزەرانیی رێژەیەكی زۆری خەڵكی ئەم وڵاتە،هەوەها بۆ دروستكردنی دامودەزگاكانی دەستوری و بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و تیرۆر كە دوو رووی یەك دراون.
واقعی ئێستای عیراق لە سیاسەتمەداران دەخوازێت هەموو هەوڵ و كۆششەكانیان بخەنەگەڕ بۆ بە پیشەسازیكردنی وڵات و تازەكردنەوەی كشتوكاڵ خزمەتگوزارییەكانی بەرهەمهێنان و بنیادنان و پەرەپێدانی بنەما سەرەكییەكانی پشتگیریكردن لە چینی كرێكار و بووژاندنەوەی بۆرجوازییەتی نیشتمانی،بۆیە هەم چینی كرێكاران وهەمیش بۆرجوازییەتی نیشتمانی دوو فاكتەری سەرەكین لە دابینكردنی ژیان و گوزەرانێكی ئاسودە و دیموكراتی و دەستوری هەروەها زاڵبوون بەسەر بارودۆخی نالەباری ئابووری و كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری.
پرۆسەی گۆڕانكاریی ئابووری كاتێكی زۆر دەخایەنێت بەڵام لەگەڵ دەست پێكردنی هۆشیاریی تاكەكانی كۆمەڵگە زیاد دەكەن و ئەندامانی ئەو كۆمەڵگەیەش دەگەڕێنەوە سەر دۆخە كۆمەڵایەتی و مرۆییەكەی جارانیان و هەڵ و كۆشش لە خزمەتی بنیادنان و پەرەپێدانی هەموو كایەكانی ژیان بەرجەستەدەكەن،لێرەدا كۆمەڵگە زۆر دلێرانە دەتوانێت بەرەوڕووی بیری سەلەفیی دواكەوتوو و ئەو دەزگا بەناو ئایینیانە بوەستێتەوە كە مەبەستیان چەواشەكردن و فێڵكردنە لە خەڵك بە بیروباوەری پڕوپوچ و بێ بنەما كە دەبنە بەربەست لەبەردەم پێشكەوتنی كۆمەڵایەتی و بەمەش رێگە لەو كەسانە دەگرن كە هەردەم بە ناوی ئایینەوە مێشكی خەڵك بە شتی لابەلای دوور لە بیروباوەڕی پیرۆزی ئایین خەریك دەكەن،بۆیە دەبینین ئەو كەسانە نموونەی فتوای ترسناك بڵاودەكەنەوە كە بەر لە هەموو شتێك ئایین لەبەرچاو خەڵكەكە دەخەن و دواتر تۆوی رق و كینەو دووبەرەكی لە نێو ئایین و ئایینزاكان دەچێنن، دواكەوتنی ئابووری و كۆمەڵایەتی رۆڵی سەرەكیی هەیە لە بەردەوامبوونی دواكەوتنی فیكری و سیاسی هەروەها سەرهەڵدانی هەژاری كە رێژەیەكی زۆری گەلی عیراقی گرتۆتەوە چونكە نادادپەروەری لە دابەشكردنی داهات وای كردووە كە بێكاریی بە شێوەیەكی بەرچاو زۆربەی شارو شارۆچكەكانی عیراق بگرێتەوە.
دەبێ هەموومان دەرك بەوە بكەین كە ئەو تاقم و گرووپانەی ئێستا حوكمی عیراق بەڕێوەدەبەن بە دەنگی زۆرینەی ئەو خەڵكە بە هەموو پێكهاتە جیاوازەكانیانەوە لە هەڵبژاردنی پەرلەمان و ئەنجومەنی پارێزگاكان دەسەڵاتیان وەرگرتووە،هەر ئەوانە جارێكی دیكە لە هەڵبژاردنەكانی داهاتوودا دەسەڵات دەگرنەوە دەست مەگەر گۆڕانكارییەكی كەم نەبێت بە هۆی هاتنەپێشەوەی هەندێ لە هێزو رێكخراوی سیاسیی دیكە كە پێشتر ئۆپۆزسیۆن بوون یان رەخنەیان لە ئیش و كارەكانی حكومەت دەگرت،بەڵام ئەوەی لێرەدا گرنگە ئەوەیە ئایا عەقڵییەتی فەرمانڕەواو خودی كۆمەڵگەی عیراقی بە هەموو پێكهاتەكانی ئایینی و نەتەوەیی و ئیتنییەوە گۆڕانكاریی بەسەردا دێت، لە كاتێكدا گەلی عیراق چاویان لەوە بوو ئەو هێزە سیاسییانەی دەسەڵات وەردەگرن بتوانن گۆڕانكارییەكی بنەڕەتی لە ژیانی تازەیاندا بێننەدی و تا رادەیەك لە خەم و مەینەتییەكانیان سووك بكەن نەك رۆژ لە دوای رۆژ دووچاری سەرگەردانی و ماڵوێرانی و نەهامەتی ببنەوە،بۆیە لێرەدا تاك و كۆمەڵگە لەم دۆخە تازەیە بەرپرسیار نین بەڵكو گەلی عیراق قوربانیی ئەو واقعەو بیركردنەوەو رەفتارەی دەسەڵاتدارانن كە تەنیا بیر لە بەرژەوەندیی سیاسی و ئابووریی خۆیان دەكەنەوە .