میشێل فۆكۆ نووسیویەتی و دەڵێت:»ئەو تاڵە دەزووەی بە رۆشنگەرییەوە دەمانبەستێتەوە، وەفاداری نییە بۆ پرەنسیپی رێبازەكان، هێندەی كە لە راستیدا بەردەوام كارا كردنی هەڵوێستێكی دیاریكراوە، واتە كاراكردنی رۆحێكی فەلسەفیانەیە كە دەكرێ بەوە دیاری بكەین، بەوەی رەخنەیەكی هەمیشەییە لە بوونی مێژووییانەی خۆمان».
دەشكرێ ئەنجامی گرنگ لەم وتەیەی فۆكۆ بەدەست بهێنین. یەكەمیان ئەوەیە كە رۆشنگەری لە لای هەندێك بە زۆری دەبێتە پرەنسیپ، ئەگەر نەڵێین دروشم. رۆشنگەری لەلای زۆربەی ئەوانەی لەبارەیەوە دەدوێن بریتییە لە سەردەمێكی دیرۆكی، ئەو (واتە رۆشنگەری) یەكەم و بەر لە هەر شتێك، «سەدەیەكە» ناوی لە خۆی ناوە «چاخی رۆشنگەری». پاشان ئەو، بریتییە لە كۆمەڵێك ناو، بە ڤۆلتێر دەست پێ بكات و بۆ رۆسۆ و دالامپیر و دیدرۆ درێژ دەبێتەوە، هەمووشمان بە لیستەكە ئاشناین. بەپێی ئەم روانگەیە بێت، رۆشنگەری بریتییە لە كۆمەڵێك ئایكۆن و قووچەك، كە دەبێ پەیڕەو بكرێن و بە رێڕەوی ئەواندا بڕۆین. هەڵبەت بەو پێودانگە بێت، نوێخوازی بریتی دەبێت لەم پەیڕەوكردنە. نوێخوازی لەم روانگەیەوە، بریتییە لە پیادەكردنی پرەنسیپەكانی رۆشنگەری، ئەو دەرەنجامەشە كە چاخی رۆشنگەری لە دوو سەدەی دواتردا پێی گەیشت.
خاڵی سەرەكی كە فۆكۆ لەوێوە دەست پێ دەكات، ئەوەیە كە رۆشنگەری هەر تەنیا كۆمەڵێك پرەنسیپە. لە بنەڕەتیشدا رۆشنگەری بریتییە لە رەگاژۆ بوونی جۆرێك لە پرسیاری فەلسەفی، «رۆشنگەری پرسیارێكە لە شێوەی گرفتێكدا گەڵاڵە دەكرێت، لە یەك كاتدا، هەر یەك لە پرسی وابەست بوون بە ئێستا، پرسی تەرزی بوونی مێژووییانە، پاشان پرسی بنیات نانی خود وەك خودێكی سەربەخۆشە». رۆشنگەری هەر تەنیا ناوی ناودارانێك نییە، ئەو دروشم و پرەنیسیپیش نییە، چارەسەر و وەڵامیش نییە، بەڵكوو ئەو گرفت و پرسیارە. ئەو «رۆحی فەلسەفەیە» پرسی «پێوەندی بە ئێستا»، هەورەها پرسی «ئەفراندنی خود»یش، دەخاتە ڕوو.
ئەمەش ئەوەی لێ دەكەوێتەوە كە نوێخوازی تەنیا چاخێكی مێژوویی نییە كە بە دوای سەدەی رۆشنگەریدا هاتبێت، هەروەها كۆمەڵێك خەسڵەت و تایبەتمەندییش نییە كە مۆركی خۆی بە قۆناغێكی دیاری كراوەوە نا، ئەو لە راستیدا زنجیرەیەكە لە كارا كردنی ئەم رۆحە فەلسەفییەی كە رۆشنگەریی گرتەوە، واتە ئەو رەخنەیەكی بێ پسانەوەیە بۆ هەبوونی مێژووییانەی ئێمە، ئەفراندنێكی ماندوونەناسانەی خودە.
بەرامبەر بە دیاری كردنی كۆرنۆلۆژی، فۆكۆ ئەوە دادەنێت كە دەكرێ پێی بڵێین هەڵوێستی ستراتیژی، كە وا لە نوێخوازی دەڕوانێت بەوەی «رۆحێكی» فەلسەفییە، نەك ئەوەی پرەنسیپەو نە فەلسەفەگەلی تایبەتیش. واشی دادەنێت كە نوێخوازی خەبات و بەرگرییە، رەوشی نوێخوازییش خۆی دۆزییەوە، هەر دەشبێ بەدرەوام خۆی بدۆزێتەوە، ئەویش هەمبەر بە هەڵوێستێكی دژبەر.
هەڵبەت كارەكە لێرەدا پەیوەندیی بە بەدوای یەكدا هاتنی سەردەمەكانەوە هەیە، هەروەها بەدوای یەكدا هاتنی چاخەكانەوە، هەروەها شۆڕ نابێتەوە بەرە بەراوردكاریی نێوان بنیاد و مێژوو، هێندەی كە پێوەندیی بە بەراوردی نێوان ئاشتەوایی و نائارامییەوە هەیە. بەرامبەر بەوەی كە وا لە نوێخوازی دەڕواندرێت كە بریتییە لە»پیادە كردنی پرەنسیپ»، هەروەها بەدی هێنانی دروشمیشە، بەرامبەر بە روانین بۆ نوێخوازی بەوەی كە كۆمەڵێك خەسڵەتە كە دەبنە مۆركی قۆناغێكی دیاریكراوی مێژوویی، بەوەی لە نێو رۆژانەیەكدا كە سەردەمێكی»پێشین»وەپێشی دەكەوێت، جێی دەكرێتەوە، هەروەها سەردەمێكی «پاشین»یش دەكەوێتە دواوەی، ئەمەش جێی هەڵوێستی دژبەر دەگرێت كە نوێخوازی بە»رەوش»دادەنێت. لەوەش گرنگتر ئەو رەوشێكی نائارام و تێكۆشەرە كە هەر دەبێ لەگەڵ كۆسپەكانیدا بكەوێتە ململانێوە. ئەو پێوەندییەكی نائارامە لەگەڵ ئەوەی لە رەوشی ئێستادا روو دەدات، هەروەها هەڵبژاردنێكی هۆشیارانەیەو تەرزێكە لە بیركردنەوەو هەست كردن، هەروەها رێكارێكە لە رەفتار و بەدەنگەوە چوون و نیشانەیە بۆ ناسنامەیەكی دیاریكراو، دیسان وەك ئەرك و بەرپرسیارییەك دێتە پێش چاو كە دەبێ رابپەڕێندرێت.
بەم حاڵەوە، نوێخوازی تەنیا پەیڕەوكردنی مۆدێكی كەلتووری نییە، هەروەها هەر تەنیا»تەڤلی بوون»ێكی خۆبەخۆ و رۆیشتنێكی خۆڕسكانەش نییە بەرەو رۆشناییەك كە لە چاوگێكی دیاریكراوەوە پرتەو دەدات، بەڵكوو ئەو بەرگری و تێكۆشانە، هێندەش نابات چاو بە شتانی سەلمێندراوی خۆیدا دەخشێنێتەوە، هێندەش نابات كە «خودی»دەخاتەوە بەر پرسیارەوە.
ئەو رۆحی ئیرادە و تێكۆشانەیە، كە وا لە فۆكۆ دەكات نوێخوازی لە هەر تەنیا رۆیشتن لەگەڵ (مۆد)دا لە یەكدی جیا بكاتەوە، وێڕای ئەوەی (رۆیشتن لەگەڵ مۆد)دا، تازە كردنەوەی كارەكانە، بەڵكوو هەڵگێڕانەوەی ئەوانە. ئەو (فۆكۆ) لەم بارەیەوە ئاماژە بە بۆدلێر دەكات، كە بەم جۆرە نوێخوازی دیاری دەكات بەوەی «راگوزەری ئاوا بووە كە لە كۆنترۆڵ كردن نایەت»، ئیدی تێبینی دەكرێت كە نوێخوازی لەلای (تیۆریزەكاری نوێخوازیی هونەری)، تەنیا ددان پێدانان نییە بەو پەڕینەوە و لەدەست دەرچوونەدا، بەڵكوو ئەو «بریتییە لەوەی هەڵوێستێكی تایبەتت هەمبەر بەو بزووتنەوەیە هەبێت. ئەم ویستە هەڵوێستە، نە بەر لە ساتەوەختی ئێستا، نە لە پاش ئەویشە، بەڵكوو لە نێو ئەودایە».
هەر لەم بارەیەوە فەیلەسووفی فەرەنسی فرانسوا لیوتار، كە بە نامیلكەكەی لەبارەی نوێخوازییەوە، ناوبانگی دەركرد، لە ساڵی 1988دا، دروست لە كتێبەكەیدا «نامرۆیی»، گەڕایەوە سەر ئەوەی چاو بە هەڵوێستی خۆی و خولیا بوونی بە لێكۆڵینەوە و دیاری كردنی پێشین و پاشیندا بخشێنێتەوە، هەروەها بۆ ئەوەی سەرنج بە لای ئەوەدا ببات، كە نوێخوازی بەوەی كە وایە، هەمیشە ئارەزووی وایە لە پێستی خۆی دەربچێت، بەم واتایەش دووپاتی دەكاتەوە: «دەبێ گردەبڕانە و بێ پەشیمان بوونەوە بیڵێین، كە نوێخوازی بە پاشە نوێخوازیی خۆیەوە ئاوسە». هەر بۆیە هەر هەوڵێك بۆ تێگەیشتن لە پرسی نوێخوازی بەوەی بیخەینە نێو رێڕەوی پاش و پێشەوە، ناكارا دەبێت، چونكە «دۆخی ئێستا ناخاتە ژێر پرسیارەوە».
ئەم خستنە ژێربارەیە دروست فۆكۆ دووپاتی دەكاتەوە، بەوەی چی دی نوێخوازی پرسی هەست كردن نییە بە ئێستایەكی راگوزەر و بەرەڵڵا، یان گەڕان بێت بە دوای خود لە گەرمەی ئەوە بەرەڵڵاییەدا، بەڵكوو «ئەفراندنی ئەو»ـە. نوێخوازی پیادە كردنی پرەنسیپ نییە و پەیڕەو كردنی نموونەگەلیش نییە، بەڵكوو رەخنە گرتنێكی ماندوونەناسانەیە بۆ هەبوونی مێژووییانەمان، ئەفراندنی بێ پسانەوەی خودمانە.
بەم حاڵەوە، پێمان ناكرێ نوێخوازی بە رۆشنگەرییەوە گرێ بدەین، تەنیا بە مەرجی دیاری كردنی واتای هەردووكیان بەو جۆرەی باس كرا نەبێت، بەڵام ئەگەر هەر بە لێكۆڵینەوەی كۆرنۆلۆژی و دیاری كردنی بونیادانە بەسمان لێ كرد، بەبێ ئەوەی حیساب بۆ ئەو هێزەی بە سەریاندا زاڵە، بكەین، ئەوا هیچ شتێك لە بەردەمی خۆماندا نابینین، تەنیا نموونەگەلێك نەبێت كە لاسایی دەكرێنەوە، هەروەها ئایكۆن و قووچەكەیلێك كە دەچەسپێندرێن و لاسایی دەكرێنەوە، ئیدی ئەوكات ئێمە خۆمان نە لە ئاست رۆشنگەری، نە ئەفراندن و نە نوێخوازیدا دەبین. ئێمە خۆمان تەنیا لە بەردەم تاریكی و لاسایی كردنەوەدا دەبین، چی دی نا.
* بیرمەندی مەغریبی و ئوستادی فەلسەفە لە زانكۆی ربات