كازم حەبیب
هەموو لێكۆڵینەوە سیاسی و ئابوورییەكان جەخت لە یەكێتیی پرۆسەی سیاسی و ئابووری و كاریگەرییەكانیان بۆ سەر واقیعی كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری و ژینگەیی دەكەنەوە، سیاسەت و ئابووری دوو دیوی یەك دراون، سەرەڕای ئەوەی كە دەتوانرێت لێكجیا بكرێنەوەو پێكەوە بلكێنرێنەوە، بۆ زانینی رۆڵی هەر یەكێكیان لە واقیعی گوزەرانی لە هەر وڵاتێكدا، كە عێراقیش لەو وڵاتانە بەدەر نییە. كاتێ وەزیری پلاندانانی عێراق شكستی جێبەجێكردنی لانی كەمی پلانی خزمەتگوزاریی ئابووری راگەیاند، هیچ عێراقییەك بەم هەواڵە سەرسام نەبوو، بەڵام كاتێ گوتی: پارێزگاكانی كوردستانی عێراق یەكەم بوونە لە جێبەجێكردندا، ئەوا شتێكەو زۆرینەی گەلی عێراق ئەم راستییە دەزانێت.
ئەو پرسیارەی كە لای خەڵكی هۆشیار سەرهەڵدەدات ئەوەیە، بۆچی ئەم پلانە شكستی هێنا؟ وەڵامی ئەمە پێویستی بە دیدگایەكی واقعبینی ناكات سەبارەت بەوەی كە لە وڵاتدا دەگوزەرێت، پوختەی وەڵامەكەش خۆی لەوەدا دەبینێتەوە كە هۆیەكەی شكستی سیاسییە كە دووچاری سیستەمی پشككاریی تایفەگەری و كۆمەڵە سیاسییەكی تایفەگەرخواز بووە كە لەسەر دەسەڵات و پلەو پایەو سامان كەوتوونەتە ململانێی یەكدییەوە، بەڵام گەلی عێراق هیچ بایەخێك بەم جۆرە كەسانە نادەن كە لە رووی سیاسیەوە شكستیان هێناوە. هەموو بەڵگەكان ئاماژەن بۆ پاشەكشێی توند لە ئازادییەكان كە دوای رووخانی دیكتاتۆریەت لە عێراق هاتەكایەوە، حوكمڕانی لە عێراق بوو بە تاكڕەویی و داناییش لە حوكمڕانیدا نەما و بۆ چارەسەركردنی كێشەكانیش پشت بە دەزگا ئەمنی و سەربازییەكان دەبەسترێت لە جیاتی گوێگرتن لە داواكانی خەڵك و بەپیرەوە هاتنی ناكۆكییەكان كە ئەمەش فاكتەرێكی یاریدەدەر بوو بۆ زیادكردنی دەسەڵات و پیلانی هێزە توندڕۆ و تیرۆریستییەكان و خزانە نێو جەماوەرەوە كە داخوازیی رەوایان بەرزكردۆتەوە. رژێمی حوكمڕانیش بێ شەرمانە جیاوازی دەكات لەسەر بنەمای ناسنامەی ئایینی و تایفی و بە بەرژەوەندیی تەسكی حزبایەتی رووبەڕووی بەرژەوەندییە بنەڕەتییەكانی گەل دەبێتەوە، بۆیە لێرەوە كێشەی ململانێی تایفی لە وڵات سەری هەڵدا.
بەم شێوەیە تیرۆریستان و توندڕەوەكان هێرش و پەلامارەكانیان زیادكرد بۆسەر توێژی هەژار و بنكەكانی پۆلیس و خاڵەكانی پشكنین و دەستیشیان كردووە بە هەڵمەتی رفاندن و بزركردن و كوشتن، بۆیە لە ماوەیەكی كەمدا بەسەدان كەس شەهید یان برینداربوون و ژمارەیەكی زۆریش كەمئەندام بوون و بێكار مانەوە. لە سایەی ئەو بارودۆخەشدا هاوپەیمانییەتییەكانی پێشوو لەباریەك هەڵوەشانەوە و دەسەڵاتیش بۆ بەهێزكردنی پێگەی خۆی و لاوازكردنی پێگەی لایەنی ئۆپۆزسیۆن هاوپەیمانیی تازەی پێكهێنا، ئێستا عێراق لە قۆناغێكی ژانگرتووی سەختدایە و كەس درك بە ئاییندەو چارەنووسی ناكات، بەڵام چەندین دیمەنی مردن و كاولكاری تێدا رەنگ دەداتەوە بە تایبەتیش بۆ ئەو خەڵكەی كە ساڵانێكی زۆر لەسەر دەستی حوكمی دیكتاتۆری پێشوو تووشی ناڕەحەتی و ئەشكەنجە ببوون، حكومەتی ئێستا بە سەرۆكایەتیی نوری مالیكی كەوتۆتە هەڵەیەكی توندی تایفییەوە، لەماوەی پێنج ساڵی رابردوودا سیاسەتێكی بەرەو توندی و تاكڕەویی پەیڕەوكرد مەبەستیش بۆ ئەوە بوو تاكو لە هەڵبژاردنەكانی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە بەرژەوەندیی حزبەكەی(دەعوە) بەتایبەتی و لایەنەكانی دیكەی شیعە دەنگ مسۆگەربكات، دیارە بە نیازە لەم سیاسەتەی هەر بەردەوام بێت تا لە هەڵبژاردنەكانی داهاتووی پەرلەمانی عێراق ساڵی 2014یش هەر سەركەوتن بەدەست بێنێت. لە بەرامبەریشدا لایەنگرانی لیستی عێراقیە و حزبە ئیسلامییە سیاسییەكان و هێزە توندڕۆكان درێخیان نەكردووە لە پیادەكردنی هەمان سیاسەت بۆ پەلكێشكردنی سوننە، كەسیش ناتوانێت پاكانە بكات بۆ ئەو هێزە كە بەرپرسە لەو كارەساتە مرۆییەی لە عێراق روودەدات لە كوشتنی خەڵكی بێ تاوان بەدەستی تیرۆریست و چەكدارە توندڕۆكان، ئایا لەم بارودۆخەدا دەكرێ پلانێكی ئابووریی نیشتمانی لە بەرژەوەندیی گەل پەیڕەو بكرێت؟ واقیعی ئابووریی عێراق ئاماژە بۆ شەش ئاراستە دەكات لە سیاسەتی ئابووریی حوكمڕانی:
1. بەردەوامبوونی حوكمڕانی بە پشتبەستن بە كەرتی بەرهەمهێنانی نەوت تاكو بەرزترین داهات لە دەرهێنان و هەناردەكردن بەدەست بهێنێت.
2. دووركەوتنەوەی تەواو لە پیشەسازیی و نوێكردنەوەی كشتوكاڵ و وەبەرهێنان هەروەها دابین نەكردنی پێداویستییەكانی كەرتی تایبەت و بە تایبەتیش ژێرخانی ئابووری كە رۆڵ دەبینێت لە بەهێزكردنی سامانی نیشتمانی و دۆزینەوەی هەلی تازەی كار.
3. پڕكردنەوەی بازاڕ بە كاڵاو كەرەستەی هاوردەی پیشەسازی و كشتوكاڵی كە كاریگەریی دەبێت بۆسەر پیشەسازییە بچووكەكان و بەروبوومە كشتوكاڵییەكانی ناوخۆ كە بودحەی دەوڵەت ماندوو و شەكەت دەكات.
4. بێتوانایی لە بیناكردنەوەو پەرەپێدانی ژێرخانی وڵات لە بوارە جیاجیاكانی وەك وزەی كارەباو خوێندنی پیشەیی و تەكنیكی...تاد.
5. بێتوانایی لە بەرهەڵستی كردنی گەندەڵی دارایی وێڕای تەشەنەكردنی گەندەڵی ئیداری و بێكاریی داپۆشراو لە دامودەزگاكانی دەوڵەت.
6. دەستڕۆیشتوویی حكومەت بەسەر دەستە سەربەخۆكان كە دەستوور دەستنیشانی كردوون بە تایبەتیش لەلایەن بەرپرس و حومڕانی یەكەمی دەوڵەت، بە تایبەتیش بانكی ناوەندی و یەدەگی بانكی و كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان هاوكات پاشەكشەكردنی سەربەخۆیی دادگاكان و سەرهەڵدانی ململانێی نێوان هێزەكانی نێو پەرلەمان و حكومەتی ئێستا.
ئەم سیاسەتە ناعەقڵانییە دیاردەگەلێكی نەرێنی لە ئابووریی عێراق و كۆمەڵگە دێنێتەئاراوە، كە چەندین خاڵی سەرەكی لەخۆدەگرێت: لەوانە مانەوەی ئابووریی عێراق وەك ئابوورییەكی نەوتیی قازانجهێن بەڵام بەرهەمهێن نەبێت و نەخرێتە بواری خزمەتگوزارییە بنەڕەتییەكانی كۆمەڵگەوە. ئەو ئاراستەیە لە سیاسەتی ئابووری كاریگەریی دەبێت لەسەر ئابووریی عێراق كە نەتوانێت گۆڕانكاریی لە بنیادی كۆمەڵگە بەدی بهێنێت، دەرئەنجامیش رێگە لە نەشونمای چینی مامناوەندو كرێكاران دەگرێت كە رۆڵی پێشخستنی كۆمەڵگەو گوزەرانی توێژێكی زۆری هاووڵاتیان ببینن.
ئەو پرسیارەی مێشكی خەڵكی عێراقی خەریك كردووە ئەوەیە: چۆن دەكرێ لەم واقیعە رزگاربین، وەڵامی ئەو پرسیارە لای خودی خەڵكەكەیە، ئەوان دەتوانن هاوسەنگیی هێزەكان بگۆڕن ئەویش لەڕێی هەڵبژاردن و دەنگدان بۆ ئەو كەسانەی بە راستی نوێنەرایەتییان دەكەن، بەڵام هەروەكو دەیبینن فەرمانڕەوایانی ئێستا بەردەوام دووبەرەكی لەنێو توێژ و چینەكانی گەلی عێراق دەنێنەوەو تەنانەت لەنێو چینی رۆشنبیر و هۆشیار تاكو ئەم وڵاتە لەڕووی ئابوورییەوە دواكەوتوو بێت، بۆیە رزگاربوون لەو واقیعە نزیك نییە، بەڵكو پێویستی بە كارێكی توندوتۆڵ هەیە لەلایەن هێزە مەدەنی و دیموكراسیخواز و لیبرالەكان، بە هەماهەنگی لەگەڵ ئەو هێزە هوشیارانەی درك بە مەترسییەكانی هێزە ئیسلامییە تازەكان دەكەن كە نایانەوێت ئایین بە دەوڵەت و سیاسەتەوە ببەستنەوە، ئەمەش لەپێناو پێكهێنانی بەرەیەكی نیشتمانی فراوان كە بەشداربێت لە بەهێزكردنی هێزەكانی رەوتی دیموكراتی و لەكۆتاییشدا سیاسەتی چەوتی حوكمڕانانی ئەو وڵاتە بگۆڕێت .
پێویستە توێژەكانی گەلی عێراق بەرپرسیارێتیی خەبات و خۆڕاگریی بخەنە ئەستۆی خۆیان لە پێناو گەیشتن بە ئامانجە رەواكانیان هەروەها لەسەر هێزە دیموكراسیخوازەكانیش پێویستە رێبازی خەباتی ئاشتییانە هەڵبژێرن بێ ئەوەی خۆیان بخەنە نێو ململانێی تایفی كە دواجار تەنیا كاولكاری و داتەپینی بنیادی كۆمەڵگەی عێراقی لێ دێتەدی.