كورد ئەمجارەش حەرەجی لەسەر خۆی لادا
ئاسۆ كه‌ریم
ئەگەر بنەمای تایەفی وەرگرین، شیعە زۆرینەن، بەڵام سوننەش كەم نیین. ئەگەر بنەمای نەتەوەیی وەربگرین، ئەوا عەرەب زۆرینەن، كوردیش كەمینەیە، بەڵام لە هەرێمەكەی خۆیدا، زۆرینەیە. كورد لە هەردوو باردا، لە بەرەی كەمینە دایە. كەمینەش كە دیموكراسی و یەكدی قبوڵكردن و سەقامگیری و تەناهی نەبن، هەست بە «خەتەر» دەكات. گومان لە دەوروبەری خۆی دەكات و لە هەموو شتێكدا بە پارێز و «بەدەسنوێژە». راستە كورد لەسەر كوردبوون بە جوابە، نەك لەسەر سوننەبوون و تا رادەیەك لایەنەكانی شیعە، حیسابی سوننە بوون بۆ كورد ناكەن. راستە لە عێراقدا، پێش 2003، بەو پێیەی هەردوولا: كوردو شیعە غەدرلێكراوبوون، خاڵی هاوبەشیان هەبوو. بەڵام لە دوای 2003ـەوە، كە هاوكێشەكە وردە- وردە گۆڕا، شیعە لە حوكملێكراوەوە، بوون بە حوكمڕان، خەریكە ئەو خاڵە هاوبەشانە كاڵ دەبنەوە. چونكە لە (10) ساڵی رابردوودا، كە كورد گرفت و ئاریشەكانی بۆ چارەسەرنەكراون و هەندێ «غوبن»ی لەسەر هەڵنەگیراوە، بەشێكی بەرپرسیارەتییەكە دەخاتە ئەستۆی حوكمڕانانی شیعەوە. ئەوە لەكاتێكدا، كورد لە 2005 و 2010دا، «حاكمیەت»ی بۆ ئەوان یەكلاكردەوە و ئیدی لە سەرێكی دیكەوە، سیاسەت وایە، لە هەندێ خاڵدا جۆرێ لێكدی نزیكبوونەوە لەگەڵ بەرەی سوننە دروست دەكات، ئەوە لەكاتێكدا كورد، هەرچی لە عێراق بەسەردا هاتووە، لەسەردەستی تاقمی حوكمڕانیی سوننە بووە و گرفت سنوور و خاكیشی لەگەڵ ئەواندا هەیە.
كورد چ بكات: یەكەم، لەگەڵ سوننە هاوپەیمانی بكات و حوكمڕانیی مالیكی «شیعە» لابدات و حوكمڕانێكی تری شیعە بێنێتە سەركار. لەم رۆژانەدا، لە نیویۆرك تایمز لە وتارێكدا، ئاماژەیەكی وا هەیە، كە پێویستە ئەمریكاو ئێران، بیر لە لادانی مالیكی و هێنانی كەسێكی دیكە بكەنەوە، ئەوە لە كاتێكدا هەڵبژاردنی گشتی لە عێراقدا كەمتر لە ساڵێكی ماوە.
دووەم، هانی سوننەكان بدات كە هەرێمی خۆیان پێكبهێنن و ئیدی بە ناچاری عێراق ببێتە سێ هەرێم و هەر پێكهاتەیە خۆی بەڕێوە ببات و بەغداش پایتەختی هەمووان بێ. تا ئێستا نە سوننەكان هاتوونەتە سەر ئەو بڕوایە بە تەواوەتی و شیعەكانیش باری ئارایان پێ خۆشە.
سێیەم، دانوستاندن و سازان و هاتنەوە سەرخەت، تا هەڵبژاردنێكی دیكە.
چوارەم، گرژی و توندوتیژی و شەڕی ناوخۆ، كە بە قازانجی هیچ لایەك نییەو ئاگر لە ناوچەكە بەردەدات.
.
كەواتە بە ناچاری بێ، یان نا، سەركردەكانی عێراق بە سەركردە سیاسییەكانی كوردیشەوە، هێشتا بیر لە بەیەكەوە سازان، بەیەكەوە هەڵكردن و دۆزینەوەی شێوازی گونجاوی بەیەكەوە ژیان دەكەنەوە، یان راستتر بێژین تەمایەكیان بە «سازان» ماوە (واتە ئەگەرەكانی یەكەم و دووەم و سێیەم).
كورد ساڵێ زێترە، بۆ راستكردنەوەی پرۆسەی سیاسی، دروشمی «سازان، شەراكەت و تەوازن»ی لە بەرانبەر شیعەدا هەڵگرتووە. ئەمەش لەو قزگەیەوە كە هیچ پێكهاتەیەك بەتەنیا ناتوانێ حوكمڕانیی تەواوی عێراق بكات. بۆ ئەو راستكردنەوەیە، دەستوور و دانوستان و لێكدی حاڵیبوون دەخاتە پێشەوە. لە هەرێمەكەی خۆشیدا، شتێ كەمتری لە دەوڵەت دروستكردووە و ناوە- ناوە باس لە «خیارات»ی دیكەش دەكات، ئەگەر دیكتاتۆری باڵادەست بێ و گرفت و ئاریشەكانی چارەسەر نەبن. «خیارات»ی دیكە چین، هێشتا روون نییە. وەختێكی دەڵێم روون نییە، بەو مانایەی وەكو دروشمێك كاری بۆ بكرێ و هەموو وزەو تواناكانی لەپێناودا بخرێتە گەڕ، بە كوردییەكەی ببتە دروشمی رۆژ: راگەیاندنی یەكترەفەی دەوڵەتێكی سەربەخۆیە، یان یەكگرتن لە چوارچێوەی كۆنفدراسیۆنێكدا لەگەڵ ئەم یان ئەو لەسەر بنەمای رێككەوتنێكی دی...
گرفت و ئاریشە سەرەكییەكانی كورد لەگەڵ بەغدا لە (3) خاڵدا كۆدەكرێنەوە:
*یەكەم: ئاریشەی دابەشكردنی دەسەڵاتەكان power- sharing (راستە دەستوور دەسەڵاتەكانی دیاری كردوون، بەڵام لێكدانەوەی جیایان بۆ دەكرێ)، بەڵام هەم هەرێم گازاندەو گلەیی زۆری لە بەغدا هەیەو هەم مالیكی-یش گازاندەی كەمی لە ئێمە نییە.
*دووەم: ئاریشەی دابەشكردنی سەروەت و سامان. راستە بەگوێرەی دەستوور دەبێ سەروەت و سامانی وڵات بەپێی رێژەی دانیشتوان بەسەر هەرێم و پارێزگاكاندا دابەش بكرێ. لێ وەك دەبینین ساڵانە لە بودجەدا غەدر لە هەرێمی كوردستان دەكرێ بەتایبەتی لە قانوونی بودجەی ئەمساڵی حكومەتی فیدراڵی. هەروا مافی كوردستان لە وەبەرهێنان و بەهرەمەندبوون لە نەوت و گازی خۆی كە كێشمە- كێشی زۆری لەسەرە.
*سێیەم: گرفتی وەرگرتنەوەی ئەو ناوچانەی لە رووی مێژوویی و جیوگرافییەوە بە بەشێكی كوردستان ناسراون.
لەناو دەستووری عێراقدا، بۆ هەر سێ گرفتەكە، چەندین ماددە دانراون، لێ هەم هەرێمی كوردستان لێكدانەوەی جیای هەیەو هەم بەغداش. دەزگایەكی بێلایەنیش نییە دارێك بەنێوانیاندا بهێنێ و بڵێ تۆ ئەو مافەت دەكەوێ و ئەوەت ناكەوێ. لە سەرەتای ساڵی 2012ـەوە، لەسەر ئەم پرسانەو هیتریش، نێوانی هەردوولا گرژ و ناخۆش بووە، تا رادەی هێز كۆكردنەوەو لەبەرانبەر یەك وەستان و خۆكێشانەوەی كاتی لە حكومەت و پەرلەماندا.
لەهەمانكاتدا، دەرگای دانوستان و لێكحاڵیبوون و سات و سەودا، بەنیوە ناچڵی هێشترابۆوە، رەنگە هەڵوێستی ئێران و ئەمریكاش ئەوەی خواستبێ، كە ئەم دەرگایە بەكراوەیی بهێڵدرێتەوە. ئیدی هاموشۆ هەبووەو وەفد لەوێ هاتووەو لێرە چووە. لەم پێڤاژۆیەدا، نێچیرڤان بارزانی، سەرۆكی حكومەت بە یاوەری وەفدێكی حكومەتی، لە 29/نیسان، سەری لە بەغدا دا، لەگەڵ «هاوپەیمانیی نیشتیمانی»ی شیعەو مالیكی سەرۆك وەزیرانی بەغدا و ئوسامە نجێفی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق كۆبۆوە. بۆرە «رێككەوتن»ێك بووە بۆ سەروبەركردنی كێشەكان لە رێگەی پێكهێنانی لیژنەی هاوبەشەوە. ئاریشەو گرفتەكان بەسەر (7) خاڵدا دابەشكراون (لە پرێس كۆنفرانسەكەی نێچیرڤان بارزانی و لە كەناڵەكانی راگەیاندن ئاماژە بۆ ناوەڕۆكی رێككەوتنەكەو خاڵەكان كراوە). هەر زوو دوای ئەوە، وەزیرەكانی كورد گەڕانەوەو بەشداریی كۆبوونەوەی ئەنجوومەنی وەزیرانی حكومەتی ئیتیحادییان كرد و قەولە پەرلەمەنتارە كوردەكانیش ئەم حەفتەیە بگەڕێنەوە بەغدا. مارتن كۆپلەر-ی نوێنەری تایبەتی UNو جۆن كیری وەزیری دەرەوەی ئەمریكا خۆشحاڵی خۆیان بەم هەنگاوانە دەربڕی.
پرسیار ئەوەیە: تا چەند، ئومێد لەسەر ئەو رێككەوتنەو لیژنەو لیژنەكارییە دەچنرێ؟ گرفتەكان زوو چارەسەر دەبن، یان هەنگاو بە هەنگاو و كاتیان پێ دەوێ؟ ئایا میكانیزمێكی كارا بۆ جێبەجێكردنی رێككەوتنەكە دێتەئاراوە، داخوا خشتەبەندیی بۆ كێشەكان دەكرێ؟ یان دیسان مالیكی خاوە- خاوی لێ دەكات و لەبنەڕەتدا دەیەوێ كات بكوژێ و بە سڕكردنی كێشەكانی لەگەڵ كورددا، دەیەوێ لەگەڵ سوننەدا ساغی بكاتەوە، بەو مانایە بەرەی كورد سڕ بكات و خۆی بۆ بەرەی سوننە تەرخان بكات. لەبەرانبەردا، كورد چ دەكات، داخوا، لەسەر سیاسەتە نەوتییەكەی خۆی بەردەوام دەبێ، بۆڕییە نەوتییە 265 كیلۆمەترییەكەی تەواو دەكات، نەوت سەربەخۆ دەنێرێتە دەرەوە و ئەگەر «ئیستحقاقات»ـە داراییەكانی لە حكومەتی بەغدا وەرنەگرتەوە، بایی ئەوە نەوت دەنێرێتە دەرەوەو مایەی خۆی هەڵدەگرێتەوە؟ داخوا بیر لەوە دەكاتەوە بگاتە رێككەوتنێ لەگەڵ بەغدا، ساڵانە هەرێم بۆی هەبێ، نەوت و گازی خۆی بۆ خۆی بفرۆشێ و هەرچی سامانێكی دیكەی ناو هەرێم هەبێ بۆ خۆی بێ و خۆی پێ بەڕێوە ببات و هیچ لە بەغدا وەرنەگرێ و رێژەیەكی دیاریكراویش پارە لە بری «خەرجیی سیادی» بە بەغدا بدات و لەبەرانبەریشدا، هێزی پێشمەرگە لە رووی بژێوو چەكوچۆڵەوە لە بەغداوە دابین بكرێ؟ ئەگەر بەغدا سەری نەینایە بەرێ، كورد چ دەكات، بەتایبەتی كە ساڵێكی تر لە عێراقدا هەڵبژاردنی گشتی لەپێشە و ئەگەری ئاڵۆگۆڕ دێتە پێشەوەو هەقە لەمڕووەوە، جوان دیراسەی ئەنجامەكانی هەڵبژاردنی 20ی نیسانی ئەمساڵی ئەنجوومەنی 12 پارێزگاكەی عێراق بكرێ و كورد وەك دەڵێن هەموو هێلەكانی نەخاتە یەك سەبەتەوە لە لایەك و نەكەوێتە داوی سەنگەربەندیی سوننە- شیعەوە لە لایەكی ترەوە. بەهەرحاڵ، با بزانین، مالیكی دێتە هەولێر و بە كردەوە چ دەكات؟
هەرچی سوننەی عەرەبە باس لە «ستەم» و «لە پەراوێزخستن»ی خۆی دەكات و هەر بە تەمای «فرۆی گایە» و زۆریش جڵەوی كاروباری خۆی لە دەستە خۆی نییە و دەستی بە خۆپیشاندان و خڕبوونەوەو مانگرتن و لە روو راوەستان كردووە لە (ئەنبار، موسڵ، حەویجە، لەناو بەغدا...). شیعە، كە خۆی لە ترۆپكی حوكمڕانی لە بەغدا دۆزیوەتەوە، لە بەرانبەردا، بەشێكی شیعە باس لە حوكمڕانیی زۆرینە دەكات و پەنا بۆ سەركوتكردن و بەكارهێنانی هێز دەبات (حەویجەو شوێنەكانی تر). كەواتە چ بوارێك بۆ بەیەكەوە هەڵكردن ماوە؟ گریمان ماوە، لێ هەر یەك لە كورد، سوننە، شیعە دیدگاو تێڕوانینی جیای بۆ بەیەكەوە هەڵكردن و هێنانەدی سەقامگیری لە عێراقدا هەیە. بێگومان تەداخول لەنێوان دیدگای ئەو سێ پێكهاتەیەدا هەیەو وەك دەبینین بزاوی سیاسی و مانۆر و تاكتیكاتی كورتخایەن لەگەڵە خۆیدا دێنێ. بەشێكی سوننە بۆ چارەسەری كێشەكان لەگەڵ هەڵوەشانەوەی حكومەت و هەڵبژاردنی پێشوەختەیە. بەشێكی دی وردە- وردە لەگەڵ پێكهێنانی هەرێمێكی سوننەنشین دان و بەشێكی تر نا و هەندێكی دیان خۆیان بۆ رووبەڕووبوونەوەو لەسەركارلادانی مالیكی و شیعە ئامادەدەكەن.
بەهەرحاڵ، سیستەمی فیدراڵیزم كە لە دەستووردا جێگیركراوە، دەشێ تا رادەیەك بەیەكەوە هەڵكردن زامن بكات. ئەگەر لایەنەكان گەیشتنە ئەو قەناعەتە كە هەرێمی دیكەش دروست ببێ، ئەو دەمە فیدراڵیزم دەچەسپێ و ئایدیای مەركەزییەتی بێزراوی قێزەون توڕ هەڵدەدرێ.
