كاتێ توێژەرێكی بێلایەن لە نزیكەوە لە خەرمانی دە ساڵەی رابردووی مێژووی دوای رووخانی رژێمی پێشووی عێراق دەكۆڵێتەوە، خۆی لەبەردەم ئەنجامگەلێكی جیاوازدا دەبینێتەوە، كە هەندێكیان پۆزەتیڤن و ئەوانی دیكەش نێگەتیڤن كە ئەمانەی دواییش كاریگەریی زۆریان كردۆتەسەر كۆمەڵگە و بوونە هۆی هەڵگیرساندنی چەندین شەڕو پێكدادانی ناوخۆ، لە هەمووی گرنگتر ئەو هەوڵانە بوون كە بۆ دەستێوەردانی نێودەوڵەتی لە كاروباری ناوخۆ لە ئارادابوون، ئەمە وێڕای هاتنەپێشەوەی سیستەمی تایەفەگەری و تیرۆر و گەندەڵی و جوداكاری و پاشەكشەكردنی ئاستی فەراهەمكردنی ئازادییە گشتییەكان بۆ دواوە و پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ و ئافرەت بە شێوەیەكی تایبەتی، كە بە شێوەیەكی گشتی كاریگەریی راستەوخۆی نێگەتیڤانەیان هەبوو بۆ سەر پەرەپێدانی ئاستی ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری لەپاڵ گۆڕینی ئاراستەی ئەمنی و سەربازی و پەیوەندییەكانی دەرەوەی وڵات.
ئەمریكا شەڕی ئازادكردنی عێراقی لە ئەستۆ گرت و رژێمەكەی رووخاند و بە زەبری هێزی سەربازیی خۆی و ئیدارەی مەدەنی و هەموو هێزە ئۆپۆزسیۆنەكانی دیكەی عێراقیشی وەكو هێزی یەدەگ هێشتەوە، لە هەمان كاتیشدا ئەمریكا گوێی بە هیچ كاردانەوەیەكی ناوخۆ نەدەداو تەنیا گەیشتن بە مەبەست و مەرامەكانی خۆی نەبێت، ئەمریكا لە رووی ئیدارییەوە نەیتوانی سیستەمێكی كارای حوكم دوای رووخانی رژێمی سەدام لە عێراقدا جێگیر بكات، چونكە هەروەكو بینیمان چۆن سەرجەم دەزگا و دامەزراوەكانی ئەو وڵاتە كاولكران و دەستیان بەسەرداگیرا، هەرچەندە میللەت زۆر خۆشحاڵ بوو بە رووخانی ئەو رژێمە داپڵۆسێنەرە، بەڵام لە هەمان كاتیشدا كەوتە ژێر كاریگەریی ئەو شەڕو گۆڕانكارییە، لەوانە سەرهەڵدانی بێ سەروبەری و بۆشایی سیاسی و ئیداری لە عێراق، كە لە ئاكامدا بووە هۆی نانەوەی ئاژاوەو پاشاگەردانی و دزی و بە تاڵان بردنی دامودەزگاو ژێرخانی ئابووری و پیشەسازی و بوارەكانی دیكە، هەروەها مانەوەی سنوورەكانی دەوروبەری عێراق بەبێ هیچ چاودێرییەك كە فاكتەرێكی بنەڕەتی بوو بۆ دزەكردن و هاتنەژوورەوەی تیرۆریستان و ئەندامانی قاعیدە، ئەمە وێڕای رەخساندنی دەرفەت بۆ سەرانی سەربازی و سیاسیی رژێم تاكو خۆیان بۆ دەرەوەی عێراق دەربازبكەن و لە هەمان كاتیشدا دەستكرا بە تۆڵەسەندنەوە لەو بەعسییانەی كەدەستیان لە كوشتنی هاووڵاتیاندا نەبوو هەروەها تاوانبارانیش كە نەدرانە دادگا شەرعییەكان، ئەوەی خاڵێكی گرنگە لێرەدا ئەوەیە كە ئۆپۆزسیۆنی عێراقی نەیتوانی ریزەكانی خۆی بە شێوەیەكی تۆكمە رێكبخاتەوە، بەڵكو هەر لایەنێك لە هەوڵی بەرژەوەندیی تایبەتی خۆیدا بوو لەسەر حسابی بەرژەوەندیی گشتی، ئەوەی مایەی مەترسی بوو لە سەرەتای پرۆسەی ئازادكردنی عێراق دانانی پۆل برێمەر بوو بە حاكمی مەدەنی عێراق ئەویش ئەنجومەنی راگوێزانی حوكمی لەسەر بنەمای تائیفی و ئەتنی و دژ بە پرەنسیبی هاووڵاتیبوون دامەزراند كە زۆربەی ئەندامەكانیان لە شیعەكان بوو، دواتر ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بە بڕیارێك مافی داگیركردنی عێراقی بە فەرمی بە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەخشی، بێ گوێدانە خواست و ئامانجەكانی گەلی عێراق، ئەم هەڵوێستە هەستی لاوازیی لای سوننەكان هێنایە ئاراوە، وەك بڵێیت ئەوان بەرپرس بوونە لە تاوانەكانی رژێمی رەگەزپەرستی و خوێناوی بەعس دەرحەق گەلی عێراق، هەر ئەمەش بووە هۆی خۆشكردنی زەمینەو كەشوهەوای شەڕ و ناكۆكیی تایفی و ئایینزایی لە نێوان پێكهاتەكانی كۆمەڵگەی عێراقیدا. سەرباری ئەوەی كە ژمارەیەكی زۆری فەرمانبەر و سەرباز بەبێ مووچە مانەوە، كە ئەمەش وای لێكردن پەنا بۆ كاری دزێو بەرن یاخود هەندێكیان هاوكاریی تیرۆریستان بكەن بۆ پەیداكردنی بژێوی ژیانی خێزانەكانیان. لەسەردەمی رژێمی پێشوودا گەندەڵیی دارایی و كارگێڕیی لە لوتكەدا بوو، بەڵام دواتر بە جارێك تەشەنەی كرد دوای داگیركردنی عێراق لەلایەن هێزەكانی ئەمریكا و هاوپەیمانانەوە و هەندێ سیاسەتمەدارانی ئۆپۆزسیۆنیش ئەم دەرفەتەیان قۆستەوە بۆ بەتاڵانبردنی سامانی وڵات و خۆدەوڵەمەندكردن كە ئەم حاڵەتە تا ئەمڕۆش هەر بەردەوامە.
ئەو بارودۆخەی ئاماژەمان پێكرد، چەندین گۆڕانكاریی بە دوای خۆیدا هێنا لەوانە: ئەو گرووپە بەعسییانەی كە لەسەروبەندی پرۆسەكە هەڵاتبوون و چەكی دزیارییان لابوو جارێكی دیكە خۆیان رێكخستەوە بۆ رووبەڕووبوونەوەی بارودۆخە تازەكە بەپێی ئەو پیلانەی كە پێشتر سەدام و دەستەوپێوەندەكانی دایانڕشتبوو. ئەمە وێڕای ئەوەی كە هێزەكانی ئەلقاعیدەش توانیان دزەبكەن و بە چەكی جۆراوجۆر كاریگەریی بكەنە سەر ناوچەكان و خەڵكێكی زۆر تیرۆر بكەن یاخود دەست بەسەر موڵك و سامانی هاووڵاتیاندا بگرن، دەبێ ئاماژە بۆ خاڵێكی گرنگ بكەین ئەویش سەرهەڵدانی گرووپ و مێلیشیای چەكداریی تایفی و سەر بە حزبەكانی ئیسلامی سیاسیی لە شیعە و سوننەیە، كە چەندین كرداری تۆڵەسەندنەوە لە نێوانیاندا روویدا.
ئەو شەڕە رژێمی رووخاند، بەڵام نەیتوانی ئاشتی و ئاشتەوایی بۆ كۆمەڵگەی عێراقی دابین بكات، بەڵكو ئاژاوەو ئاشووب و گێرەشێوینی لە نێو تاكەكەكانی بڵاوكردەوەو مردن و ماڵوێرانیی زیاتری بۆ گەل هێنایە ئاراوە، ئەم بارودۆخە ئازادی و توانای بڵاوكردنەوەو راگەیاندنی فەراهەم كرد، بەڵام بواری نەدا بكوژ و تاوانباران بدرێنە دادگاو سزا بدرێن، ئەگەر جاران ترس لە رژێمی بەعسی فەرمانڕەوا و دەزگا سەركووتكەرەكانی هەبوو، ئێستا ترسەكە لەوەدایە كەسانی بكوژ و تاوانباران ناناسرێن و تەنانەت دەست نیشانیش ناكرێن، هەروەها هێشتا سەرهەڵدانی پێكدادانی تایفی و چەكداری لە فەرهەنگی هەندێ‌ گرووپی سیاسی و تایفی ناوەوەو دەرەوەی دەسەڵاتی حوكم بەدوور نازانرێت، ئەگەر بارودۆخی هەرێمی كوردستانی عێراق بەر لە رووخانی رژێمی پێشوو سەقامگیربووە لەڕووی ئاساییشەوە، ئەوا دوای رووخانی، هێشتا سەقامگیرتر بووەو زیاتر رووی لە ئاوەدانی و بیناسازی كردووە، بەڵام تا ئێستا فەرمانڕەوایانی بەغدا لە ناوچە عەرەبییەكانی عێراق نەیانتوانیوە بەدی بێنن، ئەگەر پەیوەندییەكانی نێوان حكومەتی فیدرال و حكومەتی هەرێمی كوردستان سەرەتا زۆر گرژ نەبوو، بەڵام لە ئێستادا گرژییەكی گەورەو نالەباری تێكەوتووە، نەك لەبەر نەبوونی شارەزایی یان كەموكوڕیی لەو یاسایانەی كە تایبەتن بەو پەیوەندییانە، بەڵكو بە هۆی سیاسەتەكانی حكومەتی فیدرال كەنایەوێت كێشەكان بەپێی دەستوور چارەسەر بكات، لەوانە كێشەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان و نەدانی مووچەی پێشمەرگە وەك بەشێك لە هێزی چەكداری عێراق، كەواتە دەرئەنجامی ئەو دە ساڵەی رابردوو چی بوو؟
لەرووی ئیجابییەوە دەتوانرێت باس لە رزگاركردنی عێراق بكرێت لە دیكتاتۆریەتی سەركوتكار كە بە هیچ شێوەیەك نە مێژووی نوێی عێراق و نە دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەخۆیانەوە نەدیوە لەڕووی دڕندایەتی و بیری رەگەزپەرستی و پەنابردن بۆ بەكارهێنانی هێز لە چارەسەركردنی كێشەو گرفتەكان لە سەر ئاستی ناوخۆو دەرەوەدا، هەروەها دەكرێت ئاماژەبكرێت بۆ چاكبوونی بارودۆخی دەرهێنانی نەوت كە بواری لەبەردەم عێراق فراوان كرد لە رووی زیادكردنی داهاتی وڵات لە نەوتی خاو هاوكات ئاستی بژێویی هەندێ‌ توێژی كۆمەڵگە بەرە باشی چوو، لەگەڵ دروست بوونی رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و ئەنجامدانی هەڵبژاردنی گشتی، هەر چەندە زۆربەشیان هەر وێنەییە و بەپێی بنەماكانی ئازادی و دیموكراتییەت و مافەكانی مرۆڤ كار ناكات.
ئەم لایەنە ئیجابییانە زۆر سەرنج هەڵدەگرن، چونكە ئەگەر دیكتاتۆریەتی بەعس بە هۆكاری دەرەكی رووخابێت، ئەوا زەمینەی سەرهەڵدانی دیكتاتۆریەتێكی تازەی حزبێك یان تاكەكەسێك تا ئێستا لە ئارادایە، بۆیە وا بەچاوی خۆمان دەبینین خەریكە دروست دەبێتەوەو رۆژ لە دوای رۆژ ئەو مەترسییە لە نێوەندە سیاسییەكانی عێراقدا هەستی پێ دەكرێت، هەروەها ئەگەر پرسی نەوت بەرەو باشتر چووبێت، ئەوا گرێبەستگەلێكی زۆر كە مۆركراون هەموویان لە بەرژەوەندیی عێراقدا نەبوون و بە نەرێنی بەسەر بازاڕی نەوت و نرخەكاندا شكانەوە، لەپاڵ ئەوەشدا یاسای نەوت تا ئێستا بڕیاری لەسەرنەدراوە و كێشەی لە نێوان حكومەتی فیدرال و حكومەتی هەرێمی كوردستان لێكەوتۆتەوە سەبارەت بە گرێبەستەكانی نەوتی كوردستان، سەرباری ئەمەش دامەزراوەكانی دەوڵەت ئازاد و دیموكراتی نین چونكە هەموویان لەسەر بنەمای دابەشكردنی تایفی و سیاسی دروست بوونە كە دواتر گەلی عێراقی بەش بەش كرد، پاشان هەموو ئەو حزبە سیاسی و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی لەسەر بنەمای ئایینی و ئایینزایی هاتنە مەیدانەوە كە ناكۆكن لەگەڵ پرەنسیبەكانی مرۆیی و ئایینی.
لەم دە ساڵەدا عێراق هیچ پەرەپێدانێكی ئابووری و كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری بەخۆیەوە نەدیوە، لەبەر نەبوونی ستراتیجییەتێكی تۆكمەو عەقڵانی و سەرهەڵدانی بێكاری ئاشكراو بێكاریی داپۆشراو كە رێژەكەی لەنێوان 60% بۆ 70% دەبێت لە كۆی كارمەندانی دەوڵەت، هەروەها 25%ی خەڵك لەژێر هێڵی سفردا ژیان بەسەر دەبەن، ئەمە وێڕای تەشەنەكردنی دیاردەی گەندەڵی، بۆیە لەم دە ساڵەی رابردوودا بە هەزاران هاووڵاتی بوونە قوربانیی تیرۆر و ناكۆكی تایفی و ململانێی سەر پۆستەكانی حكومی و سیاسی رۆژ بە رۆژیش دیموكراتییەت مانای خۆی لەدەست دەدات و ئەو ئامانجانەش كە عێراقییەكان بۆ رووخانی رژێمی سەركوتكاریی بەعس لە ناخ و دەروونیاندا گەشەیان كردبوو هەموویان پووكانەوە و هاووڵاتیان لەم عێراقەدا بە هیچ شێوەیەك بە ئومێدی ئەوە نین كە جارێكی دیكە لە چوارچێوەی حوكمێكی دیموكراتی و ئازاد و یەكساندا ژیان بگوزەرێنن.