هەر لە دەستپێكەوە، كۆماری توركیا هەرگیز وەك پێویست هەستی بە ئارامی نەكردووە، ئەویش بەهۆی ئەو دوژمنە راستەقینە یان دروستكراوانەوە كە لەلایەن بەرپرسە رەسمیەكانەوە رادەگەیەنرا، ئەوانەی خوازیاری ئەوەبوون دەوڵەت بكەنە دەزگایەكی ئەمنی و سوپاش جەوهەری ئەو دەزگایە پێكبهێنێت. شیوەنكردن بۆ دۆڕانەكان بەهۆی خەباتی بەردەوامەوە دژی ئەم «دوژمنانە» زیندو راگیرا. ئەوەی ئێمە پێیی دەڵێین نیشانەكانی سیڤەر، لە راستیدا بریتییە لە ترسێكی بەردەوام لەوەی هەمان چارەنووسی دەوڵەتی عوسمانی چاوەڕوانی كۆمارەكە بكات. ئێمە بووینەتە دیلی ترسی هەڵوەشاندنەوە یان پارچە پارچە بوون.
پرۆفیسۆر ئیرۆل گۆكای دەرونناس، باوەڕی وایە كۆمەڵگەی ئێمە كۆمەڵگەیەكی زیانپێگەیشتوو و تاساوە و توانای ساڕێژكردنی برینەكانی نییە. مەبەستی ئەو، ئەوەیە كە توركیا ماڵی خەڵكانێكی جیاوازە كە لە پرۆسەی جەنگی جیهانی یەكەمدا دووچاری تاسان هاتوون و هێشتا شیوەنی ئەوە دەكات كە بەسەریدا هات، كاتێك لە ماڵ و حاڵی خۆیان هەڵكەنران و ئەو ئازار و تاسانەی دووچاری خەڵكانی دیكەیان كرد كاتێك لە ئەناتۆلیا جێگیر بوون لە رۆژگاری لەبەر یەكەهەڵوەشانەوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا.
لە راستدا كارێكی قورسە باری گرانی هەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆریەتێكی گەورە بەسەر شانتەوە بێت. دەبێت هۆكارەكانی بەزینەكە لێكبدرێتەوە. لەدەستدانی وڵات لە بەلقان، و قەوقازیای باكوور، و چەند بەشێك لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دورگەكانی دەریای سپی ناوەڕاست بە مانای لەدەستدانی رابردوو و وڵات دێت. لە رووی ئایدۆلۆجیەوە شكستەكە بەو پاساوە پارسەنگ دەدرایەوە كە "لە نێو نەتەوە كۆڵۆنیاكراوەكاندا، ئێمەی تورك یەكەم نەتەوە بووین سەركەوتووانە شەڕی سەربەخۆیی خۆمان كرد." بە پێچەوانەوە توركیا وەك ئیمپراتۆریەتێك چووە نێو شەڕێكی مەزنەوە و لە چەندین بەرەی جیاوازدا كە بەسەر سێ كیشوەردا بڵاوبوونەوە.
ئەو خەڵكە موسڵمانەی ناچار بوون وڵاتەكەیان جێبهێڵن، ماڵ و موڵكی زەوتكراو، ستەملێكراو و بە قوربانیكراو بوون و بەهۆی كوشتارگەی بەرنامەداڕێژراوەوە ژمارەیان كەمبۆوە. جوڵەیان پێكرا بۆ ئەوەی توركیا پێكبهێنن. ئەوان غەیرە موسڵمانەكانی ئەناتۆلیا وەك جێگرەوەی ئەو خەڵكانە سەیركرد كە كاری ریشەكێشكردنیان ئەنجام دابوو و تووشی ئێش و ئازاریان كردبوون. ئەوان هاوكاری حكومەتیان كرد لە پرۆسەی ئاوێتەكردن(بە تورككردن) و پاكتاوكردنی ئەناتۆلیا. بەو شێوەیە قەرەبووی ئەو تاسان و ئازارەیان كردەوە كە لە رابردووی نزیكدا دووچاری هاتبوون. هەرچۆنێك بێت، ئەمە بارێكی گرانە بەسەر شانتەوە بێت. لەبەر ئەوە پرۆسەكەیان پێچەوانە كردەوە و غەیرە موسڵمانەكانی ئەناتۆلیایان بە ناپاك لەقەڵەمدا و شەرعیەتیاندا بەو مامەڵەكردنەی كە لەگەڵیاندا پیادەیان كرد، كە سەری كێشا بۆ راگواستنیان یاخود بۆ گۆڕینی ئایینەكەیان. بەوە شەرعیەت درا بەو هەڵسوكەوتە زبرە كە ئەوانە دوژمنن و مایەی هەڕەشەیەكی روون و دەم و دەستن.
هەر لە دەستپێكەوە، كۆماری توركیا هەرگیز وەك پێویست هەستی بە ئارامی نەكردووە، ئەویش بەهۆی ئەو دوژمنە راستەقینە یان دروستكراوانەوە كە لەلایەن بەرپرسە رەسمیەكانەوە رادەگەیەنرا، ئەوانەی خوازیاری ئەوەبوون دەوڵەت بكەنە دەزگایەكی ئەمنی و سوپاش جەوهەری ئەو دەزگایە پێكبهێنێت. شیوەنكردن بۆ دۆڕانەكان بەهۆی خەباتی بەردەوامەوە دژی ئەم "دوژمنانە" زیندو راگیرا. ئەوەی ئێمە پێیی دەڵێین نیشانەكانی سیڤەر، لە راستیدا بریتییە لە ترسێكی بەردەوام لەوەی هەمان چارەنووسی دەوڵەتی عوسمانی چاوەڕوانی كۆمارەكە بكات. ئێمە بووینەتە دیلی ترسی هەڵوەشاندنەوە یان پارچە پارچە بوون.
بە داخەوە هیچ نەتەوەیەك ناتوانێت ئێش و ئازارەكانی كۆتایی پێبێنێت ئەگەر راستگۆیانە رووبەڕووی واقیعەكانی رابردوو و ئێستا نەبێتەوە. ئەو ئێش و ئازاری بەهۆی شەڕی سی ساڵەی براكوژیەوە دووچاری بووینە، بۆتە هۆی ئەوەی نەتوانین حوكمێكی دروست لەسەر ئەو بارودۆخەی ئێستا بدەین كە دەگوزەرێت. دەرفەتێكی ئاشتی هاتۆتەپێشەوە بۆ ئەوەی كۆتایی بەو ئێش و ئازارە بەردەوامە بهێنین. بە داخەوە هەندێ لەو خەڵكانەی ئێش و ئازارەكانیان كردۆتە هۆكاری بوونیان، بەرهەڵستی ئاساییكردنەوەی بارودۆخەكە دەكەن، ئیتر ئاگایانە بێت یان بێئاگایانە. دوو پرسیار هەیە كە دەیشارنەوە: ئایا ئێمە چی دەبەخشین؟ و لەبەرامبەردا چی وەردەگرین؟ ئەوان لەو راستییە تێناگەن كە هەردوو لایەنی ناكۆكیەكە هاووڵاتی هەمان وڵاتن. ئەوان نە هیچ بە یەك دەبەخشن و نە هیچ لە یەك وەردەرگرن. بەڵكو لەبری ئەوە پێویستە هەمان ماف و ئازادی و خۆشگوزەرانی و عەدالەتیان هەبێت كە سیستمەكە بۆیان دابین دەكات. بۆچی تێگەیشتن لەمە ئەوەندە قورسە؟
هەرچۆنێك بێت، هێشتا ئەم پرسیارە ژەهراویانە دەكرێن. رەنگە كەسێك لەبەرامبەردا بە پرسیارێكی پێچەوانە وەڵامیان بداتەوە: "ئێوە لە ماوەی سی ساڵی شەڕی براكوژیدا ئەم پرسیارەتان نەكردووە، بۆچی ئێستا دەیكەن؟ بەڵام ئەگەر مەسەلەكە بەو شێوەیە سەیر دەكەیت كە چی بەخشراوە و چی وەرگیراوە، ئەوا با ئەم حساباتە بكەین: ئێمە خوێنمان بەخشیوە و خوێنمان وەرگرتووە، ئێمە "شەهیدمان" بەخشیوە و گیانی "چەكدارانی یاخیمان" لە ناوبردووە، ئێمە بۆردومانی ئاسمانیمان كردووە و لەبەرامبەردا كەوتوینەتە بۆسەوە، ئێمە ئۆپەراسیۆنمان لەودیو سنوورەكانەوە ئەنجام داوە و لەبەرامبەردا هێرشكراوتە سەر دامەزراوە و فەرمانبەرە حكومیەكان، ئێمە ئابڵوقەی گوندەكانمان داوەو چۆڵمان كردوون و لەبەرامبەردا ژمارەیەكی زیاتر میلیشامان لە دژی خۆمان دروستكردووە، بە هەزاران تیرۆریستمان لە ناوبردووە و لەبەرامبەردا ژمارەیەكی زیاترمان خوڵقاندووە، ئێمە كاری گەمارۆدان و ئیحیتواكردنمان ئەنجامداوە و لەبەرامبەردا شارەكانمان بۆردومانكراوە.
ئەحمەت هەقان بەم شێوەیە ئەم پرسیارە وەڵام دەداتەوە(حوریەت، 27ی نیسان): " ئێمە خوێن، و مەرگ و بۆسە و رقمان بەخشیوە، لەبەرامبەردا مرۆڤدۆستی، ئاشتی، برایەتی و ئومێدمان چنیوەتەوە. ئایا بارزگانییەكی دیكە هەیە قازانجی لەمە زیاتر بێت؟ ئایا لەوە زیاتر چی دیكە هەیە بووترێت؟