(مایكڵ نایتس) هاوكار لە بەرنامەی «لیڤەر ئەنترناسیۆناڵ» لە (پەیمانگای واشنتۆن) لە وتارێكی شیكاریدا بە ناونیشانی (هەڕەشەكانی بودجەی عێراق لە كوردەكان) نووسیویەتی: لە ساڵی 2010ـەوە كە زؤربەی زۆری دامەزراوە سەرەكییەكانی وڵات كەوتنە ژێر هەژموونی سەرەكوەزیران «نوری مالیكی»ـیەوە، ئیتر قۆناغ بە قۆناغ، حكومەتی بەغداد رووی لە چەمكی «حكومەت لەناو حكومەتدا» كردووە.
لەسەرینی ئەم هەڵكەوتەوە، كە ئەم حكومەتەی ناو حكومەتی فیدراڵ ئیجازەی ئیجباری دەدات بە وەزیرە كوردە خۆهەڵپەسێرەكان و ئینجا باسی پێكهێنانی حكومەتی زۆرینە دەكات، سیناریۆیەك وەكو بژاردە دەخاتە ناو گۆڕەپانی سیاسییەوە كە تەنیا بریتیی نیيە لە جێبەجێكردنی ئیستیحقاقی هەڵبژاردن. بەڵكو لەوە قوڵترە و شۆڕ دەبێتەوە بۆ گۆڕینی ریشەیی لە فەلسەفەی حوكمڕانی لە عێراقی نوێدا. ئەو فەلسەفەیەی لە بری دیكتاتۆری و پەراوێزخستن، زەوینەی (هاوبەشیی ـ شراكەت)ـی لە حوكمڕانیدا دامەزراندووە. تەنانەت ناگوترێ بەشداری (مشاركە)، بەڵكو دەگوترێ شەراكەت. لە نێوانی ئەو دووەشدا جیاوازی بونیادی هەیە.
هاوبەش یان بەشدار
حوكمڕانیی هاوبەش هەموو پێكهاتە نەتەوەیی و مەزهەبییەكان تێیدا هاوبەشن بە هەمان شەرعییەت. ئەمەیان حكومەتی زۆرینە و كەمینە نییە، بەڵكو حكومەتی پێكهاتەكانە بە سازانی نیشتمانی.
حوكمڕانی بەشداری، حكومەتی ئەو حزبەیە كە بەهۆی زۆرینەی كورسییەكانی پەرلەمانەوە دەتوانێ بەتەنیا حكومەت دروست بكات یان بۆ پڕكردنەوەی رێژە هاوپەیمانێتی لەگەڵ هەندێ حزبی دیكە دەكات و بەشدارییان پێ دەكات لە حكومەتەكەدا. كەواتە ئەمەیان حكومەتی نوێنەرایەتیی ئەحزابە نەك پێكهاتەی ئیتنی و نەتەوەیی.
جا كە تیمەكەی مالیكی دەیانەوێ حكومەتی زۆرینە دروست بكەن، واتە یەكەم هەنگاوی گەڕانەوە دەنێنن بۆ حكومەتی بەشداری (حكومەتی حزبی زۆرینە و حزبە بەشدارەكان لەگەڵیدا) و دوای ئەوەش قۆناغ بە قۆناغ دەگەڕێینەوە بۆ حكومەتی (نەتەوەیەك یان مەزهەبێكی زاڵ) و پەراوێزخستنی هەموو پێكهاتەكانی دیكە. ئەمەیش گەڕانەوەیەكی زەقە بۆ شێوازی حوكمڕانی و سستمی سیاسیی نەخوازراو كە تا رووخانی بەعس لە عێراقدا پەیڕەو كراوە و بەو هۆیەوە هەمیشە كورد و شیعە پەراوێزخراون.
بژاردەكانی هەرێمی كوردستان
بەم لۆژیكە هەرێمی كوردستان هیچ رێیەكی لەبەردەمدا نییە لە غەیری ئەوەی بە (هاوپەیمانی نیشتمانی) راگەیەنێ كە هەم حكومەتی زۆرینە، هەم حكومەتی موشارەكە رەت دەكاتەوە. لەو حاڵەتەشدا ئەم بژاردانە هەن:
یەكەم: لەسەر بنەمای دەستوور حكومەتی هاوبەش دروست بكرێتەوە.
دووەم: یان بەشێوەیەكی ئاشتییانە هەرێم و بەغداد لێكجیاببنەوە.
سێیەم: یان بەشەڕ لێك جیاببنەوە.
ئاماژەكان
لە وەڵامی ئەم بژاردانەدا، دوو ئاماژەی ناكۆك لە ئارادان:
یەكەم: هاتنی وەفدەكانی هاوپەیمانیی نیشتمانی و پەیامەكانیان كە نەهی لە شەڕ دەكەن و چارەسەركردنی ئاشتییانە دووپات دەكەنەوە.
دووەم: لە شارەكانی شیعەنشیندا، لە هەڵمەتی هەڵبژاردنەكاندا رای گشتی لە دژی كورد جۆش دەدرێ.
ئاماژەی یەكەم و نیازپاكی
بۆئەوەی گوتاری ئاشتەوایی ببێتە هەڵكەوتێكی سیاسی كە بەشێك لە متمانە ببەخشێتەوە بە هەرێمی كوردستان، پێویستە حكومەتەكەی مالیكی چەند هەنگاوێك وەكو نیشاندانی نیازپاكی بنێت.
گرنگترین هەنگاوەكانی نیازپاكیش لە حاڵی حازردا بریتین لە:
1- هەڵوەشاندنەوەی ئۆپەراسیۆنی دیجلە و جەزیرە یان لانی كەم كشانەوە و چوونە دەرەوەیان لە هەموو ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم.
2- هەمواركردنی یاسای بودجە كە پڕیەتی لە ناهەقی بەرامبەر هەرێمی كوردستان و لە راستیدا بریتییە لە یاسای سزادانی هەرێم.
لە بارەی یاسای بودجەی عێراقەوە (مایكڵ نایتس) دەڵێ: ئەو شێوازەی ئەمساڵ پەیڕەوكرا بۆ تێپەڕاندنی بودجە، گوزارشت لەو حاڵەتی داتەپیو و مەترسیدارە دەكات كە یەكێتی عێراق دووچاری بووە.. لەو بودجەیەدا تەنیا 646 ملیۆن دۆلار تەرخان كراوە بۆ خەرجی ئەو كۆمپانیایانەی لە هەرێمی كوردستاندا لەبواری نەوت و گازدا ئیش دەكەن. ئەم بڕە پارەیە بەشی خەرجی كەمتر لە دوومانگ كاركردن دەكات لەبەرامبەر ئەو بڕە نەوتەی بۆ هەرێم دانراوە بینێرێتە دەرەوە.. كەواتە دەرەنجام هەرێمی كوردستان ناتوانێ رۆژانە نزیكەی 250 هەزار بەرمیل نەوت رەوانەی بازاڕەكانی جیهان بكات.
نموونەیەكی دیكە لەو یاسایەدا (مادەی 10)یە كە پاساوی زۆر بۆ حكومەتی ناوەندی دەهۆنێتەوە تا رێی پێ بدات سزای هەرێمی كوردستان بدات و بودجەكەی ببڕێت. بۆ نموونە ئەگەر حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەو بڕە نەوتەی لە ئەستۆیەتی هەناردەی دەرەوەی بكات و بریتییە لە 250 هەزار بەرمیل رۆژانە، نەیتوانی بەرهەمی بهێنێ و هەناردەی بكات، ئەوا حكومەتی بەغداد مافی ئەوەی هەیە ئیتر بودجە بۆ هەرێم نەنێرێ (كە حكومەتی بەغدا خەرجی كۆمپانیاكان دابین نەكات و ئەوەی تەرخانی كردووە تەنیا بەشی كەمتر لە دوو مانگ بكات، كەواتە حكومەتی هەرێم ناتوانێ 250 هەرزار بەرمیلەكە رۆژانە بەرهەمبهێنێ، كەواتە ئۆتۆماتیكی حكومەتی بەغدا دوای دوو مانگ بۆی هەیە بودجەی هەرێم ببڕێت).
هەروەها حكومەتی ناوەندی لە حاڵەتێكی دیكەیشدا ئەگەر هەولێر پابەند نەبوو بە نەخشەكانی بەغدا لە بواری هاتوچۆی ئاسمانی و فریكوانسی پەیوەندییەكان و هێڵەكانی كارەبا و تەلەفۆنەوە، ئەوا مافی ئەوەی هەیە بودجە لە هەرێم ببڕێت.
(نایتس) لە وتارەكەیدا دەڵێ ئەگەر ئەم سزایانە جێبەجێ بكرێن ئەوا لە رووی ئابوورییەوە، حكومەتی بەغداد (حكومەتی هەرێم دەخنكێنێ). ئەوسا توركیا دێتە سەر خەت و نەوتی هەرێم بەبێ رەزامەندی و گەڕانەوە بۆ بەغداد، هەناردەی بازاڕەكانی جیهان دەكات. بەواتایەكی دیكە ئەگەر كوردەكان بەردەوام بزانن حكومەتی بەغداد سزایان دەدات و هەوڵی خنكاندیان دەدات و هیچ پشتیوانییەكی ئابووری نەماوە بۆ مانەوە وەكو بەشێك لە عێراق، ئەوسا دەشێ، بەقەولی ئەو توێژەرەوەیە، شەڕ لە نێوانی هێزەكانی حكومەتی فیدراڵ و هێزەكانی حكومەتی هەرێمدا روو بدەن. ئەمەیش كاریگەری نەرێنی ئاشكرای لەسەر یەكێتی عێراق دەبێ.
3- هەنگاوی سێیەمی نیازپاكی دانانی میكانیزمەكانی جێبەجێكردنی رێككەوتنەكانی نێوان بەغداد و هەرێمە لەبارەی: ماددەی 140، رێككەوتنی هەولێر بۆ دامەزراندنی حكومەتی سازان و شەراكەت، بودجە و پڕچەك كردنی پێشمەرگە و یاسای نەوت و گازەوە هەن. بەواتایەكی دیكە نابێ هەولێر و بەغداد بگەڕێنەوە بۆ چوارگۆشەی یەكەم و لەبارەی ئەم پرسانەوە رێككەوتن بكەن. بەڵكو رێككەوتن كراون و ئێستا دەبێ جێبەجێ بكرێن.
مەترسییەكانی ئاماژەی دووەم
ئاماژەی دووەم: لە شارەكانی شیعەنشیندا، لە هەڵمەتی هەڵبژاردنەكاندا رای گشتی لە دژی كورد جۆش دەدرێ. دروشم و بەرنامەی دژی كورد دەگووترێنەوە. لە كاتێكدا دەنگی دەنگدەرانی عەرەب لە عێراقدا دابەشبووە. سوننەكان دەنگ بەو حزب و كەسایەتییانە دەدەن كە نوێنەرایەتیی مەزهەبی و ئایدیۆلۆژیان دەكەن. شیعەیش بۆ شیعە. كەواتە جۆشدانی رای گشتی شیعە لە دژی كورد جگە لەوەی هیچ پاساوێكی نییە، هەروەها هیچ لەم دابەشبوونەیش ناگۆڕێ و وا ناكات سوننە دەنگ بە حزب و كەسایەتی شیعە بدات. لەوانەیە تەنیا سوودێكی هەبێ ئەوەیش ئەوەیە كە پارسەنگی هێز لە نێوانی لایەنە شیعەكان خۆیاندا بگۆڕێ. ئەمەیش هیچ گەرەنتی تێدا نییە كە دەرەنجامەكەی ئەرێنی و باش بێ، چونكە لەگەڵ جەوهەری فەتوایەكدا كە لە كۆتایی پەنجاكانی سەدەی رابردوودا مەرجەعی شیعە بۆ نەهی كردن لە شەڕی كورد داویەتی تەواو ناكۆكە و مەحاڵە ئێستا هیچ مەرجەعێك پێچەوانەی ئەوە فەتوا بدات و ئەم جۆشدانە بكاتە پێدراوێكی سیاسی براوە لە ململانێی نێوان شیعەكاندا.
ئەم جۆشدانی شیعەیە دژی كورد كە هیچ سوودی نییە، بەڵام مەترسییەكی گەورەیە لە رووی ئەوەوە كە ئەگەرەكانی گەڕانەوە بۆ پێكهێنانی حكومەتی شەراكەت كەم دەكاتەوە. چونكە شەریكەكان نابێ گیانی دژایەتی لەنێوانیاندا هەبێ. هەروەها مەترسییە لەو حاڵەتەدا ئەگەر نەتوانرا پێكەوە بن، نەشتوانن بە ئاشتیانە لێكجیا ببنەوە. ئەوسا ئەم جۆشدانە سیاسییە بگۆڕدرێ بۆ جۆشدانی مەیدانیی و سەربازیی و دەرگا لەسەر شەڕ بكاتەوە.
تۆپەكە لە گۆڕەپانی ئەواندایە
لای بەشێكی دەستڕۆیشتووی ناو هەوپەیمانیی نیشتمانیی، باس باسی حكومەتی زۆرینەیە.. بودجەیان وەكو یاسا بۆ سزادانی هەرێمی كوردستان تێپەڕاند.. لە شەقامدا جۆشی خەڵك دەدەن بە دروشم و وتاری دژی كورد. بەڵام بەپێچەوانەی ئەوەیشەوە هاوكات جموجؤڵ و بزاوتی سیاسیان هەیە بۆ گفتوگۆ.
واتە هەم ئاماژەی مەترسیدار و هەم ئاماژەی ئەرێنیان هەیە.
هەرێمی كوردستان لە رێی سازانێكی نیشتمانی ناوخۆییەوە هەمیشە دەرگاكانی بەسەر بەغداد و پرۆسەی سیاسی و هاوپەیمانی نیشتمانیدا بە كراوەیی هێشتۆتەوە. پێشنیاز و بژاردەكانی خستۆتە بەردەمیان و داوای لێ كردوون بە چەند هەنگاوێكی نیازپاكی دەست پێ بكەن.
كەواتە تۆپەكە لە گۆڕەپانی هاوپەیمانی نیشتمانیدایە.
ئایا یاریزانی وەهایان تێدا هەڵكەوتووە ئەم گەمەیە بە دروستی بكات و هەموو لایەك بگەیەنێتە كەناری ئارام؟!