دیکتاتۆریهت خۆ نوودکتهڤه ل ئیراقێ!
محمەد شەریف سندی*
ئەگەر ئەم دیڤچوونەکێ ل دەستپێکا هەر دیکتاتۆره‌کێ بکین، دێ بینین کو ئەو کەس ل جهەکێ، یان ب کریارێن، بچیک دەستپێکرییە. هەر گوهۆڕینەک یان هەر کارەکێ وی کری، کەسەک دژی وی نە رابوویە، لۆما ئەوی شیایە کو ببتە مرۆڤەکێ تاکڕەو یان دیکتاتۆر، چونکی کەسەک نینه ل دونیایێ کو د رۆژەکێ دا یان د ماوەکێ كێم دا بشێت کو دەستهەلاتا خوە بهێز بێخت، یان وەکی دبێژن کەسەك ب پلەکێ ناچت سەرێ ملەکێ. مالکی هەمان ستراتیجی بکار ئانیێە. ئەوی پچ پچە دەست بهێز کرنا دەستهەلاتا خوە کریێه و ل ڤان چه‌ند سالێن دوماهیێ ئه‌وی شیایە کو پۆستێن بلند بدته تاگیرێن خوە داکو بشێت هه‌می ده‌زگەهێن ئه‌منی و سیاسی و عه‌سکه‌ری و دارایێ کونتڕۆل بکت.
وەکو هەرکەسەک دزانت کو مالکی ژ دەنگدانێت ٢٠١٠ ێ وەرە، کارێ هندێ دکت کو ب هه‌ر ره‌نگه‌کی بت خوە لسەر کورسییا دەستهەلاتێ بهێلت. پشتی ده‌نگدانا ٢٠١٠ێ، د دەمێ هەشت هەیڤا دا کەسەکی نەشیا کو حکومەتەکێ دامەزرینت، ژبەر کو لیستا شیعی یان مالکی قەبول نەدکر کو کەسەک ژ لیستا ئەلعراقیە پوستێ سەرۆک وەزیری وەربگرت. ئەو بوو کو کورد یانکو شه‌خسێ سه‌رۆک بارزانی کەتن دناڤبەرا ئەوان هەردۆ لیستێن عەرەبی دا و بوون سەدەما دامەزراندنا حکومەتەکا تەوافقی ب مەرجەکی کو ئەو حکومەت لسەر بنسترا هەڤپشکیا هه‌می ئالیێن سیاسی بت. وه‌کو دیار مالکی ئه‌و سۆز و په‌یمانێن کو وی واژۆ کربوون ل هه‌ڤهاتنا هه‌ولێرێ، هەر بۆ هندێ بین کو به‌س خوە پێ بگه‌هینت سه‌ر کورسییا ده‌ستهه‌لاتداریێ، نه کو ژبۆ چاره‌سه‌رکرنا گه‌لشێن ئیراقێ بوو. به‌لێ کارێ ژ هه‌میێ خرابتر ئه‌وه کو هندی دچت سه‌رۆک وه‌زیر قه‌تلازیێن مه‌زنتر په‌یدا دکت داکو بشێت درێژترین وه‌ختی لسەر دەستهەلاتداریێ بمینت.
هه‌ر ژ ده‌ستپێکا دوباره هاتنا مالکی، وی پلانێن مه‌زن هه‌بینه، ژ وانا، کڕینا لایەنگەرا بۆ خۆ. نڤیسنگەها سه‌رۆک وه‌زیری ل سالا ٢٠١١ ێ شەش ملیار دۆلار خەرج کرینە، بێ کو ئەو پارە بێنە ئاشکه‌را کرن کا کیڤه چوونه، یانکو گەلەک ژ ئەڤی پارەیی هاتینە مەزاختن ژبۆ هندێ کو خەلکێ و تاگیرا بۆ خوە پێ بکڕت. بێگومان ئەڤ کارە دژی پرەنسیپێن دیموکراسیێ نه، ئانکو تو پارێ دەولەتێ د بەرژەوەندیا خوە یا تاکی دا بکار بینی.
هه‌روه‌سا مالکی گه‌له‌ک ئه‌فسه‌رێن به‌عسی ئه‌وێن کو ده‌ست د کوشتنا خه‌لکێ ئه‌ڤی وه‌لاتی هه‌بوونە ڤەگه‌ڕاندن ناڤ له‌شکه‌رێ ئیراقێ، بێ کو ئه‌و پرسێ ژ که‌سێ بکت. چ پێنه‌ڤێت ئه‌ڤ ئه‌فسه‌ره‌نه دێ بنه خوەگرێ مالکی و هه‌ر تشتێ کو ئەو بێژت، دێ هێته پێکینان ژ لایێ ئه‌وان ئه‌فسه‌را ڤه. سه‌رۆک وه‌زیر دێ وان د ناڤ له‌شکه‌رێ ئیراقێ دا بکار ئینت و ب ئه‌وان دێ شەڕی دژی لایه‌نێن سیاسی کت، هه‌ر گاڤه‌کا ئه‌وی خواست.
دهەمان دەمی دا مالکی گەلەک ژ وان ئه‌فسه‌را پۆستێن سه‌روکێن هێزێن لەشکەری دانه ده‌ست و ئه‌و هاتینه به‌لاڤ کرن لسه‌ر هه‌موو پارێزگه‌ها کو قیادا له‌شکری و ئه‌منی ل وان پارێزگەها بکن. ب دیتنا مالکی ئەو ب ڤی ره‌نگی دێ سیستەمەکا ئاسایشیا بهێز درست کت، داکو کونتڕۆلا هەمی ئیراقێ بکت. وه‌کو دیار مالکی ب ڤی ئاوایی جارەکا دی دێ سنترالیزمێ ل ئەڤی وەلاتی بهێز ئێخت. بەلێ ئەوی ئه‌و چه‌ند هه‌می ژ بیر کریه کو خەلکێ ئیراقێ ل بەر سها پەرگالا سەنترالیزمێ گەلەک مال وێرانی دیتیە و ئەڤرۆ د ڤێ رەوشێ دایە. هه‌روه‌کو سەرۆک وەزیر ناخوازت کو بزانت کو ئیراق لسەر بنسترا فیدرالیزمێ هاتیە دامەزراندن و گەلەک قوربانی د ئەڤێ ڕێ دا هاتینە دان، داکو ئیراق ببت وەلاتەکێ دیموکرات.
وه‌کو خویایە کو مالکی ب هێزا ئه‌فسه‌رێن عه‌سکه‌ری بتنێ قایل نابت لەوما ئه‌وی دڤێت کو دادگەهـ ژک لبن ده‌ستێ وی بت. دادگەهـ دەزگەهەکا گەلەک گرنگە ل هەر وەلاتەکی و دڤێت کو هەمی دەما ئەو دەزگەهـ ئازاد بت، چونکی ئەڤ دەزگەهە ستوونەکا سەرەکییە د هەر سیستەمەکا دیموکراتی دا. بەلێ دادگەها ئیراقی نە شیایە کو خوە ژ دەستهەلاتا مالکی قورتال بکت. ئەو بوو کو سەرۆکێ جڤاتا دادوەریێ، مەدحت ئەلمەحمود، هاتە دوورخستن ژ پۆستێ وی ژ لایێ جڤاتا لێ پرسین و دادپەروەریێ ڤه، ژبەر کو دەستێ وی د ناڤ گەلەک وان پرسا دا هەبی یێن کو ل دەمێ رژێما بەعس قەومی بین. لێ مالکی ئەڤ کەسە جارەکا دی زڤڕاند سەر کارێ وی، ژبەر کو ئەو گەلەک نێزیکی وی یە و بڕیارێن د بەرژەوەندیا وی دا دەردخت. ئەڤ چەندە ترسەکا مەزنە لسەر سیستەما دیموکراسیێ و لسەر پرۆسێسا سیاسی، بتایبەتی ل وەلاتەکێ وەکو ئیراقێ کو گەلەک تێر گەلشه. ب ڤێ چەندێ ئێدی باوەری ب دەزگەها دادوەریێ نامینت و ئەو نەشێت کو ب دروستی ب ئەرکێ خوە رابت، یانکو دەزگەهەکا گەلەک گرنک د سیستەما سیاسی دا رۆلێ خوە ژ دەست ددت و نەشێت ڤالاهییا خۆ داگرت. ئەڤ چەندە وە دکت کو دەزگەهەکا بجهـ ئینانێ هەر بڕیارەکێ یان هەر کارەکی بکت بێ کو ڕێ لێ بێتە گرتن ژ لایێ قانوونێ ڤە، چونکی جڤاتا وەزیران هەتا رۆژا ئەڤرۆ چ پەیڕەوێ ناڤخۆیی نینە لەوا ژ دەستدانا رۆلێ دادوەریێ ل ئیراقێ بەس د بەرژەوەندیا سەرۆک وەزیری دا یه. ئه‌ڤ چەندە ڕێ لبەر مالکی خوەش دکت کو هەر بڕیارەکێ دەربێخت یان هەر کارەکی بکت، بێ کو ترسا دیڤچوونا قانوونی هەبت.
هندی دچت سه‌رۆک وه‌زیر خۆرتر دبت لسه‌ر کارێن خوە یێن ترسناک، ژ به‌ری چه‌نده‌کێ، هێزه‌کا له‌شکه‌ری ئێریش کره سه‌ر کاروانێ تڕمبێلێن رافع ئه‌لعیساوی ژبۆ کوشتنا وی یان گرتنا وی. ئه‌ڤ چه‌نده بێکومان ڤه‌دگه‌ڕت ژبۆ هندێ کو ئه‌لعیساوی دناڤ خۆنیشانده‌ران دا ده‌ست ژ کارێ خوە، وه‌کو وه‌زێرێ دارایێ، کێشا. دیاره ئه‌ڤ کاره نه ب دلێ مالکی بوو، چنکی ئه‌وی دخواست کو ئه‌لعیساوی بگرت. به‌لێ تشتێ ژ هه‌میێ سه‌یرتر ئه‌وه کو سه‌رۆک وه‌زیر ده‌ست کێشانا ئه‌لعیساوی قه‌بوول نه‌کر و پێچەکەك بۆ وی ڤه‌کرییه. وه‌کو دیار مالکی ده‌ست ب سیناریوویا ڤەکرنا پێچەکا کرییه. هه‌ر که‌سێ کو گۆت مالکی خرابه یان سیاسه‌ته‌کا شاش دگێڕت، نڤیسینگه‌ها وی مه‌له‌فه‌کێ بۆ ڤه‌دکت. ئه‌وا جهێ پسیارێ یه، گه‌لو ما نه ئه‌لعیساوی سێ سالا وه‌زیرێ دارایێ بی لگه‌ل ئه‌لمالکی ؟ ئو هه‌ر گاڤه‌کا سه‌رۆک وه‌زیری ڤیابا دشیا کو وی بدته دادگه‌هێ. لێ بۆچی ئه‌ڤ پێچەك نهۆ هات به‌حس کرن، پشتی کو ئه‌لعیساوی ده‌ست ژ کارێ خوە کێشایە ؟ ئانکو ئه‌ڤ چه‌نده مه‌به‌ستێن سیاسی ل پشت هه‌نه و ژبۆ بێ ده‌نگ کرنا ئه‌لعیساویه لسه‌ر سیاسه‌تا سه‌رۆک وه‌زیری.
خۆنیشاندان د هه‌ر سیسته‌مه‌کا دیموکراسی دا مافه‌کێ ئاسیێ هه‌ر هەڤوەلاتیەکێ یە. هه‌ر که‌س دزانت کو ئه‌ڤ چه‌ند هه‌یڤه کو عه‌ره‌بێن سونه ده‌ست ب خۆنیشاندانا دژی سیاسه‌تا مالکی کرینه. به‌لێ کاره‌کێ ب ڤی ره‌نگی نه ب دلێ سه‌رۆک وه‌زیریە، لۆما ئه‌ڤە چه‌ند هەڤوەلاتی هاتنه کوشتن ب ده‌ستێن پۆلیسێن ئیتیحادیێ. د هه‌مان ده‌می دا ئاسته‌نگ د رییا خۆنیشانده‌را دا تێنه دەینان ژ لایێ پولیسێن ئیتحادیێ ڤه، ژبۆ هندی کو ئه‌و ده‌ست ژ خۆنیشاندانێن خوە به‌ردن. خالا سنورییا (وه‌لید) ژک ئه‌وا کو د که‌ڤت ده‌ڤه‌رێن عه‌ره‌بێن سوننه لگه‌ل سنۆرێت سووریایێ بۆ ده‌مه‌کێ باش هاته گرتن ژ لایێ مالکی ڤه، داکو ره‌وشا ژیارا خۆنیشانده‌ران پتر به‌رته‌نگ ببت و ئه‌و نه‌چار ببن کو ده‌ست ژ داخوازێن خوە به‌ردن. حکومه‌تا مالکی بەهرا ده‌ڤه‌رێن سونییان ژ سووته‌مه‌نیێ کێم کریە، ئەڤە وه‌کو سزایه‌کێ سیاسیە دژی وان. ئه‌ڤ هه‌می ژبۆ هندێ یه کو عه‌ره‌بێن سونه به‌رامبه‌ری سیاسه‌تا مالکی بێ ده‌نگ ببن.
وه‌کو دیار مالکی بڕیارا خۆ یا دوماهیکێ دایه کو هندی ژ ده‌ستێ وی بهێت ئه‌و دێ ره‌وشێ پتر خرابکت و قه‌تلازیێن مه‌زنتر په‌یداکت. به‌لێ ترسا ژ هه‌میێ مه‌زنتر ئه‌وه کو مالکی دەستۆرێ ئیراقێ پاش گوهێت خوە ڤە ئاڤێتیە و هندی دچت ئه‌و کارێن دژی دەستۆری و دژی دیموکراتیه‌تێ دکت.
لۆما ئه‌ڤ کریارێن کو وی هەتا رۆژا ئه‌ڤرۆ کرین، دڤیا کو زه‌نگه‌کا ترسێ بت بۆ هه‌ر ئالیه‌کی، چونکی ئه‌ڤ چه‌نده ده‌ستپێکا ئاڤا کرنا دیکتاتوریەتێ یە ل وه‌لاتێ مه. وه‌کو ل ده‌ستپێکا ئه‌ڤێ گۆتارێ ژک هاتیە، هه‌ر دیکتاتۆره‌ک ب ئاوایەکی و ب تشتێن بچیک ده‌ستپێدکت، به‌لی مالکی ل وان تخووبا دەرباز بوویە و گه‌هشتیه قوناغه‌کێ کو ئێدی ده‌ره‌نگه بۆ راست کرنێ. ژبه‌ر هندێ ئێدی ده‌م هاتیه کو هه‌می پارت و ئالیێن سیاسی خه‌باتێ بکن دا کو ڕێگربن د ڕێیا هاتنا دیکتاتۆره‌کێ نوو دا ل ئه‌ڤی وه‌لاتی.
* ماستەر ب زانستێن سیاسی
