وڵاتی توركیا لە دوو چینی حكومڕان خاڵی بوو،كە نوێنەرایەتیی دوو شێوازی بەرهەمهێنان یاخود مۆدێلی ئابوورییان دەكرد ئەوانیش چینی ئەرستۆكراتی و چینی بورجوازی بوون. دوای ڕووخانی تاكە خانەوادەی خانەدان (عوسمانییەكان، یان ماڵی عوسمان لە ساڵی 1924دا)، ئەم كەلێنە بە بیرۆكراسییەتێك پڕكرایەوە، كە نە چین بوو، و نە پەیوەندییەكی ئۆرگانێكی هەبوو لەگەڵ مۆدێلی بەرهەمهێناندا.
بەڵام ئەو بیرۆكراسییەتە پابەند نەبوو بە ڕێككەوتن لەگەڵ سەرجەم توێژەكانی كۆمەڵگەدا، لە كاتێكدا كە چینە كۆمەڵایەتییەكان ناچار بوون بكەونە ململانێ لەگەڵ هەر گرووپێكی دیكەدا بۆ بەڕێوەبردنی وڵات. ئەمەش وای كرد تا نەكەوێتە بەردەم بەرپرسیارێتی،هەروەها هێزێكی بێهاوتای پێبەخشی بۆ ئەوەی هەر شتێك كە ئەو پێی وایە «لەبەرژەوەندیی» نەتەوەكەدایە بیسەپێنێت. سەرچاوەی سەرەكیی بیرۆكراسی بریتی بوو لە دەوڵەت، ئەم دەسەڵاتە بۆ سەپاندنی ئیرادەی بەسەر كۆمەڵگەی ناڕێكخراودا بەكارهێنرا لە ڕێی پەروەردەكردن و پڕوپاگەندە و یاسا و سیاسەتەوە. بۆیە پێویستی بە سازشكردن و ئاشتەوایی نەبوو لەگەڵ گرووپێكی دەسەڵات یان ڕێكخراوێكی مەدەنیدا. دەوڵەت كاری بۆ ئەوە كرد تا ئەم بونیادی هێزە مەدەنییە پارسەنگە دەرنەكەوێت.
ئەو كارە باشەی لەلایەن بیرۆكراسییەتەوە پێشكەشكرا، وەك سەركەوتنی ڕژێمەكە خرایەڕوو. هەر شكستێكیش ڕووی دەدا ئۆباڵەكەی دەخرایە ئەستۆی نەزانی و دواكەوتویی خەڵك كە بەرهەڵستیی چاكسازیی مۆدێرنەیان دەكرد.
ئەم سیستمە، سیستمێكی خۆسەپێن بوو، لەبەر ئەوەی بونیادێكی هیراركی هەبوو كە دەوڵەت/بیرۆكراسیەت بەسەریدا زاڵبوو. حكومڕانەكان پارێزراو بوون، لەبەر ئەوەی ڕووبەڕووی بەرپرسیارێتی نەدەكرانەوە. ئەمە شتێكی ئاسایی بوو، لەبەر ئەوەی بۆرجوازییەت لاواز بوو، هەروەها پشتی بە دەوڵەت دەبەست. چینی كرێكار- كە دەستی بە گەشەكردن كردبوو- چینێكی بچووك بوو و نەیتوانی داڕێژەری سیاسەتەكان بێت بەهۆی گەشەكردنی سستی و سنوورداریی پیشەسازییەوە. كاتێكیش بەرەوپێش دەچوو، دەسەڵاتەكەی بە شێوەیەكی سیستماتیكی سنورداركرا و دەسەڵات كاری بۆ ئەوە كرد تا هەرگیز نەبێتە یاریزانێكی سیاسیی بەهێز.
دیموكراسییەت تەنیا لە ئەنجامی هاوسەنگیی نێوان دەوڵەت و كۆمەڵگە لە دایك نابێت. بەڵكو دەرئەنجامی گفتوگۆیەكی بێ پسانەوە لە نێوان چینە كۆمەڵایەتی و گرووپە كۆمەڵایەتییەكاندا كە پێویستە بگەنە ڕێككەوتن لەسەر هەل و مەرجەكانی پێكەوەژیان. ئەو بنەمایانەی كۆدەنگیان لەسەر بنیات دەنرێت دەبێتە یاسا. لەم ڕووەوە توركیا هەرگیز دیموكراسییەكی پێگەیشتوو نەبووە. بەم دواییە یاساكان لەلایەن دەوڵەت/ بیرۆكراسییەتەوە بەسەر كۆمەڵگەدا سەپێنران.
گرووپە كۆمەڵایەتییەكان ماف و ئازادییەكانی خۆیان وەك ئیمتیازێك لە دەوڵەتەوە وەرگرتووە، ئەمەش بووەهۆی لاوازكردنی خەباتی یەكگرتوویان لە پێناو فەراهەم كردنی ماف و ئازادییەكانی سەرجەم هاوڵاتیان. سەروەریی یاساش نەبووە نۆرمێكی چەسپیو.
ئەگەر پێچەوانەی ئەمە ڕوویبدایە، ئەوا پەیوەندیی نێوان دەوڵەت و كۆمەڵگە پەیوەندییەكی هیراركی نەدەبوو و دەوڵەتیش لەهەمبەر داواكارییەكانی جەماوەر ملكەچ دەبوو، واتە سەروەریی یاسا، نەك هێزی یاسا سیستمە یاساییەكەی دادەڕشت.
هاووڵاتیبوونی ئاسایی پێوەری بەدەستهێنانی مافەكان نەبوو، بەڵكو هاووڵاتی پەسندكراو پێوەر بوو، ئەمەش وای كرد درزێك لە نێوان هاووڵاتیە خاوەن ئیمتیازەكان و «دوورخراوەكان»دا دروست بێت. بەردەوام بوونی پشێوی بووە پاساوێك بۆ درێژەدان بە حكومەتی خۆسەپێن و گرتنەبەری سیاسەتگەلێكی ئەمنی كە ماف و ئازادیە بنەڕەتییەكانی بەرتەسك كردەوە.
نەتوانرا ئاشتی و ئاسایش لە خوارەوەڕا و لە ڕێی كۆدەنگی لایەنە كۆمەڵایەتەیەكان لەگەڵ كەلتوور و بەرژەوەندییە جیاوازەكانەوە بپارێزرێت. بەڵكو لەسەرەوەڕاو لە ڕێی هێزەوە پارێزگاری لێكرا. هەرچۆنێك بوو، دەرئەنجامەكە نە دەرئەنجامێكی سەركەوتوو و نە گونجاو بوو بۆ دیموكراسی.
ئەم پاشخانە كاتێ ڕوون بۆوە كە حكومەتی ئێستا ویستی بگاتە ڕێككەوتنێك لەگەڵ باڵی ڕادیكاڵیی كورد (پەكەكە و باڵە سیاسییەكەی بەدەپە)، كە نائومێدی و دوورەپەرێزییان گۆڕی بۆ توندوتیژی. لەبەر ئەوەی ئەو تێڕوانینە چەسپێنرا كە وڵاتەكە لە ژێر هەڕەشەی ئەو هێزانەدان (كە هەوڵی گەڕاندنەوەی ئەو خاكانە دەدەن كە بانگەشەی خاوەندارێتییان دەكەن) و ئەو كەسانەی شەڕیان دژی یەكێتیی نەتەوەكە بەرپاكرد، كە تیرۆریست بوون و لەلایەن دوژمنەكانی توركیاوە هاندراون، ئەوا ئێستا خەڵكی بەرهەڵستیی ڕێككەوتنی ئاشتی دەكەن لەگەڵ «دوژمن»ە بە شەیتانكراوەكەدا.
لە ڕاستیدا، ئەو دەوڵەت و حكومەتە یەك لە دوای یەكەكان بوون كە ئەم وێنە ڕەش و تاریكەیان كێشاوە لە ڕێی بە دوژمن كردنی بەشێك لە هاووڵاتیان. كەواتە ئەگەر بمانەوێت ئاشتییەكی درێژخایەن بێتەدی پێویستە ئەم ماكینەی پرۆپاگەندەیە بوەستێنرێت.
تەنیا ئاشتییەكی گونجاو بریتییە لەو ئاشتییەی لە نێوان ئەو هاووڵاتییانەدا دێتەدی، كە بۆ چەندین دەیە بە ناوی «ئاسایشی نەتەوەیی»ەوە درز خراوەتە نێوانیانەوە. ئەوە بەهۆی درككردن بەم ڕاستییەوە بوو كە لیژنەكانی «دانایان» بانگكراون بۆ ئەوەی ڕۆڵ ببینن. ئەوان خۆبەخشانە چوونە ناو خەڵكەكەوە هەوڵی چارەسەركردنی ئەو ڕقە دەستكردە( فەرمییە) دەدەن و هەوڵی دۆزینەوەی ڕێگەچارەی ئاشتەوایی دەدەن. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەركەكەیان زیاتر ڕوون دەبێتەوە، كاتێك هەست دەكەن ئەوان هەست و چاوەڕوانی و نیگەرانیی و هیوای خەڵك بۆ حكومەت دەگوازنەوە،كە بەرپرسیارێتیی بەڕێوەبردنی پرۆسەی ئاشتییان دەكەوێتە ئەستۆ. لێگەڕێن با ببینین كاری ئەم گرووپ و پرۆسەیە چۆن بەرەوپێش دەچێت؟