كە باسی عێراق دەكرێ هەرگیز مەزەندە بۆ دەوڵەتێكی یەكگرتووی ساغڵەم ناچێ. یان دەوڵەتێكی سەنتراڵت دێتە بەر هزر كە پێكهاتەیەكی ( ئیتنی- تایفی- سیاسی) جڵەوی حوكمی بەدەستەوەیە و بە زۆری هێز و چەوسانەوە و كوشتوبڕ زاڵە بەسەر پێكهاتەگەلێكی دیكەی جیاوازدا. یان دەوڵەتێكت دێتە بەر هزر كە خاك و دەسەڵات و كولتوور و شێوازی ژیان تێیدا دابەش بووە بەسەر چەند پێكهاتەیەكی ناكۆكدا كە بەردەوام لە حاڵەتی بێ متمانەییدان بەیەكتر.
پرۆژەی دروستكردنی دەوڵەتی عێراق
لەدوای جەنگی یەكەمی جیهان، گرنگترین نەخشە كە بۆ دابەشكردنی میراتەكانی دەوڵەتی عوسمانی، دارێژرابێ ئەوەی (سایكس- بیكۆ)یە كە دەوڵەتی عێراق لەو نەخشەیەدا هێڵكارییەكانی دروستكردنی دانراوە.
هەرچەندە وەكو هێڵكاری جوگرافیایی بۆ دروستكردنی قەوارەیەك لە ناوچەكەدا وەها دیارە كە دروستكردنی دەوڵەتێك بێ لە بەری رۆژهەڵاتی رووباری دیجلە و بەری رۆژئاوای رووباری فوراتدا، لەو ناوچەیەدا كە لە دێرزەمانەوە بە میزۆپۆتامیا ناسراوە، وەلێ تەنانەت لەوەیشدا كۆكردنەوەی سێ جیاوازی جوگرافییە لە نێوانی ناوچە شاخاوییەكانی كوردستان و بیابانەكانی ناوەڕاست و لیتاو و زەلكاوەكانی باشووردا. ئینجا لەوەیش ناكۆكتر لە رووی كۆمەڵایەتییەوەیە كە بە زۆر پێكەوەلكاندنی سێ پێكهاتەی لێكنەچووی خودان كولتووری جیاواز و جیهانبینی جیاوازە (عەرەبی شیعە مەزهەب لە باشوور و عەرەبی سوننە مەزهەب لە ناوەڕاست و كورد لە باكوور). لەنێوانی ئەوانیشدا (توركمان) كە لە رووی ئیتنییەوە جیاواز لە هەر سێكیان و لە رووی ئایینییەوە دابەش بەسەر سوننە و شیعەدا، هەروەها (سریان) كە بە رەچەڵەك و ئایین لە هەرسێكیان جیاوازە. ئەرمەن و جوو و سابیئە و گروپی دیكەی كۆمەڵایەتی.
پرسیارەكە ئەمەیە كە پرۆژەی دروستكردنی دەوڵەتی عێراق بەم جۆرەی كە هەیە پرۆژەیەكی كۆلۆنیالیزمیە بۆ دەوڵەتێك كە هەتا هەتایە بە پاشكۆی سەنتراڵی سەرمایەدارییەوە ببەسترێتەوە، نەك پرۆژەی ناسیۆنالیستی عەرەبی كە ویستبێتی دەوڵەتێكی سەربەخۆی نەتەوەیی دروست بكات. كەواتە بۆ دەبێ ناسیۆنالیستی عەرەبی بەمجۆرە پەڕگیرە داكۆكی لەمانەوەی دەوڵەتی عێراق بكات و هەموو قسەكردنێ لەبارەی هەر شێوازێك لە رێكخستنەوەی ئەم دەوڵەتە كە جیاوازبێ لە شێوازی سەردەمی دروستكردنی، بە خیانەت یان پیلانگێڕی و ئەڵقە لەگوێیی بۆ ئیسرائیل و ئەمریكا و دوژمنانی ئومەی عەرەبی لەقەڵەم بدات؟!
پرۆژەی دروستكردنی دەوڵەتی عێراق، پرۆژەیەكی كۆلۆنیالیزمی بووە كە داڕێژەرەكانی لە رووی ئایینەوە نەك هەر جیاوازبوون لە ئایینی زۆرینەی هەرە زۆری ئەهلی عێراق، بەڵكو بە قەولی زۆر لە مەلایان كافر و موشریكن و رووخێنەر و كۆتاییهێنەر بوون بە دەوڵەتی خیلافەی ئیسلامی. واتە ئەم پرۆژەیە، پرۆژەیەكی ئیسلامی نەبووە كە ویستبێتی دەوڵەتێك لەسەر بنەمای شەریعەتی ئیسلامی بۆ موسڵمانانی ئەمبەر و ئەوبەری دیجلە و فرات دابمەزرێنێ، ئیتر بۆ دەبێ عەقڵە سیاسییە – ئایینییەكانی سوننە و شیعە بەم رادە پەڕگیرە داكۆكی لە مانەوەی دەوڵەتی عێراق بكەن بە هەمان ئەو نەخشەیە كە غەیرە دین و كافران كێشاویانە و هەر كەسێ باسی جۆرێكی دیكەی جیاواز لە جوگرافیای سیاسی ئەم دەوڵەتە و پەیوەندی ئیداری و ئابووری ناوی بكات، رێكخراوی قاعیدە و موفتیانی توندڕۆی ئەهلی سوننە و مەرجەعە پەڕگیرەكانی شیعە لە دژی هەڵدەستنەوە و بە كافر و مولحید و نۆكەری یەهوود و تێكدەری قەوارەیەكی ئیسلامی لە قەڵەمی دەدەن؟!
دەوڵەتی خوێنلەبەرڕۆیین
ناسیۆلیستی عەرەبی كە تا ئەم ساتەیش خودان ناسنامەیەك نییە و بەردەوام بەهۆی خۆیشایەتی و پاڵدانەوەی پێكهاتەكانی بە باكگراوەندی ئایینی و مەزهەبی و تەنانەت ناوچەییشەوە، لەبەریەك هەڵدەوەشێ و لەناوخۆیدا تووشی شەڕ و پیاهەڵشاخان دێ و تا رادەی پێكدادانی خوێناوی و بەرپابوونی توندوتیژی دەڕوات، ددان بەو راستییەدا نانێ كە دروستكردنی دەوڵەتی عێراق بەشێكە لە نەخشەیەك كە لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانییەوە كێشراوە بۆ دروستكردنی قەوارەگەلێكی دەوڵەتییانە بۆئەوەی عەرەب سەرقاڵی چێژەكانی دەسەڵات و هێز و سامان بكەن و نەپەرژێنە سەر یەكگرتنەوەی نەتەوەیی و دەرەنجام لەجیاتی دروشمی (ئوممە عەرەبیە واحدە)، هەر قەوارەیەك دروشمی (خۆم یەكەم) بەرز بكاتەوە. بەم مانایە دروستكردنی دەوڵەتی عێراق وەكوو دروستكردنی ئەوانی دیكە، دروستكردنی دەوڵەتێك بووە بۆ لەباربردنی خەونی ناسیۆنالیستی عەرەبی.
ئیسلامی عەرەبیش كە تا ئەم ساتە خودان ناسنامە نییە و بەهۆی پاڵدانەوە بە ئەسڵە مەزهەبییەكان و لەوانیش واوەتر پاڵدانەوە بە تەفسیرە جیاجیاكانەوە بۆ شەرع و سوننە، بەردەوام لەبەریەكهەڵەوەشێت و تا رادەی تەكفیر و حەڵاڵ كردنی خوێنی یەكتر هەڵدەچن و نەخشەی قەتڵوعامی یەكتر دادەڕێژن و پاساو و تەبریری لەناوبردنی یەكتر هەڵدەبەستن و كەرەستەی مرۆیی و جەنگیی بۆ ئامادە دەكەن. ددان بەو راستییەدا نانێ كە دروستكردنی دەوڵەتی عێراق وەكوو هەموو دەوڵەتەكانی دیكە لە پاشماوە و میراتەكانی دەوڵەتی خیلافەی ئیسلامی، دروستكردنی ئەو سنوورە توندوتۆڵە قەوارەییانەیە كە جارێكی دیكە رێگە نادات دەوڵەتێكی خیلافەیی ئیسلامی لەم ناوچەیەدا دروست بێتەوە. بەم مانایە دەوڵەتی عێراق، وەكوو هەموو ئەوانی دیكە كە دەرەنجامی جێبەجێكردنی پرۆژەی دروستكردنی دەوڵەتگەلێكە سەرقاڵی كاروباری دەوڵەتیی خۆیان بن و نەپەرژێنە سەر یەكگرتنەوەی ئیسلام، لەباربردنی یەكجاری خەونی گەڕانەوەی دەوڵەتی خیلافەی ئیسلامی بووە.
جێی سەرنجیشە كە هەموو ئەم دەوڵەتانەی لەم ناوچەیەدا بەپێی نەخشەكەی سایكس – بیكۆ نەخشێنراون و دروستكراون، بریتین لە دەوڵەتی كۆكردنەوەی بەزۆری ئەو پێكهاتە ناسیۆنالیستە عەرەبییە ناكۆك و ئیسلامییە دژ بەیەكانە، بۆیە دەبینین هیچ كام لەم دەوڵەتانە، دەوڵەتی هاووڵاتی و دیموكراسی و پێكەوەژیان نەبوون. بەڵكو بەردەوام دەوڵەتی پیاهەڵشاخانی پێكهاتە ناكۆكەكان بوون. دەوڵەتی زاڵ بوونی پێكهاتەیەك و یاخی بوونی پێكهاتەكانی دیكەی بوون. دەوڵەتی شەڕ و ئاشووب و ناجێگیری و هەڕەشە بوون بۆ ئاشتی و ئارامی ناوچەكە و جیهان. سەرەڕای دەوڵەمەندیان بە نەوت و گاز و زەوی بەپیتی كشتوكاڵی و هەڵكەوتەیان لەناوجەرگەی جیهاندا، بەڵام بەردەوام دەوڵەتی هەژاربوون و برسیبوون و بێكاری و نادادپەروەری و دواكەوتوویی كۆمەڵایەتی و پاشكۆیی بوون. بە كورتییەكەی دەوڵەتی خوێن لەبەررۆیین بوون.
دابەشكراو دابەش ناكرێ
كە قسە لەسەر دابەشكردنی ئەم دەوڵەتانە دەكرێ بۆ قەوارەی فیدراڵی یان كۆنفیدراڵی، لە بناغەوە قسەیەك نییە دژی یەكگرتوویی ئەم دەوڵەتانە یان بۆ هەڵوەشانەوە و (دابەش كردنیان)، چونكە ئەمجۆرە دەوڵەتانە لەسەرەتای دروستبوونیانەوە دابەشكراون بەسەر پێكهاتە جیاواز و ناكۆكەكانی ناو خودی خۆیاندا كە هەر یەكەیان پابەندە بە رەچەڵەك و خۆیشایەتی خۆیەوە و نوێنەرایەتی سیاسییانەی خۆی دەكات لە پەیكەری دەوڵەتدا و خودان داواكاریی سیاسییە لە دەوڵەت . بە واتایەكی دیكە ئەم دەوڵەتانە بە دابشكراوی دروستكراون و هەر لەبناغەوە بێ ئەوەی دابەش بكرێن دابەشكراون. دابەشكردنی دابەشكراویش دابەشكردن نییە، بەڵكو رێكارێكی ئاسایی جێبەجێكردنی دابەشكرنێكە كە خۆی هەر لەبناغەوە هەیە.
عێراق لە رووی جوگرافییەوە دابەشی سێ ناوچەی جیاوازە لە نێوانی شاخاوی و بیابان و زەلكاوەكاندا. لە رووی ئیتنییەوە دابەشە بەسەر عەرەب و كورد و توركمان و سریان و ئەرمەندا كە هەر یەكەیان هەزاران ئەوەندەی هەستی هاوڵاتیبوونی هەیە لەم دەوڵەتەدا، پابەندە بە رەچەڵەك و خۆیشایەتی خۆیەوە و نوێنەرایەتیی سیاسییانەی خۆی دەكات لە پەیكەری دەوڵەتدا و خودان داواكاریی سیاسییە.
ئەم پێكهاتانە ئایین و مەزهەبیش گوزارشتێكی دیكەی لەیەكتر جیاكردنەوەیان و دابەشبوونیانە لە دەوڵەتدا كە رەچەڵەك و ئەسڵیان دەپارێزێ و شەرعییەتی ئایینی بە بوون و جیاوازی و نوێنەرایەتیی سیاسییان دەدات.
لە دروستبوونی دەوڵەتی عێراقەوە ئەم دابەشبوونە راستەقینەیە هەر هەبووە، بەڵام هەمیشە ویستراوە پەردەپۆش بكرێ و عێراق وەكوو یەك قەوارەی یەكگرتوو نیشان بدرێ و حوكمڕانی بكرێ. دەرەنجامەكانی ئەم پەردە پۆشییە، شەڕ و جەنگ و یەكتركوژی و ئەنفال و جینۆساید و راگواستن و تصحیح قەومی و پەراوێزخستن و دواكەوتوویی و پەككەوتنی هەموو هەنگاوەكانی گەشەكردن بووە.
كام نەخشەیە؟!
سایكس- بیكۆ نەخشەی دروست كردنی ئەم دەوڵەتە سەنتراڵە دابەشبووانەی بەسەر خودی خۆیاندا كێشاوە و یەكێك لەوان عێراقە كە سەدەیەكە خوێن لەبەر گەلانی دەڕوا و تواناكانی گەشەكردن و پێشكەوتن و خۆشگوزەرانی بەهەردەر دەدرێت.
نەخشەیەكی دیكە هەیە پەردە لەسەر ئەم دابەشبوونە راستەقینە داپۆشراوە هەڵدەداتەوە و دابەشبوونەكە دەكاتە هەڵكەوتی دەستووری و سیاسی لە شێوازی فیدراڵی یان كۆنفیدراڵیدا. كە ئیتر هەر پێكهاتەیەك تواناكانی شەڕ كردن و دژایەتی كردنی ئەوانی دیكە، تەرخان دەكات بۆ لەسەر پێ وەستان و گەشەكردنی خۆی.
گەلان و پێكهاتە جیاوازەكانی ناو دەوڵەتانی دابەشبووی ئەم ناوچەیە بەتایبەتیش عێراق ئەم دوو نەخشەیەیان لەبەر دەستدایە و كاتی ئەوە هاتووە یەكێكیان هەڵبژێرن؟
كورد دەمێكە بڕیاری خۆی داوە و پەیڕەوی لە فیدراڵی دەكات لەناو عێراقدا. تەنانەت فیدراڵیش نەیتوانی گێچەڵ و كێشە و قەیران لە كورد دووربخاتەوە. بۆیە بژاردەی كۆنفیدراڵیشی، بەر لە جیابوونەوەی تەواو و راگەیاندنی دەوڵەت، لەبەردەستایە و مادەم پاساوە سیاسی و دەستوورییەكانی هەن و پێداویستییە سیاسی و ئابوورییەكانی مەیسەرن، كەواتە كاتی ئەوە هاتووە بڕیاری لەبارەوە بدات.