سەبارەت بە بایەخی لێبوردەیی لە چەسپاندنی متمانەو قبوڵكردنی ئەویتردا، هیچ كەسێك بۆ كەسێكی تر ڕای جیاوازتری پێ نییە ؛ واتە هەمووان لەو مەسەلەیەدا هەماهەنگن، ئیتر جیاوازییەكە لەبەر هەر هۆیەك لە هۆیەكان بێت، خەڵكان لە وابەستەیی بوونیان بۆ بیرو بڕواو ڕێبازەكاندا لە یەكتری جیاوازن، لە كۆنیشدا ئەمە وتراوە كە خەڵكی شەیدای ڕێبازەكان دەبن، لە ئاسۆشدا هیوایەك یان پاڕانەوەیەك بەدی ناكرێت بۆ ئەوەی مرۆڤ بە بێ جیاوازی بژیێ،تا ئێستاش جیاوازی هەربوونی هەیە، چونكە جیاوازیی هەمەڕەنگ سروشتێكی ئاسایی هەموو زیندەبۆیەكە..
لەبری ئەوەی ئەم جیاوازییە سروشتییەی كە لە مرۆڤدا بوونی هەیە جیاوازیی هەمەڕەنگ و بەڵگەدارانە بێت لەسەر ستاتیكابوون، وەك چۆن لە سروشتی گۆرانیشدا ئەم حاڵەتە جوانناسییەهەیە، لەوانەیە جیاوازیبوون وەرچەرخێت بۆ گرێی پەڕگیربوونێكی وا كە پاڵ بە تاك و كۆمەڵەوە بنێت هەوڵ بۆ سڕینەوەی ئەوانیترو خۆفەرزكردن بەسەریەكتر بدەن و یەكتری پەسەند نەكەن، لە سەردەمی وەرچەرخانە مێژووییەكانی زانست و پیشەسازیدا بە تایبەتیش لە سەدەی نۆزدە بە دواشەوە ململانێی چینایەتی ناوونیشانێكی زەق بوو بۆ ڕاڤەكردنی پارادۆكسەكانی كۆمەڵگەو زاڵبوون بەسەر ئەوانیتردا، بەر لەوەش جەنگە ئایینییەكان و مەزهەبگەراییە بەرفراوان و سەرتاپا وێرانكارەكان، مۆدەی ئەوێ زەمانێ بوون بۆ لەناوبردنی ئەوانیتری جیاوازو ڕێزلێنەگرتنی ئەوانی تری جودا بیر،بەڵام لەم سەردەمەدا كە زانست تێیدا بە شێوەیەك پەرەیسەندووە وای لە جیهان كردووە بە هەموو زمان و ئایین و ڕەنگ و بنەچەو تەبیعەت و بەرژەوەندی و تواناكانەوە خەڵكی وەك لە گوندێكدا كۆبووبێتنەوەو نیشتەجێ بووبن وایە، یەكتری دیدگا دەكەن و لەگەڵ ئەو كۆسمۆپۆلیەتەشدا تا ئێستاش زیاتر جیاوازیبوون هۆكارێكی نەرێنیە، وەك لەوەی هۆكارێكی ئەرێنی بێت بۆ ئاشتەوایی هەتا هەتایی نێوان كۆمەڵگەكان، بێ ئەوەی درك بەو ڕاستییە بكرێت كە جیاوازی دەرئەنجامی سروشتیانەی پێكهاتنی بیۆلۆژی و كۆمەڵایەتی توخمی مرۆڤە، لێرەوە مرۆڤ چ وەك تاك و چ وەك كۆمەڵیش پابەند كراوە بە هەر سێ زەمەنی ڕابردوو ئێستاو داهاتووەوە تا لەو سێ زەمەنەوە تەرازووی دادپەروەری بۆ ڕاستاندنی دیسپلینە كۆمەڵایەتیەكان دابنێت، هەتاوەكو جیاوازییەكان هارمۆنی و هاوسەنگ بكاتەوە.
بە پێی دابی ئێمەش؛ واتە دابی ئێمەی خاوەن ئایین، بە تایبەتر ئێمەی موسڵمان، ئەوە بەشێكی پەیامی پیرۆزی پێغەمبەران بووە، ئەوەتا لە قوڕئانی پیرۆزدا هاتووە((لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الكتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط)) سورة الحدید الایة 25. بە پێی دابە یاساییەكانیش ئەم بیرۆكە بە دامودەزگاییكراوەی زەڕوڕەتی یاسایی پێویستییەكی گرنگە، بە بێ ئەوە ململانێی بەردەوام بەرەو نەمان و لە ناوچوونمان دەبەن، ئەوەش شتێكە كەسی عاقڵمەند ئومێدی بۆ ناخوازێت.
بەڵام نە ئایین و نە دابەكان و نە كۆسووڕی مۆڕاڵە پێگەیشتووەكانی كە هەر لە لەوانەوە سەرچاوەیان گرتووە، نە یاساش بە هەموو جەبەرووتیەوە ئیشكالیەتی لێكەوتە نەرێنیەكانی توندڕەوێتی یەكلایی نەخستوەتەوە، ئەو ئیشكالیەتانەی بە هۆی جیاوازیبوونەوە دەكەوێنەوە بە تایبەتی لەو كۆمەڵگانەدا كە هێشتا لە دواكەوتوویی و نەزانی ڕزگاریان نەبووە، خۆیان بەو مەدەنی بوونەی بەهۆی ئاسۆبەرینەكانی ئازادی دروست بووە نەبەستۆتەوە، بە تایبەتی كۆمەڵگەی كوردستانی لەو ڕووەوە ناتوانێت خۆی بە سەنگی مەدەنیبوون یەكلایی بكاتەوە ئەگەر لێبووردە نەبێت، لێبووردەیی ئەو فەزیڵەتەیە كە بارگرژی و مەیل و واڕسكی تۆڵەسەندنەوەو تۆڵەسەندنی ئاڵوگۆڕو بەرانبەر یەك وەستانەوە ناهێڵێت، لە مێژووشدا چ مێژووی دوور یان نزیك پەندو عیبرەتی زۆر هەن كە جەخت دەكەنەوە لەسەر لێبووردەیی كە كەفیل بووە بە دامەزراندنی گەلان، پێچەوانەكەشی بووەتە هۆی لەناوبردن و تێاچوونی گەلان و دەوڵەتان..
هەموومان دەزانین لێبووردەیی پێغەمبەری خوا (د.خ) لە بەرانبەر ئەو دوژمنانەی لە دژی جەنگاون، كاتێ بەسەریاندا سەركەوتووە،وتویەتی((بڕۆن ئێوە ئازادن)) دەروازەیەكی بنەڕەتی بووە بۆ متمانەدانی خەڵكی بەو سەردەمە تازەیەی ئەو كات،فەرموودەكان و شوێنەوارو ئاسەوارەكان گەواهیدەرن لەسەر لێبوردەیی ئیسلامی و كرانەوەی بەڕووی ئایینەكان و كەلتوورەكانی دیكەدا، پێغەمبەر وەك ڕێزێك بۆ جوولەكەیەك هەستاوەتە سەر پێ و وتویەتی ئەویش ((ئەی نەفسی مرۆڤێك نییە؟))
لە سەردەمی هاوچەرخیشدا ماندێلای سەركردەی ئەفەریقاییمان بە چاوی خۆمان بینی چۆن لەگەڵ دوژمنەكانیدا لێبوردە بووە،چۆن سەردەمێكی نوێی ئازادیخوازانەی پێكهێنا، سەردەمێكی وا كە بە ئازادییەوە خۆی ڕاپسكان لەو ڕابردووەی كە ناهەقییان تێدا ئەنجام دەدا،پەندێكی ڕۆشنتر و قووڵتر لە دەلالەتبەخشینی مرۆڤانەدا بریتییە لە نموونەی ویژدانیی كوردیی كە وێڕای دڕندەیی ئەو داگیركارانەی زوڵمیان دەرهەق دەكرد لە كاتێكدا ئەمان ئەوانیان بە برای خۆیان دانابوون، كاتێك كارێكیان خراپی وایان بەسەركوردا هێنا دوژمنی باوەكوشتە بەسەر بەرانبەریدا نایهێنێت، كەچی لە ڕاپەڕینی ئازاری ساڵی 1991 ئەو فەیلەقە عیراقیانەی ئامڕازێك بوون بۆ سووتاندن و لەناوبردنی كوردستان كاتێ وەك دیل كەوتنە بەردەستی جەماوەرو پێشمەرگەی كوردەوە، كەچی گەلی كورد پێیان وتن بڕۆن ئێوە ئازادن، ئەوكات ئەو مەبدەئە بڕوای تەواوی سەركردەوە سەرۆكە كوردەكانی كوردستان بوو بە ڕەوایەتی دۆزەكەیان و باش لەوەش تێگەیشتبوون كە دادپەروەری بە تۆڵەسەندنەوە نایەتە دی، بەڵكو بە لێبووردەیی و ئاشتەوایی دێتەدی..
بەو بۆنە پیرۆزەوە سەرم سوڕماوە لە بەرانبەر كەسانێك كە لە بەهاری عارەبیدا بە خەسڵەتەكانی ڕووخسارو ڕدێن و دروشمەكانیانەوەڕا دیارە كە ئیسلامین و لە نەوەی موستەفا سەلامی خوای لەسەر بێت، كەچی كێبەركێیانە لەسەر تۆڵسەندنەوە لە بەرانبەر نەیارە سیاسییەكانی خۆیاندا، كەس لایەك لە لێبووردەیی ناكاتەوە لێبووردەییەك كە ئەزموونەكانی مێژوو سەلماندویانە كەفیلە بە مەرهەمكردنی برین و زامەكان.
چەندە یاسا چارەسەری بۆ ململانێ مەتریالییەكانی نێوان خەڵك بینیوەتەوە یان چەندی ئایین و ڕێكخراوێكی ڕەوشتبەرزانە پەروەردەكاری واڕسكەكانی مرۆڤایەتی بوو بێت، هاوئاستی ئەوەش لێبووردەیی دێت تا ئیرادەی خێرو چاكە لە ناو خەڵكیدا بچێنێت، مرۆڤایەتی دوور دەخاتەوە لە بزواندنی دەمارگیری تاك یان كۆمەڵەوە،بەبێ تەشەنەسەندنی لێبووردەیی لە نێوان خەڵكیدا دیدگاكان تەڵخ دەبن و بە ڕوونی شتەكان نابینرێن، لەم بارەیەوەش فەیلەسوف و مۆدێرنەخوازی سەردەمی ڕێنیسانس لۆك لە سەدەی حەڤدەیەمەوە پەیامەكانی لێبووردەیی پەخش دەكردەوە، بە پێی پێداویستی كۆمەڵگەكەی جەختی لەسەر لێبووردەیی ئایینیش دەكردەوە، لە كاتێكدا لێبوردەیی ئایینی زەڕوڕەتێكە بۆ هەموو كات و شوێنێك، لە ئیسلامدا بە تەنیا ڕستەیەك حەسم كراوە كە دەوترێت((لااكراه فی الدین)) بەو شێوەیە بازنەی لێبووردەیی بەرفراوانتر بوو، بە بارتەقای لێكچوونی خەڵكی و كۆمەڵگەكان و گەلان لە وابەستەبوونیان بۆ كەلتوورو شارستانییەتەكان، وای لە زۆر كەسان كردووە پێشبینی ململانێی شارستانیەتەكان بكەن لە داهاتوودا، ئەگەر لۆك زیندوو ببایەتەوە چەندین بەشی دیكەی لەسەر لێبووردەیی دەنووسییەوە بە تایبەتیش لێبووردەیی ڕۆشنگەری و ژیاریی، كەواتە ئەو قسەیە زۆر ڕاستە كە دەوترێت لێبووردەیی هەوێنی پێكەوەژیانی هاوبەشە بۆ ئاشتەوایی.