لەم رۆژانەدا عیراق بەگشتی و كوردستان بە تایبەتی یادی بیست و پێنج ساڵەی دڕندەترین تاوانی قێزەون دەكەنەوە كە رژێمی دیكتاتۆری بەعس دژی گەلی كورد و خەباتە ڕەواكەی لە پێناو كێشە نەتەوەییەكەی ئەنجامی دا. لەم رۆژانەداو بەر لە چارەكە سەدەیەك یەكەم كۆمەڵكوژی واتا لە شوباتی 1988 بە هەشت قۆناغ دەستی پێكردو لە تشرینی یەكەمی هەمان ساڵ كۆتایی هات. لەو ماوەیەدا كوردستان بوو بە دۆزەخێك كە رژێمی پێشوو هەموو جۆرە چەكێكی تێدا بەكارهێناو بەتایبەتیش چەكی كیمیاوی كە شاری هەڵەبجەی شەهیدو چەند ناوچەیەكی دیكەی هەرێمی پێ بۆردومان كرد.
دوای تێپەڕبوونی چەند ساڵێك بەسەر رووخانی رژێمی پێشوو، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و نەتەوە یەكگرتووەكان، هەرچەندە بە درەنگەوەختیشەوە بوو،دانیان بەوەدا نا كە پرۆسەكانی ئەنفال دژی گەلی كورد(تاوانی جینۆساید ودژی مرۆڤایەتی بوون)،هەروەها دادگای یەكەمی تاوان لە بەغدا، كە سەرۆكی رژێم و عەلی كیمیاوی و ژمارەیەكی دیكەی سەرانی رژێمی دادگایی كرد، بڕیارێكی دەركرد بە تاوانباركردنی ئەو بكوژانەو ئەم تاوانانەشی بە جینۆساید و دژی مرۆڤایەتی لەقەڵەم دا.دواتر ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراقی فیدرال و حكومەتی عیراقیش بە هەمان شێوە ئەم تاوانانەیان بە جینۆساید ناوبرد.
بەدرێژایی ساڵانی حوكمی نیشتمانی،حكومەتەكانی ناوەند لە بەغدا سیاسەتی ناعەقلانیان بەرامبەر بە گەلی كورد پەیڕەوكرد و تاوانی زۆریان بەرامبەر ئەنجام دا ئەویش بە زنجیرە هێڕشی سەربازی كە لە ئاكامدا ژمارەیەكی زۆریان لێ شەهید بوو.بەڵام ئەوەی لە سەردەمی سەددامی دیكتاتۆردا بەرامبەر بە كورد كرا هەمووی لە پیلان و بەرنامەی تاوانكاری خودی ئەو بوون كە تەنانەت پێكهاتەكانی دیكەی دانیشتووانی عیراقی لێ بەدەر نەبوو.
زیاتر لە 182 هەزار مرۆڤ لە هەرێمی كوردستانی عیراق بوونە قوربانی، دوای راگواستنیان و بەتاڵانبردن گوندو شارۆچكەكانیان دواتریش لە گۆڕی بەكۆمەڵدا زیندەبەچاڵ كران.ئەمە وێرای خاپوركردنی زیاتر لە 4500 گوند و سووتاندنی بە هەزاران كێڵگەو دارستان و رەزی هاووڵاتیان.
قووڵایی نامرۆیی و فاشستیانە لەم تاوانانەدا لە ژماری شەهیدان و ئەو گوندانەی كە خاپووركران لە هەرێمی كوردستاندا نییە، بەقەد ئەوەی زیاتر پشتی بەستبوو بە ئایدیۆلۆژیی توخم پەرستی و دەمارگیری دژ بە گەلی كورد.كە لەلایەك سادییەت و شێتیی خۆبەزلزانین باڵی بەسەردا كێشابوو، لە لایەكی دیكەشەوە ترسی رژێم لە بزووتنەوەی كورد كە پێداگریی دەكرد لەسەر بەدیهێنانی مافە ڕەواكانی گەل لەڕێی خەباتی چەكدارییەوە،جیهان زۆر یە ئەسپایی لە ئاست ئەم تاوانانە رەفتاری دەكرد،گلەیی و بێزاریی دەوڵەتان و ئەنجومەنی ئاسایش دەگەیشتە بەرزایی ئاسمان،بەڵام هەر بە قسە بوو بەڵكو كاتێ سەددام و رژێمەكەی خەریكی بنبڕكردن و قڕكردنی كورد بوون ئەوان لە ئاست ئەم تاوانانە دەستەوەستان بوون،بگرە هەموو حكومەتەكانی عەرەب و گەلەكانیان بێ دەنگییان لێكرد،ئەمە وێرای ئەوەی كە رێكخراوە كانی مافی مرۆڤ و كۆمەڵگەی مەدەنی جووڵەیان نەكرد. لە عیراقیش بێجگە لە هەندێ لە هێزە نیشتمانییەكان لە ئۆپۆزسیۆنی عیراقدا نەبێت، بە دەگمەن خەڵكەكە ناڕەزاییان بەرامبەر ئەو تاوانانە دەریڕی.
ئەمڕۆش دوابەدوای داننانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و حكومەتی فیدرال بەو تاوانە قێزەوەنە،چی بۆ هەرێمی كوردستان و ماڵباتی قوربانیان و شەهیدان و برینداران و كەمئەندامانی ئەم تاوانە هاتۆتەدی؟
بێجگە لەوەی كە حكومەتی هەرێم پێشكەشی كردووە، بەڵام ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و حكومەتی فیدرال ئەركی سەرشانی خۆیان لەئاست ئەم بابەتە مرۆییە بەجێنەهێناوە،كە دەبێت بەم شێوەیە روونی بكەینەوە،حكومەتی فیدرال بە ناوی عیراق و عیراقییەكانەوە داوای لێبووردن لەگەلی كورد و حكومەتەكەی بكات لەبەر ئەو تاوانانەی كە حكومەتی ناوەندی بەغدا ئەنجامی داون،هەرچەندە ئەو حكومەتەی ئێستا لێی بەرپرس نییە.هەروەها حكومەتی فیدرال قەرەبووی ئەو ناوچانە بكاتەوە كە لە ئەنجامی ئەو تاوانانەی رژێمی پێشوو زیانیان بەركەوتووە،هاوكات قەرەبووی خێزان وماڵباتی شەهیدان بكاتەوە لەپاڵ یارمەتیدانی ماددی بۆ كەمئەندام و برینداران و دابین كردنی چارەسەری پزیشكی. لە هەمان كاتیشدا هەژماركردنی هەموو ئەوانەی بەدەستی رژێمی عیراق لە میانی پرۆسەكانی ئەنفال كوژراون بە شەهیدی گەلی عیراق و مووچەی خانەنشینییان لە حكومەتی فیدرالەوە بۆ ببڕێتەوە،ئەمە بۆ سەرجەم پارێزگاكانی دیكەی عیراقیش پەیڕەو بكرێت،هەروەها بۆ رێزلێنان لەو شەهیدانە گڵكۆیەك لەلایەن حكومەتی فیدرالەوە لە ناوەڕاستی بەغدا دروست بكرێت،لەسەر حكومەتی فیدرالیش پێویستە كتێبێك چاپ بكات هەموو وردەكارییەكانی دادگایی كردنی تاوانبارانی ئەنفال وئەو سزایانەی تێدا بێت كە دادگا بۆی دەركردوون،چاكتریش وایە كە حكومەتی فیدرال هاوكاریی حكومەتی هەرێمی كوردستان بكات بۆ دروستكردنی موزەخانەیەكی گەورە كە هەموو بەڵگەكانی ئەو تاوانانە بگرێتە خۆ كە رژێمی دیكتاتۆری پێشوو دەرحەق هەرێمی كوردستان ئەنجامیداون،دواجار حكومەتی فیدرال پابەند بێت بە كاركردن بۆ چارەسەركردنی هەموو كێشەكانی لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستاندا بە شێوازی ئاشتیانەو دیالۆگ یان خستنەڕووی ئەم كێشانە لەبەردەم دادگای فیدرال تەنانەت دادگا نێودەوڵەتییەكان، بە تەواویش دووربكەوێتەوە لە هەموو شێوازێكی بەكارهێنانی هێزو توندوتیژی یان شەڕ،پێویستیشە حكومەتی هەرێمی كوردستانیش بە هەمان شێوە مامەڵە لەگەل ئەم كێشانەدا بكات و هاوكارو هەماهەنگی حكومەتی فیدرال بێت.
جێبەجێ نەكردنی ئەو خاڵانەی كە پێشتر ئاماژەیان پێكرا لەلایەن حكومەتی فیدرالەوە و دەست پێشخەری نەكردن و هەوڵنەدان بۆ چارەسەركردنی كێشە هەڵواسراوەكان كە لە ئەنجامی سیاسەتە چەوتەكانی حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عیراقەوە لە ماوەی رابردوودا سەریان هەڵداوە،وێرای بەڵێنەكانی هەرسێ حكومەتی(عەللاوی و جەعفەری و مالكی)كە چارەسەر دەكرێن زیاتر قەیران دێنێتەئاراوە كە دژی بەرژەوەندیی باڵای هەموو عیراقییەكانە، ئەوەی ئێستا دەگوزەرێت بێ سوودەو چونكە بڕواو متمانەی پێویست لە نێوان هەردوو حكومەتی بەغدا و هەرێمدا لەق بووە،لێرەدا كێشەیەكی دیكە سەرهەڵدەدات ئەویش بەهێزكردنی سیستەمی بەرگرییە لەلایەن حكومەتی فیدرال بە خۆپڕچەككردن،بەڵام وەنەبێ ئەو چەكانە بۆ داكۆكی كردن بێت و لەدژی مەترسییەكانی دەرەوە بەكاریان بهێنێت چونكە بەشی بەرگریی كردن لە هەمبەر چەك و توانای سەربازیی وڵاتانی دەوروبەر ناكات،،بەڵكو ئەوەی دیارە كە بە نیازە ئاڕاستەی هەرێمی كوردستانی بكات لە حاڵەتی دروست بوونی هەر ناكۆكییەك لەگەڵ هەرێمدا، چونكە پێشتریش بینیومانە كە چۆن رژێمەكانی دیكەی عیراق فڕۆكەو تۆپخانەی بۆ بوردمانكردنی ناوچەكانی هەرێمی كوردستان بەكار دەهێنا بێ ئەوەی هیچ چارەسەری كێشەكانی پێ كردبێت، یادكردنەوەی بیست و پێنج ساڵەی تاوانەكانی ئەنفال پێویستە لەسەر ئاستی دەوڵەتی عێراق بێت، كە هەموو ئەو هێزە سیاسییانە بەشداری تێدا بكەن كە دژی حكومەت و سیاسەتەكانی بەعس و تاوانە نامرۆییەكانیان خەباتیان كردووە، چونە هەریەكەیان بە جۆرێك لە جۆرەكان دووچاری ستەم و تۆقینی ئەو رژێمە بووەتەوە، بۆیە دەبینین كوردی فەیلی كەوتنەبەر شاڵاوی چەوساندنەوە كاتێ رژێمی پێشوو هەوڵی دا لەسەر خاكی عیراق بیانسڕێتەوە دوای ئەوەی پیاوەكانی دەستگیركردن و ژن و منداڵیشی راگوێزان و ئاوارەی كردن و گەنجەكانیشی رەوانەی هێڵەكانی پێشەوەی بەرەكانی شەڕ كرد لەگەڵ ئێراندا تاكو بكوژرێن، ئەمەش بە تاوانێكی دیكەی دژی مرۆڤایەتی دەژمێردرێت، هەروەها عەرەبی ناوەڕاست و باشووری عیراق لە شیعە رووبەڕووی گرتن و ئەشكەنجەو زیندانیكردن و راگواستن بوونەوە بە بیانووی ئەوەی كە سەر بە ئێرانن،سەرباری ئەوەی كە عەرەبی سوننەش بە هەمان شێوە چەوسێنرانەوە بە تایبەتیش ئەوانەی كە گوێڕایەڵی رژێم نەبوون و پشتگیریان لە سیاسەتەكەی نەدەكرد،بۆیە سەرتاسەری عیراق لە ترس و دڵەڕاوكێدا دەژیا و كەرامەتی مرۆڤی عیراقی كەوتبووە ژێر دەسەڵات و كۆنترۆڵی نەگریس و بێ بەزەیی و دڕندەیی ئەو رژێمەی كە تەنیا بەرژەوەندیی خۆی و دارودەستەكەی مەبەست بوو.
ئەوەی ئەمڕۆ لە عیراق روودەدات هەڕەشەیەكە بۆ سەرهەڵدانی دیكتاتۆرێكی تازە،ئەو خۆپیشاندانانەی كە لە ئێستادا لە عیراق بەڕێوەدەچن گوزارشت لە رەتكردنەوەی ئەو دكتاتۆریەتە دەكات و دژی سیاسەتی تایەفەگەری و تاكڕەوییە،بەڵام لە هەمان كاتیشدا پێویستە خۆپیشاندەران هەوڵی تەواو بدەن بۆ بەدیهێنانی چەندین بابەت و پرسی گرنگ،وەكو: پاككردنەوەی خۆپیشاندانەكان لەوهێزە دوژمنكارو بەعسی و قاعیدانەی كە دەیانەوێت ئەو خۆپیشاندانانە لەكەداربكەن،زیاتریش رژد بن لەسەر ئامانجە بنەڕەتییەكان لە دابین كردنی ئازادی و دیموكراتی و پاراستنی مافی مرۆڤ و وەستان بە ڕووی دكتاتۆریەت و گوتنەوەی ئەو هوتافانەی كە راست و دروستن تاكو كارتەكان تێكەڵ نەبن و ئامانجەكان نەشێوێنرێن، هەروەها پێویستە هەوڵی ئەوە بدرێت بازنەو چوارچێوەی خۆپیشاندانەكان فراوانتربكرێن نەك بەتەنیا شارەكانی ئەنبارو سەڵاحەدین و موسڵ و بەغدا بگرێتەوە،بەڵكو بە شێوەیەك فراوان بكرێت بكاتە بەسرەو حیللەو دیوانیەو ناسریە و كەربەلاو عیمارە و شوێنی دیكە،هاوكات پێویستە خۆپیشاندەران پابەندبن بە بنەما سەرەكییەكان و زیاتر گوزارشت لە یەكێتیی رۆڵەكانی ئەم وڵاتە بكەن و لە جیاتی بەردهاویشتن و رەفتاری تێكدەرانەو هوتافی نەشیاو، پەنا بەرنە بەرخوێندنەوەی هۆنراوەو سروود و گۆرانیی نیشتمانی و هەوڵیش بدەن تا پێیان دەكرێت هانی لایەن و هێزە سیاسیەكان و رەوتە دیموكراسیخواز پێشكەوتنخوازەكان بدەن كە پشتگیرییان لێ بكەن و ئەوانیش هاوشێوەی ئەوان بەشداریی لەو فیستیڤالە جەماوەرییە فراوانەدا بكەن لە پێناو دابین كردنی ژیانێكی بەختەوەر بۆ هەموو عیراقییەكان.