سیاسەتی هەر وڵاتێك لە بودجەدا چڕدەكرێتەوە. چونكە لەو دیو ژمارەكانی ناو بودجەی وڵات، سیاسەت و بەرنامەیەك هەیە كە پێت دەڵێ حكوومەت هەندە پارەو داهاتی هەیەو ئاواو ئاوای بەسەر سێكتەرەكاندا دابەش و خەرجدەكات. راستە، بودجە پێوەندیی بە هەموو كۆمەڵانی خەڵكەوە هەیە. لێ حكوومەت بەرنامەی ئابووری- كۆمەڵایەتیی زۆرینەی پەرلەمانیی جێبەجێ دەكات. لە سۆنگەی ئەمەشەوە، شتێكی ئاساییە، لە هەموو قۆناخەكانی بودجەدا (گەڵاڵەكردن، پەسندكردن، جێبەجێكردن و چاودێری و وردبینی) گەنگەشە، پیلەكەی توند و ململانێ لەنێوان لایەنەكاندا سەرهەڵبدات و خەڵكێكی زۆر بەخۆیەوە مژوڵ بكات.
لەو وڵاتانەی كە داهاتی سەرەكییان لە «ریع»ی نەوتەوە دێ، ئابووریی وڵات تاكڕەهەندە. كەرتەكانی تر وەك (كشتوكاڵ، گەشتوگوزار، پیشەسازیی ...) رۆڵێكی نا سەرەكییان هەیە.
هەرێمی كوردستان، وڵاتێكی سەربەخۆ نییەو لە زۆر رووەوە مەحكومە بەو چوارچێوەیەی كە سیستمی فیدراڵی بۆی دیاریكردووە. بێ لەوە، هەرێم هێشتا لە سەرەتای قۆناخی راگواستنەوەیە: لە ئابووریی نەخشەكێشراوی دەوڵەتەوە بۆ ئابووریی بازاڕی ئازاد. چونكە هێشتا بازاڕی ئازاد، دەوڵەت بەخێو ناكات و بەشدارییەكی یەكجار كەم دەكات لە داهاتی هەرێمی كوردستان، بەپێچەوانەوە لە هەرێمدا، چ لە رێگەی قانوونەوە بێت یان نا، دەرفەت و دەلیڤە بۆ بازاڕی ئازاد كراوەتەوە كە نەشونما بكات و پەرە بگرێ و قەبە ببێ كە بەرای خۆم كاتی ئەوە هاتووە بیرێكی جیدی لە هاوكێشەی (دان) و (ستاندن) لە بازاڕی ئازاد بكرێتەوەو هەر (پێدان) نەبێت و لە بەرانبەریشدا (ستاندن) هەبێت لە قزگەی «تنویع»ی سەرچاوەكانی داهات و بەرپرسیارێتیی هەڵگرتن و سیاسەتی دابەشكردنەوەی داهاتدا.
كەواتە تا ئێستا، ئەركی حكوومەت لە گەڵاڵەكردنی بودجەدا، زێتر دابەشكردنەوەی داهاتی نەوت بووە- «مەبەست ئەو بەشە داهاتەیە كە لە حكوومەتی عێراقەوە دێ»، بەشێوەیەك كە دواجار بڕژێتە ناو پرۆسەی «گەشەپێدانی بەردەوام»و «سەربەخۆیی ئابووریی»یەوە. لەسەر ئەو دابەشكردنەوەیە، ساڵانە، لەناو فراكسیۆنەكانی پەرلەماندا، بیروبۆچوون و دیدگای جیا دەخرێتە روو. هەرچەندە فراكسیۆنەكانی ئۆپۆزیسیۆن تەواو بودجەیان بە خراپ دەزانی، لێ لەكۆتادا لەگەڵ فراكسیۆنەكانی دی، لەسەر هەندێ خاڵ كە پێشتر فراكسیۆنی كوردستانی خستبوویەروو، رێككەوتن دەكەن كە زێتر خاڵەكان دەچنە چوارچێوەی بەرزكردنەوەی ئاستی ژیان و گوزەرانیی ئەو توێژو كەرتە كۆمەڵایەتییانەی كە لە وڵاتانی تردا بە بەرنامەی سۆسیال و بیمەی تەندروستی دابین دەبێ...ئەمساڵیش هەروا كراو (106) ملیار لە بودجەی بەكاربردنی (سەرۆكایەتیی هەرێم، پەرلەمان، سەرۆكایەتیی ئەنجوومەنی وەزیران، ئەنجوومەن و دەزگای ئاسایش، یەدەگی وەزارەتی دارایی) كەمكرایەوەو تەرخانكرایەوە بۆ (40 ملیار بۆ باشتركردنی موچەی ئەو پێشمەرگانەی كە موچەكانیان لە 600 هەزار دینار كەمترە، 10 ملیار بۆ دروستكردنی یەكەی نیشتەجێبوون بۆ كەسوكاری شەهیدان و ئەنفالكراوان سەرباری پرۆژەكانی دیكەی وەزارەتی شەهیدان و ئەنفالكراوان بۆ هەمان مەبەستی نیشتەجێبوون، 10 ملیار بۆ سندوقی هاریكاریی نەخۆشەكانی شێرپەنجە، 20 ملیار بۆ پرۆژەكانی ژێرخانیی رۆشنبیریی سلێمانی وەكو پایتەختی رۆشنبیریی، 3 ملیار دەستەی مافی مرۆڤ، 2 ملیار دەستەی ژینگە و 1 ملیار بۆ ئەنجوومەنی خانمان و 5 ملیار بۆ نوژەنكردنەوەی قوتابخانەكان، 5 ملیار بۆ موچەی ئەو كەمئەندامانەی پلەی پەكەوتووییان لە سەرووی 49%وەیە...). لەگەڵ ئەوەشدا فراكسیۆنەكانی ئۆپۆزیسیۆن، وەك چاوەڕوان دەكرا، دەنگیان بە یاسای بودجە نەدا. بە رای من حەرەجیان لێ ناگیرێ، چونكە ئەوانیش وایان لێ دەخوازرێ.
ئەمساڵ دوو تا سێ مانگ پێش ساڵانی دی، بودجە پەسندكرا. بەپەسندكردنیش، قۆناخی جێبەجێكردنی یاساكە وەكو خۆی دێتەئاراوە. هەڵبەت ئەم زوو پەسندكردنە چانسێكی باش بۆ جێبەجێكردنی پرۆژە پێشنیازكراوەكان دێنێتەئاراوەو ئیدی چاوەڕوان دەكرێ رێژەی جێبەجێكردن بگاتە 70%. وەك دەزانرێ ئەمساڵ زێتر لە (3100) پرۆژەی بەردەوام و پێشنیازكراو هەن كە بڕی (4) تریلیۆن و (419) ملیارو (301) ملیۆن دیناریان بۆ تەرخانكراوە. ئەمە سەرباری سەدان پرۆژەی تر كە پارەی پەرەپێدانی پارێزگاكان كە بڕەكەی (914) ملیارو (490) ملیۆن دینارە، دێنە جێبەجێكردن كە بە هەزاران دەرفەتی كار بۆ خەڵكی كوردستان دەكەنەوە، ئەوە سەرباری ئەو (15000) فەرمانبەرەی بڕیارە ئەمساڵ بێنە دامەزراندن.
لەراستیدا، قۆناخی جێبەجێكردنی بودجە لە هەر دوو قۆناخەكەی پێش خۆی، گرنگترە. راستە حكوومەت بودجە جێبەجێ دەكات و لێی بەرپرسە. لێ جێبەجێكردن، شتێكی رۆتینیی و ئاسان نییە. بەرای من، جێبەجێكردن، بەبێ وردبینی و چاودێری ناتەواوە.
وەك دەزانرێ چاودێری سێ ئاستی هەیە: 1- ئیداری (حكوومەت خۆی ئەەوە دەكات لە رێگەی وەزارەتی داراییەوە)، 2- پەرلەمانی (لەرێگەی لێژنە هەمیشەییەكانی ناو پەرلەمان و هەریەكەیان بەگوێرەی بواری خۆی)، 3- لەرێگەی دەستەو دەزگای سەربەخۆی وەكو دیوانی چاودێریی دارایی و دەستەی نەزاهە و داواكاریی گشتییەوە. هەڵبەت ئەگەر خاڵی (2 و 3) كارا بن و ئەركی خۆیان رابپەڕێنن، ئەوا چاودێریی داراییش، كاراتر و وردتر دەبێت.
كەواتە، وەكو لە قانوونی ئەمساڵەی بودجەدا هاتووە، پێویستە (دیوانی چاودێریی دارایی، دەستەی نەزاهەت، ئەنجوومەنی راژە) بێنە دامەزراندن و چیتر خاوە-خاویان لێ نەكرێ. دامەزراندنی ئەو دەستانە، بە بڕوای خۆم، بە قازانجی حكوومەتەو بەشێكە لە شەفافیەت و بەرپرسیارێتی. لەكۆتادا، پرۆسەی جێبەجێكردن و چاودێری، متمانە بە حكوومەت و بەڵێنەكانی فراكسیۆنی كوردستانی پتەوتر دەكات.
ئەوە لەكاتێكدا داتاو زانیارییەكانی دوای 2003 تا ئێستا پێمان دەڵێن كە حكوومەتی هەرێمی كوردستان، حكوومەتی باشكردنی خزمەتگوزارییە گشتییەكان و خۆشگوزەرانی بووە و فراكسیۆنی كوردستانی پێیوایە تا ئێستا 65- 70%ی بەڵێنەكانی خۆی جێبەجێكردووە.
لەكۆتادا قسەی پێشووم دوبارە دەكەمەوە، هیوادارم حكوومەت چێشتی بودجە باش لێ بنێ.