هێزی نەرم لەسەر ئاگرێكی كز
ئازا حەسیب قەرەداخی
(نای) ئەم بڕوایەی تازە نییە و پێشتریش بڕوای بەوە هەبووە كە بۆ گۆڕانكاری لە جیهاندا و بەتایبەتیش لە رۆژهەڵاتی ناوینی گەورەدا ئەمریكا زیاتر لەوەی پێویستی بە بەكارهێنانی هێزی سەربازی و جەنگ هەیە، كە ناوی ناوە (هێزی رەق)، پێویستی بە بەكارهێنانی (هێزی نەرم) هەیە.
نای، ساڵی 2004 لە كتێبەكەیدا بە هەمان ناوەوە، زۆر بە كورتی باسی چییەتی (هێزی نەرم) دەكات و دەڵێ: بریتییە لە توانای بەدەستهێنانی ئەوەی دەتەوێت لە رێی سەرنجڕاكێشان و ئیعجابەوە لەبری سەپاندنی زۆرەملێ و پێدانی پارە.
ئەم هێزە لەو توانایەوە سەرچاوە دەگرێ كە كولتووری وڵاتێك و بەها سیاسییەكانی و بەرنامە و سیاسەتەكانی هەیانە بۆ كێشكردن و ئیعجابی گەلانی دیكە. كاتێك سیاسەتەكانت لە دیدی خەڵكانی تردا رەوا بوون، هێزی نەرمت فراوانتر دەبێ. كە توانیت وەها بكەیت خەڵكانی تر سەرسام بن بە بەهاكانت و ئەوەیان بووێت كە تۆ دەتەوێت، ئەوسا تۆ ناچار نیت پارەیەكی زۆر بۆ كوتەك و دەمچەوركردن خەرج بكەیت تا ئەوانی دیكە وا لێ بكەیت بێن بەلای تۆدا. هەمیشە سەرنجڕاكێشان رۆڵی باشترە لە زۆرە ملێ. بەهاگەلێكی وەكوو دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤ و رەخساندنی دەرفەت بۆ كەسەكان، توانایەكی گەورەیان تێدایە بۆ سەرنجڕاكێشان.
لە سەرینی ئەمەوە (نای) ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە ئەمریكا زۆر لە مێژە بڕێكی زۆری لەم هێزە نەرمە هەیە و دەڵێ: بیر لە كاریگەری چوار ئازادییەكە بكەنەوە لەسەر ئەوروپا كە پاشی جەنگی دووەمی جیهانی سەرۆك فرانكلین رۆزفڵت رایگەیاندن. بیر لەو گەنجانە بكەنەوە كە لە پشتەوەی دیواری ئاسنینی بەرلین گوێیان لە موزیكی ئەمریكی و هەواڵەكانی ئیزگەی ئەوروپای ئازاد دەگرت. بیر لە قوتابیانی چین بكەنەوە كە لە خۆپیشاندانەكانی گۆڕەپانی تیانانمین باسی دروستكردنی نموونەیەكی پەیكەری ئازادی ئەمریكایان لە وڵاتەكەیان دەكرد. بیر لە ئەفغانییەكان بكەنەوە كە تازە ئازاد بوونە و داوای كۆپییەكی لیستی مافەكانی مرۆڤ دەكەن. بیر لە ئێرانییەكان بكەنەوە كە بە دزیەوە لە ماڵەكانی خۆیاندا تەماشای كاسێتی فیدیۆیی ئەمریكی یاساغ و گەشتی هەواڵەكان لە سەتەلایتەوە دەكەن. هەموو ئەمانە نموونەی ئەو هێزە نەرمەن كە ئەمریكا هەیەتی.
هەڵبەت (جۆزیف س. نای) بەتەنیا نییە لەم تێڕوانینەیدا بۆ بەراورد كردنی هێزی رەق و هێزی نەرمی ئەمریكا. بەڵكو سەرۆكی پێشووی ئەنجوومەنی نوێنەرانی ئەمریكا ( نیوت گینگریچ)ـیش بۆ هەڵسەنگاندنی رێبازی ئیدارەكەی (جۆرج بۆشی كوڕ) لە عێراقدا، دەڵێ: كلیلی راستەقینە لە ژمارەی ئەو دوژمنانەدا نییە كە دەیانكوژین، بەڵكو لە ژمارەی ئەوانەدایە كە دەبنە دۆست و هاوپەیمانمان).
نواندنی هێزی نەرم دوابەدوای ساڵانێكی زۆر لە نواندنی هێزی رەق لەلایەن ئەمریكاوە، هاتۆتە بەر باسان. بەشێوەیەكی زۆر تایبەتیش لە پرۆژەی ( رۆژهەڵاتی ناوینی گەورە)دا بەرجەستە كرا.
ئەم وتارە كورتەم جێی ئەوەی تێدا نابێتەوە كە بە درێژی باسی چییەتی(پرۆژەی رۆژهەڵاتی ناوینی گەورە) بكەم. بەڵام هەر بۆ زانیاری دەكرێ ئاماژە بۆ بنەما سەرەكییەكانی بكەم.
رۆژهەڵاتی ناوینی گەورە، دەستەواژەیەك بوو لە ساڵی 2004دا ئیدارەی (جۆرج دەبلیو بوش) بۆ دەستنیشانكردنی جوگرافیایەكی فراوان كە بریتی بوو لە هەموو وڵاتانی عەرەب و توركیا و ئیسرائیل و ئێران و ئەفغانستان و پاكستان، بەكاری هێنا.
ئەم دەستەواژەیە یەكەمجار لە پرۆژەیەكدا هێنرایە ئاراوە كە ئەو ئیدارەیە بۆ هاندانی چاكسازی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی لەو ناوچە فراوانەدا، خستیە بەردەم كۆنگرەی هەشت دەوڵەتە پیشەسازییە گەورەكەی جیهان و داوای لێ كردن كە ببنە شەریكی لە جێبەجێكردنیدا.
پرۆژەكە لەبەر رۆشنایی ئەو زانیارییانە دارێژراوە كە پسپۆران و نووسەرانی عەرەب لە دوو راپۆرتی نەتەوە یەكگرتووەكاندا لە ساڵانی 2002-2003 دا سەبارەت بە گەشەكردنی مرۆیی لە وڵاتانی عەرەب بڵاویان كردۆتەوە.
ئامارەكانی ناو ئەو دوو راپۆرتە سەبارەت بە كەیسە جیاجیاكان، زۆر مەترسیدارن و نیشانەی ئەو داڕمانە گشتییەن كە لە وڵاتانی عەرەبدا رووی داوە و ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە هاوڵاتیان لەم وڵاتانە تا رادەیەكی مەترسیدار هەژار و نەخوێندەوارن و دەرفەتی ژیان و كار و گەشەكردنیان نەماوە و بێ بەشن لە بڕی هەرە زۆری مافە سیاسی و ئابووری و كولتوورییەكانیان.
ئەو داتایانە ئەمریكای هێناوەتە سەر ئەو باوەڕە كە ئەو هەڵكەوتە كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابوورییە زەمینەیەكی یەكجار لەبارە بۆ هەرچی زیاتربوون و فراوانبوونی بازنە كۆمەڵایەتییەكانی توندڕۆیی و تیرۆر و تاوانی رێكخراو و كۆچی ناشەرعی. بۆیە پێویستە كار بكرێ بۆ لەناوبردنی ئەو زەوینەیە. چارەسەریش (چاكسازی)ـیە، لە رێی:
1- هاندانی دیموكراسی و حوكمڕانی باش:
- پشتگیری كردنی هەڵبژاردنی ئازاد
- كردنەوەی پەیمانگای تایبەت بە شیاندنی تواناكانی ئافرەتان بۆ سەركردایەتیكردن
- پێشكەش كردنی هاوكاری یاسایی بۆ خەڵكانی ئاسایی
- پشتگیری كردنی راگەیاندنی ئازاد
- پشتگیری كردنی زوڵاڵی، شەفافییەت و رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی
- پشتگیری كردنی كۆمەڵگای مەدەنی
2- دروستكردنی كۆمەڵگای بە ئاگا و خودان زانیاری
- پشتگیری كردنی خوێندنی سەرەتایی
- پشتگیری كردنی خوێندن لە رێی ئەنتەرنێتەوە
- پشتگیری كردنی خوێندن لە بواری كارگێڕیدا
3- فراوانكردنی دەرفەتەكانی ئابووری
- پێدانی بودجە بۆ گەشەكردن
- هاندانی بازرگانی
ئەم رێوشوێن و رێكارانە بۆ هاندان و دەستگیرۆیی، لە دیدگای پرۆژەی رۆژهەڵاتی ناوینی گەورەوە، دەرگا لەبەردەم گەشەكردنی ئەو جوگرافیا فراوانە دەكەنەوە و كەرەستە پێویستەكان بۆ پێشكەوتنی گەلانیان و دوور كەوتنەوەیان لە توندوتیژی و تیرۆر مەیسەر دەكەن.
هەڵبەت ئەم پرۆژەیە دوای رووداوەكەی 11 سێبتەمبەر و تێوەگلانی ئەمریكا لە شەڕی ئەفغانستان و شەڕی عێراق دێت كە هیچیان نەیانتوانی كۆتایی بە تیرۆر و بەنێودەوڵەتیبوونی بهێنن. هاوكات برسێتی و هەژاری و نەخوێندەواری و بەرتەسكبوونەوەی ئازادییەكان و قۆرخكردنی دەسەڵات و لێكەوتەی دیكەیش هەر بەردەوام و مەترسیدارتریش بوون. هەر بەو مانایەش ژینگەی كۆمەڵایەتی تیرۆر و توندوتیژی فراوانتر و لەبارتر بوو. تەنانەت توخمێكی نوێش بۆ كێشە ناوخۆییەكانی ئەم وڵاتانە زیندوو بۆوە كە لانی كەم پێشتر ئەو رەونەق و ئەولەوییەتەی نەما بوو، ئەویش ململانێ و جەنگی تایفی ئایینیە.
بە واتایەكی دیكە دوای بەكارهێنانی هێزی رەق بەوپەڕی رەقێتییەوە لە ناوچەكەدا و دەركەوتنی ئانجامەكانی، ئەمریكا ویستوویەتی هێزی نەرم بەكاربهێنێ، وەلێ ئایا ئەو دەرەنجامانەی لێ شین بووە كە هێزی نەرم بۆ گۆڕانكاری و گەشەكردن دەیخوازێ؟!
ئەگەر نواندنی هێزی نەرم ئەوەبێ كە لە «بەهاری عەرەبی»ـدا بەرجەستە كرا و بارودۆخی میسر و تونس و لیبیا و ئێستای سووریا بكەینە پێوەر بۆی، ئەوا دەبێ بە گومانێكی زۆرەوە تەماشای دەرەنجامەكانی بكەین، چونكە هەر هەموویان مەترسیدارن بۆ سەر دیموكراسی و ئازادییەكان و مافەكانی مرۆڤ و مافی ئیتنی و ئایینە جیاجیاكان لەم ناوچەیەدا. رێخۆشكەرن بۆ جۆرێكی دیكەی دیكتاتۆری و مۆدێلێكی دیكەی توندوتیژی كە لەبەرگی ئایین و پیرۆزییەكاندا شەرعییەت بەخۆی دەدات.
پرسیارێكی تر كە گومان دەخاتە سەر دەرەنجامە راستەقینەكانی بەكارهێنانی هێزی نەرم لە رێی پرۆژەی رۆژهەڵاتی ناوینی گەورەوە ئەوەیە كە ئایا ئەمریكا و شەریكەكانی پلەیان نەكردووە لە بەگەڕخستنی میكانیزمەكانی ئەو گۆڕانكارییە نەخشە بۆدانراوە. بە واتایەكی دیكە زەمینەی كۆمەڵایەتی و كولتووری و سیاسی و تەنانەت ئابووریش تا ئەو رادەیە سازا بوو كە جەستەی كۆمەڵگاكانی ئەم ناوچەیە بەرگەی ئەو ئەنتی بایۆتیكە بگرن كە شرنقەی پرۆژەكە لێیان دەدات. یان پەلەیان كرد و بەر لەوەی لەرز و تا و هەوكردنی برینەكانی جەستە بنیشنەوە، ئەوان شرینقەكەیان لێدا و دەرەنجام لەرز و تایەكە بەرزتر بۆوە لە جیاتی ئەوەی سارد بێتەوە.
ئایا ئەم بارودۆخەی ناوچەكە ئەو قسەیەی (هێنری كیسنجەر)، وەزیری دەرەوەی ئەمریكا لە نێوانی ساڵانی 1973 تا 1977 و پاشان راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی لە حكومەتەكەی (رێچارد نیكسۆن)ـدا، دەسەلمێنێ كە لە كۆمێنتیكیدا سەبارەت بە پرۆژەی (رۆژهەڵاتی ناوینی گەورە) وتوویەتی: (دەبێ ئەم پرۆژەیە لەسەر ئاگرێكی كز بكوڵێنرێ). بەواتایەكی دیكە نابێ ئەو پرۆژەیە بە زۆرەملێ و پەلەپەل بە سەر گەلانی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوینی گەورەدا بسەپێنرێ، بەڵكو دەبێ بە كاوەخۆ و هێدی هێدی لە رێی پێشكەش كردنی بەهاگەلێكی سەرنجڕاكێشەوە كە ژیانی ئەو گەلانە بەرەو باشتر دەگۆڕن و دەرگای جیهان و ئازادی و گەشەكردنیان بە روودا دەكاتەوە، جێبەجێ بكرێ.
