خەریكە لە هەرێمی كوردستاندا، بێ ئەوەی دەوڵەتێكی خودان سەروەریی بێ، قەیرانێكی سیاسی رووبدات و تایتڵەكەیشی یەكلاییكردنەوەی سستمی سیاسییە لە نێوانی پەرلەمانی و سەرۆكایەتیدا. هەر لەم كاتەدا لە كۆماری توركیا كە نزیكەی پێنج سەدە خودان دەسەڵاتی ئیمپراتۆریی و نزیكەی یەك سەدەیشە خودان دەوڵەتی كۆمارییە و سستمەكەی پەرلەمانییە، گفتوگۆ گەرمە لەبارەی گۆڕینی ئەو سستمە پەرلەمانییە بۆ سستمی سەرۆكایەتی.
ئەمە تەنیا موفارەقەیەكی سیاسی نییە كە لە دوو قەوارەی دراوسێی یەكدا هاوكات روودەدات. ئەمە وەرچەخانێكە كە ناوچەكە و چەمكەكانی ناو میكانیزمەكانی جێبەجێكردنی دیموكراسی پێیدا تێدەپەڕێ و وەكو بڵێی ئەو چەمكانە خەریكی خۆ پێناسەكردنەوە و خۆگونجانەوەن لەگەڵ هەڵكەوتی بزاوتی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی كۆمەڵگاكانیاندا.
لە توركیا قسەو باس لە هەمواركردنی دەستوور دەكرێ بۆ چەند مەبەستێكی دیاریكراوی پەیوەندیدار بە ئازادییەكان و مافی نەتەوەكان و سستمی سیاسییەوە. یەكێك لەوانەیش گۆڕینی سستمی سیاسییە لە پەرلەمانییەوە بۆ سەرۆكایەتی. پاساوەكەیش ئەوەیە كە توركیا لەم حاڵەتی رابوونەیدا كە دەیەوێ لە كێشەگەلیك رزگاری ببێ و بگات بە كاروانی میللەتانی پێشكەوتوو، هەروەها سەرەگوریسێك لە رابەرایەتی گۆڕانكارییەكانی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بگرێ بە دەستی خۆیەوە، پێویستی بەوەیە كە سستمی پەرلەمانی بگۆڕێ بۆ سەرۆكایەتی تا حكومەت واتە دامەزراوەی جێبەجێكار لە بیرۆكراسیەتی دامەزراوەی یاسادانان دەرباز بكات و دەستی بكرێتەوە. بەو جۆرەیش نەبێ ئەوەی لە خەیاڵدانی رای گشتی و خەیاڵدانی حزبی داد و گەشەپێداندا هەیە بە تایبەتی، كە لە یادكردنەوەی 100 ساڵەی كۆماری توركیادا بهێنرێنە دی، جێبەجێ ناكرێن.
كەواتە توركیای دراوسێمان پاشی نزیكەی 100 ساڵ ئەزموونكردنی سستمی پەرلەمانیی گەیشتۆتە ئەو ئەنجامەی كە ئیتر ئەم سستمە ناتوانێ خزمەتی بزاوتی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووری و پەیوەندییەكانی دەرەوەی ئەم دەوڵەتە بكات و لەوانەیشە لە ئایندەیەكی نزیكدا ببێتە كۆسپ لەبەردەم هەنگاوەكانیدا، بۆیە دەبێ بیگۆڕێ بە سستمی سەرۆكایەتی.
لەم كاتەدا لە هەرێمی كوردستاندا كە قەوارەیەكی مولزەمە بە رێساكانی فیدراڵی لە دەوڵەتێكی خودان سەروەریدا، پاشی نزیكەی دە ساڵی كردەنی لە ئەزموونكردنی جۆرێك لە خود حوكمڕانی، خەریكە قەیرانێك لە ژێر تایتڵی ئەوەدا دەخولقێنرێ كە سستمی سەرۆكایەتی زیانبەخش و مەترسیدارە بۆ ژیانی سیاسی و پێویستە بگۆڕدرێ بە سستمی پەرلەمانیی. لەوەیش زیاتر قووڵ دەكرێتەوە بۆ ئەو رادەیە كە دەگووترێ سستمی سەرۆكایەتی دیكتاتۆرییە و سستمی پەرلەمانی دیموكراسییە.
موفارەقەكە لەمەدایە كە:
1- سستمی سیاسی لە هەرێمی كوردستاندا پەرلەمانییە و بەپێی یاسای هەڵبژاردنەكان جگە لە پەرلەمان خەڵكی كوردستان سەرۆكی هەرێمیش هەڵدەبژێرن. دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێمیش بەپێی یاسای سەرۆكایەتی هەرێم پابەندكراوە بە دوو دامەزراوی سەروەرەوە كە یەكێكیان پەرلەمانە و ئەویتر حكومەتی هەرێمە.
كەواتە قسەكردن لە گۆڕینی سستمی سیاسی لە سەرۆكایەتییەوە بۆ پەرلەمانیی قسەیەكە باس لە گۆڕینی شتێك دەكات كە نییە و خودی خۆی ئەوەیە كە گوایە دەبێت بگۆڕدرێ بۆی.
لەم حاڵەتەدا ئەگەر قسەكە لەسەر گۆڕینی یاسای سەرۆكایەتیی هەرێم بێ، بۆنموونە كەمكردنەوەی دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێم، ئەوا رێی تێ دەچێ. بەڵام سستمی سەرۆكایەتی كە نییە بگۆڕدرێ بە سستمی پەرلەمانی كە خۆی هەیە، قسەیەكە مایەی سەرسوڕمانە و هیچ خانەیەكی بۆ نابینرێتەوە جگە لە تەنگپێهەڵچنین و بیانووگرتنە بە سستمی سیاسی لە چوارچێوەی ململانێیەكی ناعەقڵانی نێوان حزبە سیاسییەكاندا.
2- موفارەقەی دووەم لەوەدایە كە بۆ هەموو شتێك، گەورە و بچووك، بە پەلە و درێژخایەن، بۆ دەستوور و هەموو ئەو یاسایانەی «رەهەندی نیشتمانی»ـیان هەیە گەڕانەوە بڕیار و هەڵبژاردەی خەڵك دەكرێتە سەنگی مەحەك. كەچی لە هەڵبژاردنی سەرۆكدا خەڵك خراپترین مەرجەعە و دیكتاتۆر دروست دەكات. بۆیە دەبێت ئەو مافە لە خەڵك بسێنرێتەوە و بدرێتە نوێنەرانی لە پەرلەماندا. لە حاڵێكدا كە هیچ ئەندام پەرلەمانێك (لەگەڵ رێزم بۆیان) خاوەنی یەك دەنگی راستەوخۆی یەك كەسیش نین لە ناو خەڵكدا. بەڵكو هەڵبژێراوی حزبی سیاسین كە خەڵك دەنگی بەو حزبانە داوە. كەواتە موفارەقەكە لەوەدایە كە ئەو حزبانەی زۆر هێرش دەكەنە سەر بە حزبیكردنی ژیانی سیاسی و كایەكانی دیكەی كۆمەڵگا، بەم داوایەیان دیكتاتۆریی حزبایەتی خۆیان پەیڕەو دەكەن و دەیانەوێ لە رێی نوێنەرە هەڵبژێراوەكانی خۆیانەوە قۆرخی را و بڕیاری راستەوخۆی خەڵك بكەن و بێ ئەوەی بگەڕێنەوە بۆ بڕیاری راستەوخۆی خەڵك، خۆیان سەرۆكێك هەڵبژێرن و ئەوسا شەكەتی بدەن بە بیرۆكراسییەت و دەنگی زۆرینە و كەمینە و سازان و سەفقەكانی نێوان حزبە سیاسییەكانی ناو پەرلەمانەوە.
3- سێیەم موفارەقە لەو گوتارەدایە كە هوشیارییەكی نابەڵەد و ساختە لەلای خەڵك و رای گشتی دروست دەكات كاتێك باس لە سستمی سەرۆكایەتی دەكات و دەڵێ «دیكتاتۆرییە» و سستمی پەرلەمانیش «دیموكراسییە». لە كاتێكدا ئەم دوو سستمە و سستمی تێكەڵاوی پەرلەمانی – سەرۆكایەتی كە پێی دەوترێ سستمی نیمچە سەرۆكایەتی و شێوازەكانی دیكەیش هەر هەموویان لە جوغزی دیموكراسیدان و هەر یەكەیان بە شێواز و رێوشوێنی خۆی میكانیزمەكانی جێبەجێ كردنی دیموكراسین لە حوكمڕانیدا.
گەوجاندنی خەڵك بەم گوتارە زۆر مایەپووچە چونكە تا ئەو كاتە بەرگە دەگرێ كە هەر هاوڵاتییەك لە كتێبەكاندا یان لە سەرچاوە جۆراوجۆرەكاندا و تەنانەت كە سێرچێك لەناو گۆگڵدا بكات دەتوانێ زانیاری وردی لەبارەی دیموكراسێتی ئەو سێ شێوازەی سستمی سیاسییەوە دەست بكەوێ و ئەوسا دەبینێ لە ئەزموونی وڵاتان كە هەر یەكەیان چەند سەدەیە دیموكراسییانە فەڕمانڕەوایەتی تێدا دەكرێ. ئەو سێ شێوازە هەن.
بۆنموونە لە بەریتانیا كە خودان شاهانشایە، سستمەكەی پەرلەمانی تەواوە و سەرۆكی وڵاتیان نییە، تەنیا سەرۆكی حكومەت هەیە و ئەویش حزبی زۆرینە یان هاوپەیمانێتی زۆرینە دەستنیشانی دەكات. پاشان پەرلەمان خۆی و كابینەكەی پەسەند دەكات. بەریتانیا بە زاینگەی ئەم سستمە ناسراوە و لێرەوە بۆ وڵاتانی دیكە بڵاوبۆتەوە.
لەم سستمەدا سەرۆك وەزیران و هەموو وەزیرەكانیشی دەبێت ئەندامی پەرلەمان بن و بە دروستكردنی حكومەتیش مافی ئەندامێتی پەرلەمانیان لێ ناسێنرێتەوە و لە دانیشتنەكانی پەرلەماندا ئامادە دەبن و خودان دەنگیشن.
لە ئەمریكا سستمەكە سەرۆكایەتییە و سەرۆك راستەوخۆ لەلایەن خەڵكەوە هەڵدەبژێردرێ و خودان دەسەڵاتی جێبەجێكاری تەواوە و لە ماددەی دووی دەستوورەكەیدا هاتووە كە ( دەسەڵاتی جێبەجێكاری دەدرێتە سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا). بە پێی ئەم ماددەیەی دەستوور سەرۆكی وڵات دەبێتە خودان هەموو دەسەڵاتەكانی جێبەجێكاری كەچی ناشبێتە دیكتاتۆر چونكە سەرۆك بۆ یەك خولی 4 ساڵی هەڵدەبژێردرێ و بۆی هەیە بۆ خولی دووەمیش خۆی بپاڵێوێتەوە و هەڵبژێردرێتەوە، بەڵام ئەوە ئیتر دواجاری دەبێ و بۆ هەتاهەتایە مافی خۆپاڵاوتنی بۆ ئەو پۆستە نامێنێ.
لەم سستمەدا سەرۆكی وڵات خۆی سەرۆكی حكومەتیشە كە بە ئیدارە ناو دەبرێ. بەلام نە خۆی و نە وەزیرانی كابینەكەی كە بە راوێژكارانی سەرۆك ناو دەبرێن نابێ ئەندامی پەرلەمان یان ئەنجوومەنی پیران بن.
لە فەڕەنسا سستمەكە تێكەڵاوی پەرلەمانی – سەرۆكایەتییە كە پێی دەگوترێ سستمی نیمچە سەرۆكایەتی. لەم سستمەدا سەرۆك و پەرلەمان، هەردووكیان راستەوخۆ لەلایەن هاووڵاتیانەوە هەڵدەبژێردرێن. ئینجا سەرۆكی هەڵبژێردراوی وڵات، پاڵێوراوی حزبی زۆرینەی براوە یان هاوپەیمانێتی زۆرینەی براوەی ناو پەرلەمان رادەسپێرێ بۆ پێكهێنانی حكومەت. سەرۆك وەزیرانی راسپێردراو خۆی و كابینەكەی و بەرنامەكەی دەخرێنە بەردەم پەرلەمان بۆ پەسەندكردنیان.
لەم سستمەدا دەشێ سەرۆك وەزیران یان هەر وەزیرێك لە كابینەكەی ئەندامی پەرلەمان بن بەڵام كە پەسەندكران بۆ سەرۆك وەزیرانی یان پۆستی وەزارەتێك، بە پێچەوانەی ئەزموونی بەریتانیاوە، مافی ئەندامێتی پەرلەمانیان لێ دەسێنرێتەوە و ئیتر بەشداری دانیشتنەكانی پەرلەمان ناكەن، مەگەر بۆ لێپرسینەوە نەبێ.
بەم مانایە لەم سستمەدا دەسەڵاتی جێبەجێكاری دابەشكراوە لەنێوانی سەرۆكی وڵات و سەرۆكی حكومەتدا، بەڵام دەسەڵاتەكان زیاتر بەلای حكومەتدا دانراوە نەك سەرۆكدا. هەروەها لە دەسەڵاتی جێبەجێكاریدا، سەرۆكی وڵات بەرپرسیار نییە لەبەردەم پەرلەماندا، بە حوكمی ئەوەی لەلایەن خەڵكەوە هەڵبژێردراوە و كەمترین دەسەڵاتی جێبەجێكاری هەیە و ئەوەی هەیشیەتی مەرجدارە بە رەزامەندی یان داواكاری و پێشنیازی پەرلەمان لەلایەك یان حكومەت لەلایەكی ترەوە.
هەر لە دەسەڵاتی جێبەجێكاریدا، بەشەكەی دیكەی كە حكومەتە و زۆرترینی دەسەڵاتەكانی جێبەجێكاری لایە و لەگەڵ ئەوەیشدا كە سەرۆكی وڵات رای دەسپێرێ بە پێكهێنانی كابینەی حكومەت، بەڵام بە بێ رەزامەندی زۆرینەی پەرلەمان دانامەزرێ و لەبەردەم پەرلەمانیشدا بەرپرسیارە. بۆیە پەرلەمان دەتوانێ متمانە لە سەرۆك وەزیران و كابینەكەی بسێنێتەوە. هەروەها دەشتوانێ بەجیاجیا متمانە لە یەكە یەكەی وەزیرەكان بسێنێتەوە.
ئەو وتەزایەی (موریس دوزجیە) زۆر دروستە كە دەڵێ: (سستمی نیمچە سەرۆكایەتی، زۆرتر لە سستمی پەرلەمانییەوە نزیكترە وەك لە سستمی سەرۆكایەتییەوە). ئەمەیش زۆر لەو سستمە دەچێ كە لە هەرێمی كوردستاندا پەیڕەوی دەكرێ.
بە گەڕانەوە بۆ یاسای سەرۆكایەتی هەرێم و پرۆژەی دەستووری هەرێم روون دەبێتەوە كە راستە لەم سستمەدا سەرۆكی وڵات تەنیا تەشریفاتی نییە بەڵكو خودان دەسەڵاتیشە. وەلێ زیاتر حەكەم و رێكخەرە لە نێوانی پەرلەمان و حكومەتدا نەك حوكمڕان بێ. بە واتایەكی دیكەوە كۆی دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێم بەگشتی و یەكەیەكەیشیان شەتەكدراون بە دوو باڵەوە، باڵێكیان پەرلەمانە و ئەوی دیكەیان حكومەتە. تەنانەت هیچ دەسەڵاتێك لە دەرەوەی ئەم لێكگرێدانە نابینرێتەوە كە بە تەواوی و حصری بۆ سەرۆك جێهێڵرابێ. هەموو دەسەڵاتەكانی سەرۆك مەرجدارن بەوەیشیانەوە كە سەرۆك بۆی هەیە پەرلەمان هەڵوەشێنێتەوە. ئەو مەرجانەیش تا ئەو رادەیە توندوتۆڵن كە نزیكە لەوەی خودی پەرلەمان خۆی پەكی كەوتبێ و لەكار كەوتبێ ئەوسا سەرۆكی وڵات هەڵوەشاندنەوەی رادەگەیەنێ و داوای هەڵبژاردنی پێشوەختە دەكات.
بێگومان بۆ كۆمەڵگایەكی وەكوو كۆمەڵگای كوردستان لەم قۆناغی ئینتیقالییەدا، خەسڵەتە باشەكانی ئەم سستمە زۆر لەوە زیاترن و پێویستە زۆر بە وردی بۆ خەڵك روون بكرێتەوە. بەڵام لە كورتیدا سستمەكە ستمێكی دیموكراسییە و مەرجەعێك لە نێوانی پەرلەمان و حكومەتدا دروست دەكات كە هەردووكیان پێویستیان پێیەتی.
بۆئەوەی پەرلەمان ژیانی سیاسی و كاروبار و بەرژەوەندی خەڵك نەكات بەژێر بیرۆكراسیەتی خۆیەوە و بە هۆی توندبوونەوەی بەردەوامی ململانێكانی ناوی ژیانی سیاسی دووچاری ناجێگیری نەكات. هەروەها بەردەوام حكومەتیش نەخاتە ژێر هەڕەشەی هەڵوەشانەوە و متمانە لێ سەندنەوەوە یان ئەو پرۆژە یاسایانە پەك نەخات كە حكومەت پێویستی پێیانە بۆ بەڕێوەبردنی كارەكانی. حكومەت پێویستی بە دامەزراوەیەك هەیە هانای بۆ ببات تا پەرلەمان بخاتە بەردەم بەرپرسیارێتی بەڕێوەچوونی كاروبارەكانی وڵات.
بۆئەوەی دەسەڵاتی جێبەجێكاریش لە هەردوو ئاستەكەیدا بە سەرۆكایەتی وڵات و سەرۆكایەتی حكومەتەوە نەكەوێتە دەست یەك كەسی هەڵبژێردراوەوە و هەموو دەسەڵاتەكان لەلای خۆی چڕ نەكاتەوە و لێكدابڕان لە نێوانی خۆی و پەرلەماندا دروست نەكات و وەكوو ئەوەی لێ نەكات كە (لینكۆلن) سەرۆكی ئەمریكا كردی كاتێ بۆ پرسێك كابینەكەی كۆكردەوە، ئەوانیش ژمارەیان حەوت كەس بوو. پاشی گفتوگۆ رای هەر حەوتیان پێچەوانەی رای سەرۆك بوو، پێی راگەیاندن: (حەوت نەخێر و یەك بەڵێ، یەك بەڵێكە دەیباتەوە) چونكە خەڵك هەڵیبژاردووە. بۆئەوەی ئاوا سەرۆكی حكومەت خودان دەسەڵاتی جێبەجێكاری تەواو و سەرۆكی وڵاتیش نەبێ، وڵات پێویستی بە دامەزراوەیەكە بكەوێتە نێوانی ئەم و ئەوەوە و پەرلەمانیش لەرێی ئەوەوە جڵەوی حكومەت بگرێ و بیخاتە ژێر چاودێری و رەزامەندی خۆیەوە.
بەلای منەوە لەم قۆناغەدا زۆر گرنگە كە خەڵك بە چەمكەكان هوشیار بكرێنەوە لەو چوارچێوەیەدا كە هەر هەموویان چەمكی ناو ئەدەبیاتی دیموكراسین و لە دەرەوەی ئەوە نین. ئەو چەمكانە گوزارشتن لە سستمگەلێك كە شێوازە جۆراوجۆرەكانی پراكتیزەكردنی دیموكراسین نەك شتێكی دیكە نەخاسمە دیكتاتۆری.
زۆر نەنگییە بۆ خودان گوتارێكی سیاسی كە تەنیا بۆئەوەی نیازێكی شاراوەی خۆی تێپەڕێنێ و بەسەر خەڵكی كوردستانیدا بسەپێنێ، بێت دیكتاتۆری بە چەمكەكانی دیموكراسی پێناسە بكات. دیكتاتۆری یەك چەمك و یەك پێچناسە و یەك شێوازی پراكتیزەكردنی هەیە ئەویش دیكتاتۆرییە. ئیتر هیچی دیكە لە خۆ ناگرێ.
لەم چوارچێوە دروستەدا، كە چەمكەكانی دیموكراسی وەكو چەمكی دیموكراسی پێناسە بكرێن، گرنگ نییە دواتر ئیرادەی خەڵكی كوردستان كام لەو شێوازە جۆراوجۆرانە بە باش دەزانێ و هەڵیان دەبژێرێ بۆ ستمی سیاسی و حوكمڕانێتی، گرنگ ئەوەیە بزانێ كە هەموو ئەوانە دیموكراسین و تەنیا دیموكراسی بەرهەمدەهێنن.