چۆن فیدراڵیزم لە وڵاتێكی وەك عێراقدا سەركەوتوو دەبێت كە ئەزموونێكی كەمی هەیە لەگەڵ فرەیی و دیموكراسیدا؟ ئەگەر بمانەوێت فیدراڵیزم لە عێراقدا جێبەجێ بكەین، پێش ئەوەی خەڵكی عێراق فێری ئەوە بن كە چۆن دیموكراسی پیادە دەكەن و ڕێز لە فرەیی دەگرن، ئەوا وەك ئەوەیە عەرەبانەكە بخەینە پێش ئەسپەكەوە. لەراستیدا جێی سەرسوڕمانە كە هێشتا عێراق دووچاری قەیرانێكی گەورەتر نەبووەتەوە.

لەم دواییەدا بەهۆی هەڵكشانی ناكۆكیەكانی پەیوەست بە تەرخانكردن و هەناردەكردنی نەوت و چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ داهاتەكانیدا، پێوەندیەكانی نێوان كوردو بەغدا پتر بارگرژییان تێكەوت نەخۆشیەكەی مام جەلالیش فاكتەرێكی دیكە بوو بۆ سەر دۆخی ئەو قەیرانەی لە ئارادایە. لە كاتێكدا زۆرانێك لە كورد زیاترو زیاتر ناڕەزایی دەردەبڕن، ئەوا هەندێكیان پێشبینی ڕوودانێكی شەڕێكی ناوخۆیی نوێ دەكەن.
پێویستە كورد بە گشتی ئەوەیان لەیاد بێت كە بارودۆخی ئێستایان چەند باش بووە، بەبەراورد بە ڕۆژگاری ڕابردوو، كە لە ژێر حوكمڕانی سەددام حوسێندا بوون تاوەكو پێش ساڵی 1991. كاتێك بیر لەو ڕۆژگارە ڕەشانە دەكەینەوە، تەنیا دەتوانین سوپاسی خوا بكەین لەسەر ئەوەی بارودۆخەكەی ئێستا چەند باشە!
لەگەڵ ئەوەشدا، ئەوە ڕاستە كە كێشەی جیددی هەیە لەسیستمی فیدراڵی عێراقدا، كە هەرێمی كوردستان تێوەی گلاوە. فیدراڵیزم شێوەیەكی حكومڕانیە كە تێیدا حكومەتی مەركەزی و هەرێمەكان لە دەسەڵاتدا هاوبەشی دەكەن. شێوەیەكی حكومەت نییە كە بتوانرێت بە ئاسانی جێبەجێ بكرێت، لەبەر ئەوەی پێویستی بە ئەزموون و ڕێزگرتن هەیە لە فرەیی و دیموكراسیدا. تەنانەت لەگەڵ ئەو ئەزموونەی كە وڵاتێكی وەك ئەمەریكا هەیەتی، تەمەنی ئەزموونەكەی زیاتر لە 200 ساڵە لەگەڵ فیدراڵیزم و دیموكراسیدا، ئەوا هێشتا كێشەی گەورەیان هەیە.
كەواتە چۆن فیدراڵیزم لە وڵاتێكی وەك عێراقدا سەركەوتوو دەبێت كە ئەزموونێكی كەمی هەیە لەگەڵ فیدراڵیزم و فرەیی و دیموكراسیدا؟ ئەگەر بمانەوێت فیدراڵیزم لە عێراقدا جێبەجێ بكەین، پێش ئەوەی خەڵكی عێراق فێری ئەوە بن كە چۆن دیموكراسی پیادە دەكەن و ڕێز لە فرەیی دەگرن، ئەوا وەك ئەوەیە عەرەبانەكە بخەینە پێش ئەسپەكەوە. لەراستیدا جێی سەرسوڕمانە كە هێشتا عێراق دووچاری قەیرانێكی گەورەتر نەبووەتەوە.
هەرچۆنێك بێت، هیچ لایەك خوازیاری شەڕێكی سەرتاسەری نین بەم زووانە، بە تایبەتی دوای ئەوەی لە چەند ساڵێكی كەمی دوای ڕووخانی سەددام حوسێندا ڕوویدا. تەنانەت ئەگەر ئەم شەڕە هەڵگیرسێت، ئەگەری ئەوە هەیە ئەمەریكا دەستێوەردان بكات بۆ وەستاندنی. لەوەش زیاتر، هیچ یەكێك لە وڵاتە دراوسێكان، وەك توركیاو ئێران، یان سعودیە خوازیاری ڕوودانی شەڕی ناوخۆیی نین لە عێراقدا.
كەواتە پێویستە كورد چی بكات؟ داوا بكات دەستووری ئێستای عێراق جێبەجێ بكرێت. ئەگەر ئەمە بكرێت، هەرێمی كوردستان لە دۆخێكی باشدا دەبێت. ئەگەر بەغدا ئەو مافانەی كورد پێشێل بكات كە دەستوور دەستەبەری كردوون، ئەو كاتە بەو شێوەیە لە كوردەكان دەڕوانرێت- لەلایەن ئەمەریكا و وڵاتانی دراوسێوە- كە ناچاركراون جاڕی سەربەخۆیی بدەن و ئەوان بەرپرسیارێتی دابەشبوونی عێراق لە ئەستۆناگرن.
بە هەر حاڵ، تەنیا چەند هەفتەیەكی كەم پێش ئێستا، ڕۆژنامەی سەباح- كە لە بەغدا دەردەچێت- وتارێكی سەیری بڵاوكردەوە، كە سەرنووسەرەكەی عەبدولجەبار شبوط ڕایگەیاند كە كاتی یەكلاكردنەوەی « كێشە كۆنەكە» هاتووە لە نێوان كورد و عەرەبەكانی عێراقدا، لە ڕێگەی دامەزراندنی «دەوڵەتی كورد»یەوە. ڕاگەیاندنی دەوڵەت بۆ كوردەكان كارێكی قورس نییە، لەبەر ئەوەی هەرێمی كوردستان ئێستا دەوڵەتە، تەنها بەناو نەبێت، بەڵام ئەوەی جێی سەرسوڕمانە ئەمە لە عەرەبێكی عێراقەوە ببیستین. ڕەنگە ئەمە نیشانەی ئەوەبێت كە سەربەخۆبوونی كوردو كوردستان نزیك بووبێتەوە.