هەر چالاكییەك بە مەبەستی شێواندن و ناشیرینكردن یان سەركووتكردنی بیروڕا لە رێی بیروڕا و ئامڕازە مانەوییەكانەوە بكرێت، ئیرهابی فیكرییە. ئەمە چڕترین پێناسەی رێكارانەیە بۆ دەستەواژەی (ئیرهابی فیكریی).
ئیرهابی فیكریی جۆرێكی دیكەیە لە ئیرهاب بەگشتی. زمان و نووسین و گوتاربێژی و سەكۆكانی میتینگ و دیمانەی تەلەفزیۆنی و رادیۆیی و سیمینار و گردبوونەوە جۆراوجۆرە جەماوەری و دەستەبژێرییەكانی تێدا بەكاردەهێنرێت. بۆیە زۆر دروستە كە دەگووترێت ئیرهابی فیكریی كار و پیشەی ئەهلی قەڵەم و قسەیە. ئەمانەن كە لە بۆسەدا دەبن بۆ هەر كەسێ لەگەڵیان جیاواز بێت. وەكو راوچی نیشانە لە قسە و گوزارشت و رەفتاری ئاسایی رۆژانەی نەیارەكانیان دەگرن و كە راویان كرد، ئەوسا دەیبەن لە چێشتخانەكەی خۆیاندا دەیكەنەوە بە هەویر و سەر لەنوێ دەیشێلنەوە و بەوجۆرەی خۆیان بۆ مەبەستەكەی خۆیان دەیانەوێت شتێكی دیكەی لێ دروست دەكەن و بە چەردەیەك بۆن و بەرامەی هەستبزوێنی پۆپۆلیستانەوە لێی دەنێنەوە و لە قاپێكی ئایدیۆلۆژیی یان سیاسیدا دەیخەنەوە بەردەم خەڵك. بە رۆنی هەندێ رستەی بازاڕیی نەرمەقووت چەوری دەكەن تا بە ئاسانی بە گەرووی خەڵكی سادەیدا ببەنە خوارەوە و بۆ قسە و رەفتار لە دژی ئەوان دنەیان بدەن.
ئەم هەڵشێلان و لێنانە نوێیەی بیروڕا و رەفتاری ئەوانەی كە جیاوازن لەگەڵیاندا، ئاستی یەكەمی كاری ئەهلی ئیرهابی فیكرییە. بەڵام هەر پاروویەك لەم خۆراكە هەرزان بەهایە لە لایەن خەڵكەوە قووت نەدرا، ئەوا ئەهلی ئیرهابی فیكریی كارەكەیان لەو بارەیەوە دەبەنە ئاستی دووەم. ئەویش ئەوەیە ئیتر بەلایانەوە گرنگ نییە خەڵك ئەم پاروەیان لێ وەرگرێت یان نا، بەڵكو لە ئاستی دووەمدا ئەوەی بەلایانەوە گرنگە خودی كەسە جیاوازەكان خۆیانە كە شەڕێكی دەروونی راستەوخۆیان لەگەڵدا بەرپا دەكەن. كار دەكەن بۆ تێكشكاندنی كەرامەت و ناویان. ناوناتۆرەیان لێ دەنێن، درۆیان بۆ هەڵدەبەستن، پرۆپاگەندەیان دوا دەخەن، لە ترۆپكی ئەم ئاستەدا پەلاماری كەسوكار و خانەوادە و هاوسەر و منداڵەكانیشیان دەدەن.
ئاستی دووەم پاشی ئەوە دێت كە ئیتر خەڵك تاقەتی قووتدانی پارووەكانی نامێنێ و حەزی بەو خۆراكە نییە ئەوان بۆیان دروست كردووە. بۆیە ئینجا كەسە جیاوازەكە خۆی دەخەنە ژێر نەشتەرو تەوری بەدگۆیی و ئیرهابیانەوە، بەو ئامانجە كە بیتۆقێنن، دووچاری حاڵەتی دەروونی وەها پەشێوی بكەن كە شیرازەی لەدەست بدات و هەست بە ئارامی و ئۆقرەیی نەكات. دواجار ناچار بێ بكشێتە دواوە و بچێتە گۆشەی كەنارگیرییەوە و بێ دەنگ بێت.
وەلێ مەترسی ئیرهابی فیكریی هەر ئەوەنییە دەنگی جیاواز بێت دەنگ دەكات، بەڵكو بە دیوێكی دیكەیدا، دەیەوێت بە زۆری زۆردارەكی قسەیەك بە خاوەن رای جیاواز بكات كە خۆی نایەوێت بیكات. بۆئەوەی راوی ئەو قسەیەی بكات و بە جۆرێكی دیكەی بە خەڵك بفرۆشێتەوە كە بەهۆیەوە خاوەن رایە جیاوازەكە بكەوێتە بەرەی ناكۆك لەگەڵ خەڵكدا. ئیتر لە پاشی ئەمەوە بە هەردوو ئاستەكەی پێشتر ئاماژەم پێكرد ئیشی لەسەر دەكات.
ئیرهابی فیكریی چالاكییەكی هەمە رەهەندی مانەوییە كە دواجار دەیەوێت خاوەن رایە جیاوازەكان لە كایەی سیاسی و رۆشنبیری و چالاكی مەدەنی و كارلێكە كۆمەڵایەتییەكان بكاتە دەرەوە و لە مافێك كە سەرەتاییترین مافی مرۆڤە بێ بەش بكات، ئەویش مافی را دەڕبڕین و جیاوازییە.
ئیرهابی فیكریی سەركوتكردنی هەموو گووتەیەكی جیاوازە كە لە كۆی گشتیدا یان تەنانەت لە هەندێ رەهەند و وردەكاریدا لەگەڵ ئەوی خۆی یەكنەگرێتەوە. بۆ، چونكە بە شێوەیەكی رەها بڕوای بەوەیە كە تەنیا یەك را دروست و راستە، ئەویش هی خۆیەتی و خەڵكیش دەبێت بگەنە هەمان بڕوا. ئەگەر نا عەقڵی هەموویان دەكاتە بابەتی گاڵتەجاڕییەكانی.
ئیرهابی فیكریی، بێ ئەرزشكردن و تەحقیركردنی هەر رایەكە لەگەڵ رای خۆیدا یەك نەگرێتەوە. ناشرینكردنی هەر چالاكییەكە ئەو پێشتر بڕیاری نەدابێت بكرێ یان خۆی داڕێژەر و هەڵسوڕاوی یەكەمی نەبێت و خۆی سوودمەندی یەكەم نەبێ لێی و لە دەرەنجامەكانی پشكی شێری بەرنەكەوێت.
ئیرهابی فیكریی، ئەتك كردنی عەقڵ و عەقڵمەندی و لۆژیك و بیركردنەوەی جیاواز و جیهانبینی جیاواز و نەخشەی جیاوازە لەوەی ئەو بۆ ژیان و هەموو كایەكان هەیەتی. بۆیە ناعەقڵانیترین كەرەستە مانەوییەكان و گوزارشتە خورافی و درۆ گەورەكان و پێوەرە نامەنتقییەكان بۆ بێ ئەرزشكردنی موخالیفەكانی بەكار دەهێنێت.
ئیرهابی فیكریی بۆ تێكشكاندنی مرۆڤ بەكاردەهێنرێت، وەكو ئەوەی مرۆڤی تاكە كەسە. وەلێ لە گەرمەی ململانێكاندا ئاسۆیی بەسەر كەسەكاندا تەشەنە دەكات و شاقووڵیش بەناو كۆمەڵگادا هەڵدەكشێت تا دەگات بەوەی هەموو پیرۆزییەكانی خەڵك، هەموو سیمبوولەكانیان، هەموو مێژوو، بەها و پێوەرەكانی ئاكاری كۆمەڵایەتی، هەموو سامانی رەمزیی خەڵك لە ئەدەب و هونەر دەكاتە بوونەوەری گزگل و بچووك. هەموو راستییەكان وەكو درۆ بەخەڵك دەفرۆشێتەوە و هەموو درۆكانیش وەكو راستی كەشفنەكراو دەكات بە قوڕگی خەڵكدا. دەرەنجام تەنیا یەك راستی رەها دەهێڵێتەوە كە خۆیەتی.
مەترسیدارترین قۆناغی ئیرهابی فیكریی ئەوەیە كە لەلایەن حزبی سیاسی یان گروپ و رێكخراوی ئایینییەوە بكرێتە كەرەستەی كاركردن لە دژی نەیارەكانیان. چونكە ئەوكاتە پارە و پوول و ئامڕاز و ماكینەی ئیعلامی و مۆبایل و ماڵپەڕ و خەڵكی تایبەتمەندی لەو جۆرەی بۆ تەرخان دەكرێت كە لە هیچ كار و قسە و گوزارشت و نووسینێكی ئاكارشكێن و بەدگۆیی ناپرینگێنەوە. نیشانە و لیستی ناو و زانیاریی بۆ ئەم كەس و كەرەستە و ئامڕازە ئیعلامییانە كۆدەكرێنەوە و لەكاتی پێویستدا بەرەو نیشانە دیاریكراوەكان دەجووڵێنرێن. قۆناغ بە قۆناغ رووبەڕووی بەرامبەرەكانیان دەكەنەوە، تا دەگات بەو كاتەی پەلاماری كەرامەت و خاووخێزانیان دەدەن.
بۆیە ئەو قۆناغەی كە تێیدا حزبی سیاسی ئیرهابی فیكری دەكاتە رێبازی كاركردنی، بە مەترسیدارترین قۆناغەكانی دادەنرێت، چونكە لەلایەكەوە وەكوو پێشتر ئاماژەم پێدا ئەو هەموو هۆكارانەی سەرەوەی بۆ تەرخان دەكات، هەروەها لەوەیشدا مەترسیدارە كە ئیرهابی فیكریی لە رێی حزبی سیاسییەوە، كۆمەڵگا و كایەكانی بەتایبەتیش كایەی رۆشنبیری و هونەریی و میدیایی پۆلین دەكات بۆ دوو جۆر. یەكێكیان هەرهەمووی هەڵە و خراپ و گەندەڵی رەهایە بەبێ ئیستیسنا. ئەویتر هەرهەمووی باش و راست و دروستی رەهایە بێ ئیستیسنا. ئەوەی یەكەم گۆڕەپانێكی كراوەیە بۆ تانە لێدان و ناشرینكردن و گاڵەتەجاڕی و تۆمەتباركردن و تەخوین. ئەمەی دووەمیشیان هەر كەسێ جورئەتی كرد بە رەخنەیەكی نیازپاكانەشەوە خۆی لەقەرە بدات، دەرگای جەهەنمێكی لەسەر دەكەنەوە تا تۆبە نەكات لێی خۆش نابن.
حزب كە ئیرهابی فیكریی بكاتە رێبازی كار، كۆمەڵگا بەگشتی و ئەهلی كایەكانی رۆشنبیریی بەتایبەتی دەخاتە بەردەم بڕیارێكی قەتعی كە: یەك درۆ هەیە هی ئەوانی جیاوازە و دەبێت بە كۆی گشتی نەهی لێ بكات. یەك راستیش هەیە دەبێ بە كۆی گشتی تەسلیمی بێ و وەكو ئەوە بیربكاتەوە كە ئەو بیردەكاتەوە. وەكو ئەوە بنووسێ كە ئەو دەنووسێ. تەنانەت وەكو ئەوە قسە بكات كە ئەو قسە دەكات.
سیمایەكی دیكەی مەترسی ئەو قۆناغەی كە حزبی سیاسی ئیرهابی فیكریی بكاتە رێبازی خۆی ئەوەیە كە ئیرهابی فیكری نە ئایینی هەیە نە ئایدیۆلۆژیا، نە رێباز، نە ئاكار. بەڵكو تێكشكێنەری هەموو ئەمانەیە بە ئیمتیازەوە. هەموو ئەو كەرەستە و كەسانەی لەو پرۆسەی تێكشكاندنەدا بەكاریان دەهێنێت تا ئەو كاتە ئیشی پێیانە كە ئیشەكەی خۆیانی پێدەكات و ئامانجەكانی دێنە دی. دوای ئەوە خۆیشیان تێكدەشكێنیت. رۆژنامە بن دایان دەخات. تەلەفزیۆن بن دایان دەخات. سایت و ماڵپەڕ بن دایان دەخات. كەس و گروپ بن ریسوایان دەكات. تایتڵی ئازادی بێ دەیدڕێنێت. سەكۆی را و رای جیاواز بێ تێكوپێكی دەدات. دەرەنجام كەرامەتی كۆمەڵایەتی و سیاسی كۆی كۆمەڵگا دەشكێنێ و بە هەردوو ئاستی ئاسۆیی و شاقووڵی كۆمەڵگا خەفەقان دەكات و دەتۆقێنێت.
سەرباری هەموو ئەم حەقیقەتە ترسناكانە لەبارەی ئیرهابی فیكرییەوە، وەلێ كە لە سروشتەكەی و ئەوانەی بەكاری دەهێنن دەكۆڵیتەوە، بۆت روون دەبێتەوە كە ئەوە پڵنگێكە قاچەكانی لە كارتۆن دروستكراوە. لە شێوە و شكڵیدا مەترسیدارە. لە هاتوهاوار و چەلەحانێ و دەنگبەرزكردنەوەیدا ترسناكە، ئەمما لە ناوەڕۆكیدا فشەڵ و ترسنۆك و خۆحەشاردەری ژوورە تاریكەكانە. شێوازەكانی كاركردنی چەتەیی و غافڵگیریی تاكەكەسەكانە. بۆیە كەمترین و بچووكترین گردبوونەوەی ژیاندۆستان و رۆشنبیران و ئازادیخوازان بەرامبەری دەیترسێنێت و پاشەكشەی پێ دەكات.
ئیرهابی فیكری هەرگیز بە یەك ناو و بە هەمان ناسنامە و لە یەك بەرگدا و لە ژێر یەك تایتڵدا شەڕ بەرپا ناكات. تەنانەت هەرگیزاو هەگیز لە گۆڕەپانی كراوەدا و لەسەر هەموو كایەكان شەڕ ناكات، بەڵكو هەر جارە لە جێیەكەوە و لەبارەی بابەتێكەوە و بەرامبەر كەسێك یان گروپێك شەڕ بەرپا دەكات. هەر جارە بە بەرگێكەوە و لەژێر ناوونیشانێك و بە ناسنامە و سیمایەكی جیاوازەوە دێتە مەیدان، بۆیە ئەگەر سروشتەكەی بناسرێتەوە و دەمامكەكەی لێ بكرێتەوە و بەرگەكەی بەری داماڵرێت، بە كەمترین مقاوەمەت و بەرەنگاربوونەوەی لە هەر كایەیەكدا، پاشەكشەی پێ دەكرێت و دەبرێتەوە كونجە تاریكەكانی.
پاشەكشەكردنی رۆشنبیران و ئازادیخوازان و خۆتەسلیم كردنیان بە ئیرهابی فیكریی مەحاڵە. هەروەكو چۆن چۆڵكردنی ئەم وڵاتە و كایە پڕ بەهاكانی كۆمەڵگا و جوانییەكانی بۆ ناشیرینی و بێ ئەرزشی و گزگلكردن مەحاڵ و قەدەغەیە.
هیچ چارەیەكمان نییە لە غەیری مقاوەمەتكردنی ئیرهابی فیكریی و تێكشكاندنی لە هەر كایەیەكدا كە سەر دەردێنێت.