تاچەند عیراق پێویستی بە ژیــــانی دیمــــوكــــراسی و دەزگـــــــای دەستـــــووری هــەیە؟
كاظم حبيب
یەكێكی دیكە لەو هۆكارانە بریتیە لە بڵاوبوونەوەی دەسەڵاتی ئاغاو دەرەبەگ و گەورە دەوڵەمەند و بازرگان و بەرهەمهێن لەسەر حیسابی جووتیارانی كەمدەرامەت.لەگەڵ ئەوەشدا ئازادیی رادەربڕین و رێكخستن و خۆپیشاندان و مانگرتن قەدەغەكرابوو،وێرای دژایەتی كردنی ئاشكرای هێزە دیموكراتییەكانی بەرهەڵستكار ودەستگیكردنی ژمارەیەكی زۆریان و شەهیدبوونی چەندین لە ئەندامانی دیموكراتیخواز لەسەردەستی دامودەزگاكانی ئەمنی پاشایەتی.ئەو واقیعە نادیموكراتییە لەسەر ژیانی تاك و كۆمەڵگە رەنگی دایەوە و بواری نەدا بە سەرهەڵدانی كلتوورێكی دیموكراتی پێویست لە كۆمەڵگە كە رەنگدانەوەی رەفتاری حزب و تاكەكان بێت،ئەم واقیعەش بە تەواوی لەدوای رووخانی رژێمی پاشایەتی و دامەزراندنی یەكەم كۆماری عیراق لە ساڵی 1958،بۆیە كۆمەڵگە نەیدەزانی چۆن مامەڵە لەگەڵ ئازادییە گشتییەكان و دیموكراتییە كۆتبەندەكاندا بكات،كە دوابەدوای راپەڕینە سەربازییەكە سەری هەڵداو هەوڵیش لە ئارادابوو بۆ گۆڕینی ئاراستەی راپەڕینەكە لە میللیەوە بۆ شۆڕشێك كە گۆڕانكاریی ریشەیی لە سیستەمی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتیدا بكات،بۆیە شۆڕشەكە دووچاری شكست هات و تاكڕەوی لە حوكم سەری هەڵداو لە میانی یەكەمین كۆماردا هیچ دامودەزگایەكی دەستوری و تەنانەت دەستووری هەمیشەیی نەهاتنەئاراوە،تەنیا دەستووری كاتی نەبێت كە بەتەنیا بەس نەبوو بۆ حوكمی وڵات،بۆیە هێزە راستڕەوو شۆڤینیەكان كە لە شۆڕشی تەمموز زەرەرمەند بوون خۆیان بۆ كودەتایەكی سەربازیی خوێناوی دژی پرەنسیبەكانی شۆڕش و گەل ئامادەكرد،ئەمەش لەو كودەتایەی 8ی شوباتی 1963 هاتەدی. دوابەدوای رووخانی یەكەمین كۆمار، دووەم كۆماری بەعسی شۆفینی نەتەوەپەرستی و دوژمنكارانە لەرووی میتۆدەوە دامەزرا،ئەو كۆمارە بە توندوتیژی و پیادەكردنی شێوازە فاشییەكان لە كۆنترۆلكردنی دەسەڵات و دژایەتی كردنی هێزە بەرهەڵستكارەكان ناسرابوو،لە هەمان ساڵدا واتا لە 1963 دا سێیەم كۆمار كە هەمان شێوازو میتۆدی حوكمی هەبوو دامەزرا كە بەهیچ شێوەیەك ئەنجومەنی نوێنەران و دەسەڵاتی دادوەریی سەربەخۆو دەستپاك و ژیانی دیموكراتی بەخۆیەوە نەدی،بەڵكو بەردەوام بوو لەسەر سیاسەتی شۆڤینی و بەرەوڕووبوونەوەی خەباتی دیموكراتیانەی گەلی عیراق بە گشتی و گەلی كورد بە تایبەتی،بەڵام ئەوەندەی نەخایاند كۆماری چوارەم لەلایەن بەعسییەكانەوە دامەزرا،كە 35 ساڵ بەردەوام بوو،ئەمەیان سیاسەتی تۆقاندنی میللەت و راونانی خەباتگێڕان و دەربەدەركردن و تەعریب و گۆڕینی دیمۆگرافیانەی ناوچەكانی كوردستانی عیراقی گرتەبەر،وێرای چەندین شەڕوشۆڕی دەرەكی كە بێجگە لە ماڵوێرانی بۆ گەلی عیراق هیچی دیكەی بەدواوە نەبوو،دیارترین رێكاری دڕندانەش ئەو سیاسەتە رەگەزپەرستیانەی حزبی بەعسی عیراقی بوو بەسەرۆكایەتیی سەدام حوسێن و دەست و پێوەندو تاقمە تاوانبارەكەی كە لە شەڕی جینۆسایدی دژ بەمرۆڤایەتیدا رەنگی دایەوە كە لە مانگی شوباتی ساڵی 1988 دەستی پێكرد و تا ئوكتۆبەری هەمان ساڵ درێژەی كێشا و لە ئەنجامدا زیاتر لە 180 هەزار مرۆڤی كورد بوونە قوربانی،وێڕای سەدان كەس لە نەتەوەكانی دیكە بە تایبەتیش كلدان و ئاشوورییەكان،هەروەها سیاسەتی ئاوارەكردنی عەرەبی شیعە و كوردی فەیلی بە پاساوی پاشكۆیەتیی بۆ ئیران،هەمان سیاسەتیش بە كۆمەڵكوژیی كوردیی فەیلی بە ناردنی هەزاران لەو فەیلیانە بۆ بەرەكانی شەڕ تاكو لەوێ بكوژرێن، هەروەها راگواستنی هەموو ئەوانی دیكە و دەست بەسەرداگرتنی ماڵ و موڵكیان.
لەو كاتەدا میللەت لەبەردەم حوكمی رژێمێكی سیاسیی رەگەزپەرستدابوو، كە ئەوانەی لەسایەی ئەو رژێمەدا كوژران زیاتر لە یەك ملیۆن مرۆڤی عیراقی بوو،بێجگە لە سەدان هەزار بریندارو كەمئەندام و زیانی دارایی كە لە سەدان ملیار دۆلار زیاتربوو،ئەمە وێڕای زیانی ژیاری و شارستانی لە وێرانبوونی پرۆژەكانی پیشەسازی و ژێرخانی ئابووریی وڵات،رژێمی پاشایەتی كە ژیانی دەستووریی پاك و دیموكراتیی دروستی بنیادنەنا، ڕۆڵی لەو دەرئەنجامانەی دوای رووخانی رژێم هاتنەئاراوە،بەر لە رووخانی رژێمی بەعسیش زۆران كەس چاوەڕوانی ئەوەیان دەكرد ژیانێكی دیموكراتیی ئازاد لە عیراقدا بێتەدی،بەڵام لەراستیدا وا دەرنەچوو،بەڵكو لە عیراقدا رژێمێكی سیاسیی نا دیموكراتی هاتەئاراوە،لەگەڵ ئەوەی كە هەڵبژاردن لە عیراق ئەنجام دراو دەستوور دادگا و دەسەڵاتی یاسادانان هەن بەڵام هیچیان بەپێی پرەنسیبەكانی دیموكراتی و ژیانی مەدەنی كارناكەن،چونكە ئەم هەموو دەسەڵاتانە بە گوێرەی پشكی سیاسی و لەسەر بنەمای فكری و تایفی كاردەكەن،بۆیە ئەم رژێمە تەنیا مەگەر بە پێی ئەم بنەمایانە كاروباری وڵات بەڕێوە ببات:
* جیاكاری لەسەر بنەمای ئایینی،واتا لە نێوان موسڵمانان و شوێنكەوتووانی ئایینەكانی دیكە لە بەرژەوەندیی موسڵمانان،هەرچەندە لە راستیدا لە بەرژەوەندیی بژاردەی حوكمڕاندایە لە سەركردەو كادیرانی حزبە ئیسلامییە سیاسییەكان.
* جیاكاری لەسەر بنەمای ئایینزای تایفی، واتا جیاكاری لەبەرژەوەندیی شوێنكەوتووانی ئایینزای شیعە لەسەر حسابی شوێنكەوتووانی ئایینزای سوننە.
* جیاكاری لەسەر بنەمای ناوچەگەری، واتا بۆ بەرژەوەندیی دانیشتوانی هەندێ ناوچەی عیراق لەسەر حسابی هەندێ ناوچەی دیكە.
* جیاكاری لەسەر بنەمای بەحزبی بوون،بە تایبەتیش لە نێوان حزبە ئیسلامییە سیاسییەكاندا ودژی حزبە مەدەنی و عەلمانییەكان،ئەمەش بە ئاشكرا لە وەزارەت و فەرمانگەكانی دەوڵەتدا دەردەكەوێت.
* جیاكاری دژی ئافرەتان كە لە زۆربەی دامودەزگاكانی دەوڵەت و كۆمەڵگە رەنگی داوەتەوە،ئەویش سیاسەتی فەرمیی نوری مالكی سەرۆكی حزبی دەعوەی ئیسلامی،هەرچەندە یاسایەك هەیە كە دەبێت چارەكی وەزیرەكان ئافرەت بن،بەڵام تەنیا یەك ئافرەت لە ئەنجومەنی وەزیراندا بەدی دەكرێت.وێرای دەستێوەردانی راستەوخۆ لە كاروباری دادوەریدا وگۆڕینی ئاراستەی دەزگاو دامەزراوەكانی وڵات بەرەو دەوڵەتێكی سەربازی پۆلیسی كە هەڕەشە لە ژیان و ئازادییەكان دەكات.
ئێمە لەبەردەم مەترسیی تازەداین،كە بریتییە لە حزبە ئیسلامییەكان بە گشتی كە هەرگیز لەرووی پرەنسیبەوە قایل نین بە بوونی فیدرالیەت یان مافە نەتەوەییەكان،بەڵام لە سەردەمی حوكمی بەعسدا بە هۆی خەباتی نەپساوەو بەردەوامی گەلی كورد حكومەتیان ناچاركرد دان بە ئۆتۆنۆمیدا بنێت بۆ كورد،لەسەردەمی ئۆپۆزسیۆنیشدا ئەو حزبانە پشتیوانیان لە مافی گەلی كورد كرد لە راگەیاندنی فیدرالیەت لە چوارچێوەی دەوڵەتی عیراقدا كە لەكاتی حوكمی بەعسدا لە ساڵی 1991-ەوە تا رووخانی رژێم لە كوردستاندا راگەیاندرابوو، بەڵام هەندێ لەو حزبانە،بەتایبەتیش حزبی دەعوەی ئیسلامی بەسەرۆكایەتیی نوری مالكی،لەماوەی حەوتی ساڵی رابردوودا دژی دابین كردنی پێداویستییەكانی جێبەجێكردنی ناوەڕۆكی ماددەی 140ی دەستووری عیراقی وەستانەوە،كە تەئكید لەسەر جێبەجێكردنی سێ هەنگاو دەكاتەوە بۆ چارەسەركردنی كێشەی ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان، مەبەست گەڕاندنەوەی باودۆخەكەیە بۆ ماوەی بەر لە راگواستن و گۆڕینی دیموگرافی لەو ناوچانە و دواتر ئەنجامدانی سەرژمێریی دانیشتوان،ئینجا ریفراندۆمێك بۆزانینی هەڵوێست لە رووی جوگرافیی گەڕانەوەی ئەو ناوچانە،ئەم هەڵوێستە نادیموكراتی و پێشێلكردنی ناوەڕۆكی دەستوور ئەو ناوچانەی بەرەو گرژی پەلكێش كرد،تەنانەت لە نێوان حكومەتی ناوەند و حكومەتی هەرێمی كوردستاندا،بەشێوەیەك كە كار گەیشتە ئەوەی نوری مالكی هێزەكانی ئۆپەراسیۆنی دیجلە دامەزرێنێت،دواتر بەرەو ناوچەكوردستانییەكان لە دەرەوەی هەرێم بهێنێت،لە وەڵامی ئەمەدا سەرۆكایەتیی هەرێم و حكومەتی هەرێمی كوردستان هێزی پێشمەرگەی بۆ رووبەڕووبوونەوەی هەر ئەگەرێكی تازە جووڵە پێكرد.
بیركردنەوە وچارەسەری سەربازیی هەرگیز كێشەكان چارەسەرناكات، بەڵكو ئاڵۆزتریان دەكات وێرای ئەو زیانە گەورانەی لە گەلی عیراق دەكەوێت،بە داخەوە سەرۆك وەزیرانی عیراق پەند لە ئەزموونەكانی رابردووی وەرناگرێت و هیچیان لێ فێرنابێت و لەكەلی شەیتان نایەتە خوارەوەو دەیەوێت تا هەڵبژاردنی داهاتوو بارودۆخەكە هەر بەو شێوەیە بمێنێتەوە. هەروەها چووە ناو هاوپەیمانییەكی ناشەریفانە لەگەڵ هێزە بەعسی و شۆڤینی كە پێشتر شەڕی گەلی كوردیان كردووە و بوونە هۆی لەناوبردنی دەیان هەزار هاووڵاتی بێتاوان. بۆیە وا پێویست دەكات كە هێزە دیموكراتخوازەكانی گەلی عیراق وریا بن و ئاگایان لەو پیلانانە بێت و بەهەموو توانایەكییانەوە نەهێڵن كارەساتی دڵتەزێن رووبدات و كار بۆ جێبەجێكردنی ماددەی 140 بكەن بە مەبەستی كۆتایی هێنان بەم قەیرانەی عیراق.نوری مالكی هەستی بەوەكردووە كە مەرجی مانەوەی لە دەسەڵات تەنیا مانەوەی وڵاتە لە بارگرژی و ئاژاوەو ناڕەحەتی بە تایبەتیش نێوان هەردوو حكومەتی ناوەند و هەرێمی كوردستان، هەروەها لە نێوان لایەنەكانی پرۆسەی سیاسی لە بەغدا، كە ئەمەش نابێت سەربگرێت.
