شیكرنەوەی گۆڕانكارییەكانی ئەم ناوچەیە پاشی ئەوەی رووداوەكانی ناونرا «بەهاری عەرەبی»، لە نێوانی دامەزراندنی دەوڵەتی ئایینی یان شەریعەت و دەوڵەتی مەدەنیدا، شیكردنەوەی گرفتێكی گەورە و ئاڵۆزە.
هەندێك بە خێرایی بڕیار لەم شیكردنەوەیە دەدەن و بەو دەرەنجامە دەگەن كە بردنەوەی حزب یان هاوپەیمانێتییە ئیسلامییەكان لە هەڵبژاردنەكاندا، لە پێشەوەی هەمووشیان ئیخوانەكان، سەرەتای مەیل و ئیرادەی هاووڵاتیان دەردەخات كە كام یەكێك لەو دوو دەوڵەتەیان دەوێ.
هەندێكی دیكە فراوانتر دەڕواننە تابلۆكە و ئەو فیگەر و توخمانەیش دەبینن كە هێشتا لەناو ئەم كۆمەڵگایانەدا دەجووڵێن، بەڵام لەژێر هەژموونی ئیسلامییەكاندا رۆڵیان زەوتكرا و شۆڕشەكەیان لێ دزرا. لە قۆناغی داهاتوودا ئەمان وەكوو ئیرادەیەكی مەدەنی دەبنەوە بە بزوێنەری راستەقینەی شەقام و رای گشتی بەرامبەر ئیسلامییەكان و پرۆژەی دەوڵەتی ئایینی.
ئەگەری هەردوو دەرەنجامەكەیش، واتە هەردوو ئیرادەكەیش لە ئارادایە. ئەگەری ئەوەی دەوڵەتێكی ئایینی لەسەر بنەماكانی شەریعەت دابمەزرێنرێ. هەروەها ئەگەری ئەوەی دەوڵەتێكی مەدەنی لەسەر بنەمای دەستوور و یاسا دانراوەكان دابمەزرێنرێ.
ئەگەری یەكەم پشت ئەستوورە بە دوو فاكتەر، یەكەمیان: باوەڕ و عەقیدەی زۆرینەی هەرە زۆری خەڵك. دووەمیان: لەبەر ئەوەی خەڵك زۆر ماندوو بوون و زۆریان برسییە و بێكاری و گرانی تەواو تەنگی پێهەڵچنیون، بۆیە دەرەنجام دەنگ دەدەن بە هەر شێوەیەك لە دەوڵەت كە پێیان وایە لەم قۆناغەدا جۆرێك لە ئۆقرەیی و ئارامییان بۆ دەڕەخسێنێ.
ئەگەری دووەم كە دەوڵەتی مەدەنییە پشت ئەستوورە بە دوو فاكتەر، یەكەمیان مانەوەی ئیرادەی بەرەنگاربوونەوە و درێژەپێدانی شۆڕش تا جێبەجێكردنی هەموو ئامانجەكانی. دووەم فاكتەر هەڵكەوتی سیاسیی كۆمەڵگای نێودەوڵەتییە كە رێگە بە گەڕانەوە نادات بەرەو دەوڵەتی ئیستیبداد و تەكفیر.
حاڵی حازر قۆناغی ئینتیقالییە و هەموو هێزە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان لە تاقیكردنەوەدان.
ئیسلامییەكان بەگشتی و ئیخوان بەتایبەتی لەبەردەم تاقیكردنەوەیەكی سەختدان. پرسیارو پرسەگەلەكانی ئەم تاقیكردنەوەیە پەیوەندییان بە تەحویلدانی شەرعییەتی خەباتگێڕییەوە هەیە بۆ شەرعییەتی حوكمڕانی و دەوڵەتمەداریی.
تەحویلكردنی شەرعییەت بە شەریعەت نابێ، بەڵكو بەكرداری دەوڵەتمەداریی وەزعی دەبێ.
ئەم ئاڵوگۆڕە ئەوە بەسەر ئیسلامییەكاندا دەسەپێنێ كە ئیتر دەوڵەت بەڕێوە ببەن، خزمەتگوزاری و ئازادی و نان و كار و عەدالەت و ئۆقرەیی و ئاشتەوایی كۆمەڵایەتی بۆ هاوڵاتیان دابین بكەن.
دابین كردنی نان و كار و خزمەتگوزاری و عەدالەت سیاسەتی دارایی و ئابووری گەرەكە كە لە دامەزراندن و رەخساندنی دەرفەتی كار و رێكخستنی بازاڕەوە سەردەكێشێ تا پێشخستنی كەرتەكانی پیشەسازی و كشتوكاڵ و بانك و گەشتوگوزار و ئاڵووێردی بازرگانی و مامەڵەكردن لەگەڵ سندوقی نێودەوڵەتی دراو و كۆمپانیا زەبەلاحەكان و چەندینی دیكە. ئەمانەیش بە دروشمی «الإسلام هو الحل» ناكرێ، چونكە جگە لە خۆیان لەم هاوكێشەیەدا كەسی دیكە ئیسلام نییە و یاساكانی كاركردن و مامەڵەیان شەریعەت و دەقەكانی قورئانی پیرۆز نییە، بەڵكو چەردەیەك یاسای دانراوی بیركردنەوەی مرۆڤن.
دابین كردنی ئازادی، رێگەدان بە حزبی بەرهەڵستكار و بیروڕای ناكۆك و جیاواز و میدیا و راگەیاندنی ئازاد و سینەما و هونەر و بڕوابوون بە فەلسەفەی فەردانی گەرەكە، كە هەر هەموو پێچەوانەن لەگەڵ تەكفیر و تەخوین و پەراوێزخستن و قۆرخكردنی حەقیقەت لەسەر بنەمای دەقی پیرۆز و شەریعەتی خودایی.
دابین كردنی ئۆقرەیی و ئاشتەوایی كۆمەڵایەتی، شەراكەتی هەموو پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبی و سیاسییەكانی كۆمەڵگای گەرەكە لە ژیانی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتیدا، بێ ئەوەی بەناوی جێبەجێ كردنی شەریعەتی ئیسلامەوە هیچ پێكهاتەیەك بە لاوەبنرێ یان بخرێتە ژێر ئەحكامی جزییەدان و فەرامۆشكردنی رەگەزی و تەخوین و بەكرێگیراویی یەهود و غەربەوە.
لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی ئیخوان و ئیسلامییەكانی دەسەڵاتی ئەمڕۆ لە وڵاتانی بەهاری عەرەبیدا، بە ناچاری دەبێ مامەڵە لەگەڵ یاسا و رێسا و پەیوەندییە ئاڵۆز و پڕ گرێوگۆڵە سیاسی و ئابووری و كولتوورییەكانی كۆمەڵگای نێودەوڵەتیدا بكەن كە هەر هەمووی یاسا و رێسای وەزعین و لە دروستكراوی مرۆڤە «عەلمانییەكان»ـن. بۆ ئەمەیشیان چەمكەكانی «دار الإسلام» و « دار الكفر» بڤەیەكی نێودەوڵەتییە كە لانی كەم ئابڵوقەی ئابووری و فشاری سیاسی و كێشانەوەی پێوەندی دیبلۆماسییان لێ دەكەوێتەوە.
ئێستا ئیسلامییەكان خودان دەسەڵاتن و تۆپەكە لە گۆڕەپانی ئەواندایە. ململانێكەیش لەسەر شەرعییەتە نەك لەسەر شەریعەت.
هەوڵدانی ئیسلامییەكان بۆ ئەوەی كۆمەڵگا دابەشی دوو بەرە بكەن، یەكێكیان لایەنگرانی شەریعەت و دووەمیان دژی شەریعەتی خوا، دابەشكردنێكی زۆر مەترسیدارە و دەرەنجامەكەی لە ئەفغانستانی تاڵیبان باشتر نابێ. هەروەها لە پێناوی جێبەجێكردنی شەریعەتدا لە هەلومەرجێكی تەواو مرۆڤانە و بۆ رێكخستنی دەوڵەت لەسەر زەوی نەك لە ئاسمان و لە ناو كۆمەڵگایەكی فرە پێكهاتەدا و لەناو كۆمەڵگای نێودەوڵەتی تەواو عەلمانیدا، پرۆسەی ئینتیحارە و ئەو دەرفەتەیش لە دەست خۆیان دەدەن كە بۆ تەحویلكردنی شەرعییەتی خەباتگێڕانەیان بۆ شەرعییەتی دەوڵەتمەداری بۆیان هاتۆتە ئاراوە و تەنانەت كە شەرعییەتی دەوڵەتمەدارییان دەست ناكەوێ، ئەو شەرعییەتی خەباتگێڕییەی لە ماوەی زیاتر لە هەشتا ساڵی رابردوودا هەیانبوو، ئەوەیش بۆ یەكجاری لە دەست دەدەن و ناتوانن وەریگرنەوە.
تۆپەكە لە گۆڕەپانی ئیسلامییەكاندایە كە بە چاوی كەم سەیری نەیار و ناكۆك و پێكهاتە سیاسی و ئایینییەكانی دیكە نەكەن و بە لۆژیكی هێزی ژمارەی دەنگ هەڵنەخەڵەتێن. وا نەزانن كە مادەم ژمارەی زۆرتری دەنگیان بەدەستهێناوە كەواتە نەیارەكانیان كەمینەن و توانای كۆكردنەوەی دەنگی ناڕازیی هێندەی دەنگەكانی خۆیانە و دروستكردنی ئاپۆرای ملیۆنی بۆتە هونەر و توانای خۆیان.
تۆپەكە لە گۆڕەپانی ئیسلامییەكاندایە بۆ چاككردنی هەلومەرجی ژیان و گوزەران و پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان لەسەر بنەمای ئاستی گونجاوی عەدالەت. ئەمەیش بە گۆڕینی دەقی ئەم یاسا و ئەو یاسای دیكە لە یاسای وەزعییەوە بۆ ئەحكامی شەریعە نابێ، بەڵكو بە گۆڕینی خودی ئەو بارودۆخە ئابووری و كۆمەڵایەتی و هەلومەرجە سیاسییە دەبێت كە ئەو نەهامەتییانەیان بۆ گەلانی «بەهاری عەرەبی» خوڵقاندووە.
هەروەكوو چۆن ئیسلامییەكان لەبەردەم هەموو ئەم تاقیكردنەوانەدان و هی ئەمان سەختە چونكە خودان دەسەڵاتن، هەروەها بەرەكەی دیكەیش لەبەردەم تاقیكردنەوەیەكی چاوەڕوانكراودایە. پرسیار و پرسگەلەكانی رووبەڕووی ئەمانیش دەبێتەوە، هەمان ئەوانەن كە رووبەڕووی ئیسلامییەكان بۆتەوە. ئەمان دەبێت لە رێی پێشكەشكردنی ئەڵتەرناتیڤی مەدەنییەوە لە تاقیكردنەوەكەدا دەرچن.
ئەمان موتاڵەبن بەوەی بنەماكانی ئەو دەوڵەتە مەدەنییە بە هەموو وردەكارییە دەستووریی و یاسایی و كولتووریی و سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكانییەوە بكەنە ئەڵتەرناتیڤی تاقیكردنەوەی ئیسلامییەكان لە حاڵەتێكدا كە دەیانەوێ دەسەڵاتەكەیان لێ بسێننەوە، یان ئیسلامییەكان خۆیان تێیدا سەرناكەون و لە هەڵبژاردنێكی دیكەدا دەیدۆڕێنن.
دەوڵەتێكی مەدەنی وەكوو ئەڵتەرناتیڤ پێشكەش بكەن، دەستوورێكی وەزعی مەرجەعییەتی بێ كە بنەمای دانانی یاساكان بێ و هەردووكیشیان دروستكراو و دانراوی مرۆڤ بن، دەقی پیرۆز و كامڵ نەبن و شیاوی دەستكاری و هەمواركردن و لابردن و لەشوێندانان بن.
دەوڵەتێك توانای لە خۆگرتنی ناڕەزایی و جیاوازی و ناكۆكەكانی هەیە و كەمینە وەكوو زۆرینەی سیاسی خودان ماف و رۆڵە تێیدا. هیچ كەسێ، هیچ رەگەزێ، هیچ حزبێك، هیچ ئایین و نەتەوە و گروپێكی كۆمەڵایەتی بەلاوە نانرێ، بەڵكو شەریك دەبێ لە ژیانی سیاسی و دروستكردنی بڕیار و گەشەپێدانی كۆمەڵگادا و بنەما و میكانیزمەكانی دیموكراسی و یاسا مەدەنییەكان ئەم شەراكەتە رێكدەخەن و دەپارێزن.
دەوڵەتێك هەموو هاوڵاتییەكانی یەكسانن لە ماف و ئەرك و رۆڵدا، ئازادن لە بیرو ڕا و بڕوا و ئاییندا. كەس كافر نییە و كەسیش ئایینەكەی، یان نەتەوەكەی، یان رەگەزەكەی یان حزبەكەی ماف و دەسەڵاتی زیاتری لەوانی دیكە و فەزڵی بەسەریاندا پێنابەخشێ.
هەردووكیان، ئیسلامییەكان و هێزە مەدەنیەكان لەبەردەم تاقیكردنەوەیەكی هاوشێوەدان كە گرنگترین پرس تێیدا ئەوەیە ماك و خەسڵەتی ململانێی نێوانیان لە ململانێی سیاسی لەسەر دەسەڵات نەگۆڕن بە ململانێ لەسەر جێبەجێكردنی ئیرادەی خودا و كوفركردن بەو ئیرادەیە. هەر كاتێك ئاراستەی ململانێكە بەو دیوەدا وەرگەڕا ئەوا دەبێ فاتیحە لەسەر ئەم ناوچەیە بخوێنین و چاوەڕوانی سەردەمێكی زۆر تاریك و پاشەكشەیەكی یەكجار گەورە و داڕمانێكی دراماتیكی بكەین كە كەس ناتوانێ مۆركی دەرەنجام و قەوارە و ژمارەی كەرەساتەكانی دیاری بكات.