قەیرانی عیراق بەدواخستن چارەسەر نابێت
ئاسۆ كه‌ریم
پێشتریش لە وتارەكانی خۆمدا، جەختم لەوە كردۆتەوە، كە عیراق راستەڕێ نابێت، بەو مانایەی عیراق، دەوڵەتی بەیەكەوەژیان و سەقامگیریی سیاسی، دەوڵەتی هاووڵاتی، حوكمی قانوون، دیموكراسی و خۆشگوزەرانی بێت. گریمان ئەم قەیرانەی ئێستاش بە هەوڵی ناوبژیوانان سەروبەر بكرێت و تێبپەڕێت، یان بۆ ماوەیەك خەفەو دوابخرێت، لێ بە ڕای خۆم پاش ماوەیەكی دی، توندتر سەرهەڵدەداتەوە.
راستە قەیرانی ئێستەی عیراق، تایبەتمەندیی خۆی هەیە. هەلومەرج و فاكتەری ناوچەیی و نێودەوڵەتی، بەتایبەتی رەوشی سوریا و ململانێی ناوچەیی شیعە- سوننە، كاریگەریی بەسەر دابەشبەندییە ناوخۆییەكانی عیراقەوە هەیەو بواری بۆ سازش تەسك كردۆتەوە، لێ وەك من بۆی دەچم، رەگ و ریشەی دەچێتەوە سەر ئەو قەیرانە بنیادییەی كە دەوڵەتی عیراق لە دروستبوونیەوە لەگەڵ خۆیدا هەڵیگرتووە.
هەڵبەت كەس نییە نەزانێ كە ((كورد، عەرەبی سوننە، عەرەبی شیعە)) ئارەزوومەندانەو ئازادانە ئەو قەوارە سیاسییەیان دروست نەكردووە كە ناوی دەوڵەتی عیراقە، بەڵكە عیراق، دەوڵەتێكی نا هاوسەنگ، شێواو و دەسكردی ئینگلیز بووە. پاشان هەر ئینگلیز، كەمینەی سوننەی عەرەبی هێنایە پێشەوەو تا 2003 بە زۆر حوكمڕانی بەسەر هەردوو پێكهاتەكەی دیكەدا كردووەو ستەمی لێكردوون. لەم سۆنگەیەوە ئیدی گەلێك بەناوی گەلی عیراق دروست نەبووە و دروستیش نابێت بەو مانایەی عیراقیبوون بكەوێتە پێش ئینتیمای مەزهەبی و نەتەوەییەوە. دوای 2003 كە ئەمریكا دەرفەتێكی بۆ ((عیراقییەكان)) كردەوە و لە سەدام حسێن رزگاری كردن، دابەشبەندییە قووڵە مەزهەبی و نەتەوەییەكە كەوتەڕوو. لە پاش پەسندكردنی دەستووری عیراق و ساغبوونەوەی حوكمڕانی بۆ شیعەكان لە 2005-ەوە بە هاوكاریی كورد، تاقیكردنەوەیەكی حوكمڕانی، كە تەواو جیاواز بێ لە 80 ساڵی پێشە خۆی، نیشان نەدرا، بەو مانایەی كە پرەنسیپەكانی شەراكەت و تەوافووق جێگیر ببن و پێرەویان لێبكرێت و هیچ پێكهاتەیەك پەراوێز نەخرێت، بەڵكە تا ئەودەمە ئەو پرەنسیپانە بڕیان كرد كە هێزەكانی ئەمریكا لە عیراق بوون، واتە ئەو پرەنسیپانە لە بنەڕەتدا پرۆژەی ئەمریكییەكان بوون. بەو مانایەی كە بەیەكەوە هەڵكردن و شەراكەت و تەوافووق هەڵقوڵاوی ئیرادەو ویستی ئازادانەی سەرجەم پێكهاتەكان و نوخبە سیاسییەكانیان نەبوون. ئیدی وەك دەبیندرێ جارێكی تر خولیای خۆسەپاندنی سانترالیستی، وەلانان و پەراوێزخستنی شەریكە سیاسییەكانی دوو پێكهاتەكەی تر، ئەمجارە بە دیوێكی دیكەدا، دەستی پێكردەوە. عیراق بەو باكگراوندەو بەو سەروەتە زۆرەی نەوت ((سەرنج بدەن بودجەی 2013 ی عیراق زێتر لە 138 تریلیۆن دینارە)) و بەو گەندەڵكارییەی تێیدا دەكرێت ((عیراق لە رێزی پێشەوەی وڵاتانی گەندەڵكارە)) هەرگیز ململانەی لەسەر پۆست و نفووز و سەروەت تێدا نابڕێتەوەو رەنگە ساغبوونەوەی رەوشی سوریا بە قازانجی سوننە، ململانەی تایەفی لە عیراق قووڵتر بكاتەوەو ئەجێندای تازە بێنێتە گۆڕێ.
لە دوای 7/3/2010-ەوە، عیراق لە قەیرانێكی سیاسیی قووڵدایە. راستە كورد جارێكی دی مۆری لە ((حوكمڕانیی شیعە)) دایەوەو مالیكی بۆ جاری دووەم ((لە رێككەوتننامەی 11ی نۆڤەمبەری 2010ی هەولێر)) كرایەوە بە سەرۆكی حكوومەتی ئیتیحادی. راستە قەیرانەكە بۆ ماوەیەك كپ بۆوەو پۆست و پلەو پایەكان دابەشكرانەوە. پاش كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە كۆتایی 2011، مالیكی خۆی لە جێبەجێكردنی بەندەكانی رێككەوتننامەكە دزیەوەو وردەوردە، قەیرانەكە سەریهەڵدایەوەو كەوتەوە روو.. بەبیانووی لە تیرۆرەوە گلان، مالیكی تانكی ناردە سەر ماڵی هاشمی و تەڕیدەی كوردستان و دواتر توركیای كردو دوو جارحوكمی لە سێدارەدانیشی بۆ دەركرد. صالح موتلەگ-ی جێگری خۆی بۆ ماوەیەك تڕۆكردو هەوڵی متمانە لێ سەندنەوەی داو پاشان هێنایەوە لای خۆی. پێگەی خۆی لەناو سوپادا بەهێزكرد كە لە رووی ژمارەو فەرماندایەتییەكانەوە، هاوسەنگیی لەنێوان هەر سێ پێكهاتەكەدا تێدا نەماوە، هەوڵی چەككڕین، چ لە ئەمریكاو سوریا، بەردەوامەو لە بودجەی 2013دا، (9،206،856) نۆ تریلیۆن و دووسەدو شەش ملیارو هەشت سەدو پەنجاو شەش ملیۆن دینار بۆ دیفاع تەرخانكراوە، واتە 6.65%ی تەواوی بودجەی عیراق. ئەوە بێ لە خۆدزینەوە لە جێبەجێكردنی ماددەی 140 ((5 ساڵی بەسەردا تێپەڕیوە، چونكە بەگوێرەی دەستوور دەبوایە لە كۆتایی 2007دا جێبەجێ بكرابایە)) و پرسە هەڵپەسێردراوەكانی دی نێوان بەغدا- هەولێر وەك بودجەی پێشمەرگە كە لە 2007-ەوە تا ئێستا دەكاتە (7،706،479) حەفت تریلیۆن و حەفت سەدو شەش ملیارو چوارسەدو حەفتاو نۆ ملیۆن دینار لای حكوومەتی ئیتیحادی ماوەتەوەو چەندین ناهەقیی دی كە لە هەرێمی كوردستان دەكرێت. بەمەش پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا كەوتە دووڕیانێكەوە.. یان ئەوەتا، دەبوایە بەناو شەریكە سیاسییەكانی حوكمڕانیی عێراق، بەقازانجی مالیكی پێ لەم رەفتارو هەڵسوكەوتانەی بخشێنن و چی كرد ئەشهەدوی بۆ بێژن، یان ئەوەتا خەڵك و رای گشتی لێ ئاگادار بكەنەوە، دەق سەرۆك بارزانی لە وتاری 20/3/2012 رێگەی دووەمی هەڵبژارد.
مالیكی بەرامبەر كوردستان هەوڵیداوە لەسەر چەند ئاستێك كاربكات: ئاستی یەكەمیان، كەرتكردنی رێزەكانی گەلی كوردستان و هێزە سیاسییەكانی، كە ئەوەی بۆ نەچووە سەر، دووەمیان ویستی وێنای قەیرانەكە، وەك كێشەی نێوان حكوومەتی ئیتیحادی و هەرێم نیشان بدات بۆ راكێشانی هەندێ لایەنی عەرەبی سوننە بەتایبەتی لەناو ((لیستی عیراقیە)) و لەدوای قووڵبوونەوەی قەیرانەكەو لەشكر كۆكردنەوە لەسەر سنووری كوردستان بەناوی ئۆپەراسیۆنەكانی دیجلەوە، بۆ راكێشانی سۆزی شۆڤینیستان بەتایبەتی عەرەبی سوننەی ناوچە كێشەلەسەرەكان، رەهەندێكی نەتەوەیی: كورد- عەرەبی بەو قەیرانەدا و لە دوا وتاریشیدا ((7/12/2012))، دەیەوێ توركمانیش بە گژ كورددا بكاتەوە. لەبەرامبەر ئەو هەوڵانەدا، كوردیش دەستی لە چۆكی وەرنەهێناوەو بۆ دیفاعكردن لە خۆی، هەموو میكانیزمێكی گرتۆتەبەر و دەگرێتەبەر.
بۆ رێگەگرتن لە شەڕو پێكدادان، زۆر كەس و لایەن وەكو ناوبژیوان و رێنوێنیكار هاتوونەتە سەر خەت: ئەمریكا، ئێران، نەتەوە یەكگرتووەكان، هەڵوێستی گەورە مەرجەعی شیعە سیستانی و حەوزەی عیلمی لە نەجەف، صەدر، سەرۆكی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عیراق و خەڵكانی دیكەیش.. راستە هەندێ لایەنی ناو ((تەحالوفی وەتەنی شیعی)) وەكو مەجلیسی ئەعلا و صەدرییەكان، هەڵوێستێكی جیایان لە مالیكی و دەوڵەتی قانوون هەیە، بەڵام هێشتا ((تەحالوف)) هەڵوێستێكی رەسمیی دەرنەبڕیوەو هەمان شت سەبارەت بە ((عیراقییە))ش راستە، كە زێتر دەوری ناوبژیكار، یان خۆبێدەنگگردن دەبینن. با لێرەو لەوێ عەللاوی قسەیەكی دی بكات.. بەڵام لە سەرێكی تریشەوە لەم تەحادییانەدا، یەكێتیی ناوماڵی كورد خۆی، كە ئاماژەو پەیامێكی گرنگ بوو بۆ هەموو لایەنێك.
وێدەچێ، رایەكی وا پەسندبكرێ، كە خەڵكی ناوچە كێشەلەسەرەكان، لە رێگەی ((پۆلیسی ئەو ناوچانە))وە ناوچەكانیان لەرووی تەناهیەوە بپارێزن و هەم هێزی سوپای عێراق و هەم پێشمەرگەیان لێ بكشێنەوە. ئەگەر ئەو فیكرەیە سەربگرێ و فیكە بەدەورەی تێدا نەكرێ ((مالیكی خەریكە عەرەبەكانی ئەو ناوچانە پڕچەك بكات و گرفتی تر دەنێتەوە))، رەنگە كێشەو قەیرانەكە بۆ ماوەیەك كپ ببێتەوە. لێ چارەسەری دروست ئەوەیە، ماددەی 140 بێتە جێبەجێكردن كە وێناچێ مالیكی سەر بێنێتە بەرێ. لێ ئەوەی كە قەیرانە سیاسییەكە لە رەگوریشەوە چارەسەر بكرێ و سەركردایەتی لایەنەكان متمانە بەیەكدی بكەنەوەو بۆ دەستوور بگەڕێنەوەو عیراق لە فیتنەو شەڕی مەزهەبی و نەتەوەیی ((كە بەلای كوردەوە هەرگیز نەخوازراو بووە))، رزگاربكەن، ئەگەر مەحاڵ-یش نەبێ ئاسان نییە؟ یان ئەوەتا عیراق لەناو گێژەنی قەیرانەكاندا، واتە قەیران دوای قەیران، خول دەخواتەوەو هیچ دەرەتان و دەرفەتێكی لەبەردەمدا نامێنێتەوە لە هەڵوەشانەوە وەكو دەوڵەت بترازێت یان سەرلەنوێ رێكخستنەوەی عێراق لەسەر بنەمایەكی گونجاوتر، بۆ هەمووان بە كوردیشەوە، لەوانە كۆنفیدراڵی.
رەنگە ئەو كەس و لایەنانەی پێیانوایە، هێشتا دەرەتانێك بۆ چارەسەر ماوە، بەڵگەو ئەرگیومێنتی خۆیان هەبێت. لەبەرامبەریشدا، خەڵكانێكی دی هەن، كە بەڵگەی خۆیان هەیەو عیراقیان پێ دەوڵەتێكی فاشیلە بەگوێرەی پێوەرە سیاسی و تەناهی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەكانەوە ((بەگوێرەی گۆڤاری فۆرن ئەفێرز-ی ئەمریكی لە كۆی 177 دەوڵەت، عێراق نۆیەمە)) و هەرگیز راست نابێتەوەو سەقامگیری و بەیەكەوە هەڵكردن و شەراكەت و تەوافووقی تێدا بووە بە شتێكی مەحاڵ و خزمەتگوزاریی تێدا زۆر كەم بووە. تاكە رێگەش هەڵوەشانەوەی عیراقە بەو شێوەیەی كە ئێستا هەیەو بەڕێوەدەبرێت..
