عیراق وەكو قەوارەی سیاسی هەڵگری قەیرانێكی رەسەنی زگماكە هەر لەگەڵ لەدایكبوونیدا دووچاری بووە، ئەو قەیرانە قەیرانی بە دەوڵەتبوونییەتی.
بەدرێژایی نەوەدودوو ساڵی رابردوودا،عیراق نەیتوانیوە هیچ كام لە خەسڵەتە سەرەكییەكانی دەوڵەت وەرگرێت. بەو واتایە كە دەوڵەت قەوارەی كۆكردنەوەی هاووڵاتیانە سەرەڕای جیاوازیی نەتەوەیی و ئایینی و ئایینزایی و رەگەزی، لەسەر بنەمای هاوشانێتی لە ماف و ئەركدا، لە چوارچێوەی گرێبەستێكی كۆمەڵایەتیدا لەسەری رێكدەكەون و بە ئیرادەیەكی ئازادانە بڕیاری لەسەردەدەن و پەیوەندییەكانی نێوان هاووڵاتیان خۆیان لە لایەك و هاووڵاتیان و حكومەت لەلایەكی دیكە و جۆری بەشدارییان لە بەڕێوەبردن و داڕشتنی سیاسەتەكانی دەوڵەتدا لە دەستوورێكی كراوەدا و بە میكانیزمەكانی دیموكراسی رێكدەخەن.
چ بە شێوازی حوكمڕانی مەلەكی و چ لەسایەی حوكمڕانی كۆماریدا و چ بەپێی دەستووری فیدراڵیش، عیراق نەیتوانیوە ناسنامەی دەوڵەتیی هاووڵاتیان وەربگرێت، چونكە هەرگیز كەسێك لەم دەوڵەتەدا نەبووە بەو تێگەیشتنەی سەرەوە هەستی كردبێت كە هاووڵاتییە، ئەوە چ جای بە كردەنی پەیڕەوی لە هاووڵاتیبوونی خۆی كردبێت .
عیراق تەنیا لەو كاتانەدا لە رۆخی ناسنامەی دەوڵەت نزیكبۆتەوە كە بیر لە دیموكراسیكردنی قەوارەكە و جۆری حوكمڕانێتی و بەخشینی ناسنامەی هاووڵاتی هاوشان كراوەتەوە كە بدرێتە هەموو هاووڵاتیانی نیشتەجێی ئەم دەوڵەتە. ئەم دەورانانە لە رووی ژمارەوە زۆر كەم و لە رووی كاتەوە زۆر كورتخایەن بوون. دەنا سەرباقی مێژووی ئەم دەوڵەتە هەمیشە لە چەقی نادەوڵەتیدا بووە و بە شێوازی جۆراوجۆر و جیاواز لە ئاست و بڕی توندوتیژیدا گوزارشتی لە نادەوڵەتیی خۆی كردووە. تا گەیاندوویەتییە ئەو رادەیەی بە زۆر ناسنامەی نەتەوەیی و ئایینی رەسەنی لە بەشێك لە هاووڵاتیانی خۆی سەندۆتەوە و ناسنامەی دیكەی بەسەریاندا سەپاندووە. تا گەیشتووە بەو رادەیەی ئەوانەی ئەمەیان قبوڵ نەكردووە كیمیای بەسەردا باراندوون و ئەنفالی كردوون.
بەم مانا و بەڵگانە دەكرێت بڵێین دەوڵەتی نادەوڵەتیی عیراق، لە جەوهەری خۆیدا دەوڵەتی پڕ كێشەیە و هیچ زیادەڕۆیی نییە ئەگەر ناوی بنرێت (دەوڵەتەكێشە).
دەوڵەتەكێشەی عیراق هەرگیزاوهەرگیز لە كێشە دوور نەكەوتۆتەوە و بەردەوام لە چەقی كێشە و ناكۆكی و دڕدۆنگی و پیاهەڵشاخانی نەتەوە و ئایین و ئایینزاكانیدا بووە. هەموو ئەو هەوڵانەی دراویشن بۆئەوەی لە چەقی كێشە دەربهێنرێت و بخرێتە ناو بازنەی ئاشتی و پێكەوەژیان و دیموكراسییەوە، شكستیان هێناوە و بەدوای خۆیشیاندا كێشەی گەورەتریان لێ كەوتۆتەوە.
بەمجۆرە نزیكەی هەشتا و چوار ساڵ دەوڵەتەكێشەی عیراق بە تونێلێكی تاریكدا گوزەری كرد. وەلێ لە دوای رووخانی رژێمی بەعسەوە، ترووسكاییەك دەركەوت، بەتایبەتی لەو كاتەوە كە پێكهاتەكانی عیراق گرێبەستێكیان قبوڵ كرد كە دەوڵەتەكەیان بكەنە دەوڵەتێكی دیموكراسی فیدراڵ و ئازادیی تاك و كۆی كۆمەڵگای تێدا فەراهەم و دەستەبەر بكەن و سەروەت و سامانەكەی یەكسانانە دابەش بكەن و بۆ ئاوەدانی و دامەزراندنی ژێرخانێكی پتەو لەپێناوی پێشكەوتن و خۆشگوزەرانی و گەشەكردندا تەرخان بكەن.
ئەم گرێبەستە ناونراوە دەستووری هەمیشەیی عیراق. تەنیا زامنێكی نەگەڕانەوەیە بۆ چەقی كێشە و ململانێ و پیاهەڵشاخان. تەنیا زامنێكە بۆ ئەوەی هاووڵاتی هەست بە هاووڵاتێتیی خۆی بكات لە دەوڵەتێكدا كە هەموو هاووڵاتیان لەسەر بنەمای هاوشانێتی و سەرەڕای جیاوازی رەگەز و نەتەوە و ئایینیان كۆدەكاتەوە. تەنیا زامنێكە كە دەوڵەتی عیراق لە نادەوڵەتییەوە بگوازێتەوە بۆ دەوڵەتێتی. لە كێشەوە بگوازێتەوە بۆ ئاشتی و ئاشتەوایی. كەچی هێندەی نەخایاند كە وروژمی هێرش بۆسەر ئەو دەستوورە دەستی پێكرد. بە لێشاو سەرپێچی لێكرا. لایەنە سیاسییەكانی نوێنەرانی پێكهاتەی سوننە مەزهەب و بەشێك لە شیعە مەزهەبەكان سەرلەبەری ئەو دەستوورەیان رەت كردەوە و بەشێوەیەكی تایبەتیش هێرشی رەخنەیان لەسەر فیدراڵییەتی عێراق دەست پێكردو بە كردەنیش هەڵمەتێكی تیرۆریستانەیان بۆ كوشتن و دەرپەڕاندنی كوردان دەست پێكرد و بە شێوەیەكی زۆر تایبەت ئەو ناوچانەیان كردە چەقی هەڵمەتی پەلاماردانی كوردان كە دەستوور بە جێناكۆكی دانابوون و بەپێی ماددەی 140 دەبوایە ئەو ناكۆكییانەی لەو ناوچانەدا لەسەر خاك و موڵك هەن، چارەسەر بكات و بارودۆخەكەیان ئاسایی بكاتەوە و دواجار ئامارێكی راستەقینەی زانستی تێدا بكرێت و ئینجا خەڵكەكەی لە راپرسییدا بڕیار لە چارەنووسی خۆیان بدەن، ئایا وەكو پارێزگای جیا دەمێننەوە یان دەچنە سەر قەوارەی فیدراڵی هەرێمی كوردستان.
ئەم هەڵمەتە بە حیساباتی سیاسی، ئەگەرچی دژوار بوو، بەڵام بە مەترسی دانەدەنرا چونكە ئەو لایەنە سیاسییانەی لە پشتەوەی بوون لە حوكمدا نەبوون و دەرفەتی گەیشتنیان بە كورسی دەسەڵاتیش زۆر كەم بوو.
لەدوای هەڵبژاردنەكەی 7ی مارسی 2010 كە عیراقی وەكو دەوڵەت خستە ناو گێژاوێكی سیاسییەوە، جارێكی دیكە مەترسی ئەوەی ئەو كورتە خەونەی بۆ دەربازبوون لە دەوڵەتەكێشە و بۆ گەیشتن بە دەوڵەتی هاووڵاتیان و مەدەنی هاتبووە ئاراوە، لەباربچێتەوە، سەری هەڵدایەوە. رێككەوتنەكەی هەولێر و پێكهێنانی حكومەتی سازان، تا رادەیەك ئەو مەترسیەی دوورخستەوە، كەمێكی دیكەی لە ترووسكایی لەوبەری تونێلەكەوە نیشانی عیراقییەكان دا، وەلێ لەبەرئەوەی لەناو قەوارەی بەزۆر دروستكراوی عیراقدا ناكۆكییەكی یەكتربڕ لە قووڵاییدا هەیە و لێكنەچوونێكی بەگرێوگۆڵە لە هەناودا هەیە و بارگەیەكی دژەوانە لە ستراكتۆردا هەیە و وەكو جەمسەرە دژەكانی موگناتیس پاڵ بەیەكەوە دەنێن و یەكتر دوور دەخەنەوە، بۆیە هەر زۆر زوو پاشی ئەو رێككەوتنە دیسانەوە پێكهاتەكان كەوتنەوە ناو چەقی هەمان ئەو كێشانە كە بە درێژایی مێژووی عیراق چەقی كێشەی پێكهاتەكانی بووە. ئەمجارەیان بە مەترسییەكی راستەقینە و كاریگەر زانرا، چونكە ئەو لایەنەی عیراق و پێكهاتەكانی پاڵ پێوە نا بۆ ناو چەقی كێشەكان، حكومەتی عیراق خۆیەتی كە هەر ئێستا لە نوری مالیكی سەرەكوەزیران و تیمێك لە راوێژكارانی تایبەت و زۆر نزیكی خۆی و حزبێك پێكهاتووە و گرنگترین جومگە سەرەكییەكانی دەسەڵاتیان قۆرخ كردووە.
كە نوری مالیكی رێككەوتنەكەی هەولێری جێبەجێ نەكرد و وەزارەتە سیادییەكانی دانەمەزراند و لە دەستی خۆیدا هێشتنییەوە و جێگری سەرۆك كۆماری بە تیرۆر تاوانباركرد و فەرمانی گرتن و دادگایی كردنی بۆ دەركرد، ئەو بۆمبەی تەقاندەوە كە لە دەرچوونی ئەنجامەكانی هەڵبژاردنەوە دایانابۆوە.
كە نوری مالیكی ئاوڕێكی دوژمنكارانەی لە هەرێمی كوردستان دایەوە و هەموو جومگە سەرەكییەكانی ئەم قەوارە سیاسییە- كۆمەڵایەتییە – ئابوورییە - كولتوورییە فیدراڵەی كردە بابەتی هێرشی سیاسی لە قاڵبی یاساییدا، ئیدی بۆ یەكجاری خەونی دروستكردنی دەوڵەتی عێراقی لەبارچواند.
كە فەرماندەیی ئۆپەراسیۆنەكانی دیجلەی دامەزراند، باری نائاسایی پەیوەندیی نێوان هەرێمی كوردستان و بەغدای راگەیاند و رەوشی سیاسیی عیراق بە تایبەتی و كۆی دەوڵەتی عیراقی وەكو قەوارە بەرەو لێواری خلۆربوونەوە هەڵكێشا.
سەرەڕای كۆششی هەمەلایەنانە لە تەرەفی هەرێمەوە بۆ خاوكردنەوەی گرژییەكان و گەڕانەوە بۆ سەرمێزی گفتوگۆ بۆ چارەسەركردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكان، وەلێ مالیكی و تیمەكەی وەڵامی نەگەتیڤ دەدەنەوە و هەر بەو رێگەیەدا دەڕۆن كە بڕیاریانە پێیدا بڕۆن. ئەو رێگایەش رێگای لێسەندنەوەی ناسنامەی دەوڵەتە لە عیراق. رێگایەكە دەچێتەوە سەر هەمان رێچكەی جاری جارانی نادەوڵەتێتی عێراق. بەیەك جیاوازیی گرنگ و جەوهەرییەوە ئەویش ئەوەیە كە جاری جاران لە حاڵەتی وادا كورد و كوردستانیان كە خاوەنی هیچ نەبوون، جگە لە ئیرادە، ناچاردەبوون روو لە چیاكان بكەن و شۆڕش بەرپا بكەن و داوای حوكمی زاتی یان حوكمی زاتی راستەقینە بكەن، بەڵام ئەمجارە ئەوە روونادات، چونكە كورد و كوردستانیان جگە لە ئیرادە، خاوەنی هەرێمێكی سیاسی- ئابووری و یاسایین و بە ماندووبوون و قوربانی و خوێن و توانا و سامانی خۆیان پێكیان هێناوە و خستوویانەتە سەر راستەڕێگای پێشكەوتن و گەشەكردن، بۆیە جێی ناهێڵن، بەڵكو بەپشت بەستن بەوەی كە حكومەتی عێراق لە گەلی عیراق هەڵگەڕاوەتەوە و كودەتای دژی بنەماكانی دیموكراسی و پێكەوەیی و سازان دەست پێكردووە و دەستوور كە زامنی یەكگرتوویی عێراقە وەكو دەوڵەت، پێشێل دەكات، كورد و كوردستانیان جیابوونەوەی خۆیان و هەموو ئەو ناوچانە لە دەوڵەتەكێشەی عێراق رادەگەیەنن كە بەپێی مادەی 140 ناوچەی كوردستانین و چاوەڕوانی چارەسەرن نەك سەرلەنوێ داگیركردنەوە.