كێشەی كورد لە توركیا پێدەنێتە قۆناخێكی نوێیەوە
November 15, 2012
وتار و بیروڕا
لە نێو سەرجەم حكومەتەكانی توركیادا، حكومەتەكەی پارتی دادو گەشەپێدان- كە ئێستا لە دەسەڵاتدایە- بوێرترینیان بووە لە مامەڵەكردنیدا لەگەڵ « كێشەی كورد»دا، مامەڵەكردنێك كە توندوتیژی پێچەوانە لە خۆنەگرێت، بەڵكو لەم پێناوەدا ئامڕازی دیكەی گرتەبەر. لەگەڵ ئەوەشدا ڕووبەڕووی دوو ئاستەنگ بووەوە كە بوونەهۆی سنوورداركردنی سەركەوتنەكەی. ئاستەنگی یەكەم پارتی كرێكارانی كوردستان بوو، كە ڕێكخراوێكی چەكدارە كە سەقفی پێشبینیەكانی لە دیموكراسیەتێكی تەواوەوە بەرزكردۆتەوە بۆ داواكاری كوردستانێكی سەربەخۆ كە لە توركیا جیاببێتەوە.
ئاستەنگی دووەم بریتی بوو لە بە هەڵەتێڕوانینی سەركردایەتی ئاك پارتی لە هەڵبژاردنی پارتێكی گونجاو بۆ ئەوەی گفتوگۆی ڕێككەوتنی ئاشتی لەگەڵدا بكات. واتە لەبری ئەوەی وەك كێشەی هاووڵاتی یەكسان و ئاوێتەكردنی كوردەكان لە نەتەوەی ( توركیدا)- كە پێناسەیەكی بەرتەسكی بۆكراوە، سەیری مەسەلەكە بكات، حكومەت ویستی گفتوگۆ لەگەڵ پەكەكەدا بكات لەبارەی سروشتی ڕژێمەكەوە، ئەویش بۆ بەدەستهێنانی ئاشتی لە وڵاتدا.
هەرچۆنێك بێت، پەكەكە پاڵپشتی كراو و كۆنتڕۆڵی یەك لەسەر سێی كوردەكانی توركیای كرد. دوو لەسەر سێی كوردەكان نە خوازیاری پەنابردنە بەر توندوتیژین بۆ بەدەستهێنانی مافە دیموكراتیەكانیان و نە دەیانەویست سیاسەت لە ئیعترافكردن بە ناسنامەی ئیتنی دا كورت بكەنەوە. ئەوان ویستیان بە بێ جیاكاری ئاوێتەی كۆمەڵگە فراوانەكە بن.
لە ڕاستیدا كۆتایی هێنان بە جیاكاری دژی كوردەكان و ئیقراركردن بە مافە دیموكراتیە/مەدەنیەكیان بۆ سەرجەم هاووڵاتیان بۆی هەبوو ببێتەهۆی هەڵوەشاندنەوەی سیستمە خۆسەپێن و پارێزەرەكەی توركیا، كە ئەمەش ڕێگەی بۆ چارەسەركردنی كێشەی كورد خۆشدەكرد. بەڵام تەنانەت ئەم سیستمە كە لەسەر بنەمای باڵادەستی توركەكان بنیاتنراوە لە سەردەمی حكومەتەكەی ئاك پارتیشدا درێژەی هەبووە. بەرپرسان پێداگیریان لەسەر هەڵەی تێكەڵكردنی كێشەی كورد بە پرسی پەكەكە كرد، و باوەڕیان وابوو ئەگەر توندوتیژی كۆتایی هات ئەوا سەقامگیری دەگەڕێتەوە.
كەواتە لەبری ئەوەی مامەڵە لەگەڵ هۆكارەكانی كێشەكەدا بكەن، حكومەت مامەڵەی لەگەڵ دەرئەنجامەكانیدا كرد، كە بریتی بوون لە توندوتیژی و ئەو ڕێكخراوەی توندوتیژی هەڵبژارد بۆ گوزارشتكردن لە ناڕەزایی خەڵك كە هەستیان بە سەركوتكاری دەكردو هەستیان دەكرد بوونەتە قوربانی. ئەم بە هەڵە تێگەیشتنە وای كرد پێگەكەی پەكەكە بەرزتربێتەوە بۆ ئاستی شەریكێكی فەرمی حكومەت بە ئەوەی لە پێناوی گەیشتن بە ڕێككەوتنێكدا گفتوگۆی لەگەڵدا بكرێت. بەڵام گفتوگۆكردن لەبارەی چییەوە؟ ئەمە كۆسپەكەیە. حكومەت دەستی كرد بە گفتوگۆكردن لەبارەی بونیادی دامەزراوەیی و چوارچێوەی یاسایی ڕژێمەكەوە. شاری ئۆسلۆی نەرویجیش بووە شوێنێك بۆ ئەنجامدانی گفتوگۆی نهێنی لەگەڵ پەكەكەدا.
لە كاتێكدا كە نزیك بوون لە گەیشتن بە ڕێككەوتنێك، پەكەكە كە هەستی دەكرد پشئەستورە و باوەڕی وابوو دەتوانێت دەستكەوتی زیاتر لە حكومەت بپچڕێت، مێزی گفتوگۆی بەجێهێشت و جارێكی دیكە پەنای بۆ توندوتیژی بردو داوای وڵاتێكی كرد خۆی كاروبارەكانی خۆی بەڕێوە ببات. هەروەك یەكێك لە ئەندام پەرلەمانەكانی سەر بە پارتی ئاشتی و دیموكراتی(بەدەپە، كە پارتێكی یاساییە و نزیكە لە پەكەكەوە) بە نووسەری ئەم وتارەی وت:» پەكەكە دەیەوێت حكومەتی توركیا كوردستانێك دابمەزرێنێت و بیداتە دەست پەكەكە بۆ ئەوەی لەسەر شێوازی كۆریای باكوور بەڕێوەی ببات.»
لە هەڵمەتەكەیدا كە مەبەستی بوو توندوتیژیەكی زیاتر بەكاربهێنێت، پەكەكە هەوڵیدا « ڕاپەڕێنێكی جەماوەری شۆڕشگێڕانە» بەرپابكات لەو بەشەدا كە پێی دەووترێت كوردستانی توركیا. بەڵام خەڵكەكە لەسەر ئەم ئاوازە سەمایان نەكرد. زستان نزیك بۆوە و توانای پەكەكەش بۆ ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنەكانی بە شێوەیەكی بەرچاو كەم دەبێتەوە، ئەم ڕێكخراوە( پەكەكە) هەوڵی تاقیكردنەوەی ڕێگایەكی دیكەیدا بۆ ڕاكێشانی سەرنجەكان بەلای كێشەكەیدا: ئەویش بریتی بوو لە مانگرتن لە خواردن.
حاڵی حازر نزیكەی 700 كەس لە زیندانە جیاوازەكاندا دەستیان كردووە بە مانگرتن لە خواردن. هەندێكیان یاخیبوونە مەدەنیەكەیان گۆڕیوە بۆ مانگرتن لە خواردن بە شێوەیەك لە حاڵەتێكی هەستیار نزیك دەبنەوە كە بریتیە لە حاڵەتی بێهۆشبوون و مەرگ. بە ڕەوچاكردنی ئەوەی ئەمە شێوازێكی دراماتیكی و كاریگەرە كە لە بواری پێوەندیە گشتیەكانیدا بگیرێتەبەر، ئەوا پەكەكە خۆی ئامادە دەكات بۆ ڕێكخستنی كۆبوونەوەی گشتی بۆ پشتیوانیكردن لە مانگرتن لە خواردن كە دەبێتەهۆی مەرگی مانگرتووەكان، هەروەها هەڵدەستێت بە هاندانی زیندانیە سیاسیە كوردیەكانی دیكە بۆ ئەوەی بچنە پاڵ ئەم میحنەتە كوشندەیە.
ئەوە ڕوونە كە پەكەكە هەوڵدەدات كاریگەری هەبێت لەسەر زیندانیە سیاسیە كوردیەكان بۆ ئەوەی ژیانیان بەكاربهێنێت بۆ پرسی ئەم ڕێكخراوە، كە ناتوانێت ئامانجەكانی لە ڕێی توندوتیژیەوە بەدەست بهێنێت. مانگرتن لە خواردن تا ڕاددەی مردن فۆرمێكی توندوتیژی شاردراوەیە كە تێیدا ناتوانرێت كەس تاوانبار بكرێت بە ئازاردانی كەسانی دیكە. زۆركەس لە توركیا ئۆباڵەكە دەخەنە ئەستۆی پەكەكە كە داوای ئەوە لە زیندانیە كوردەكانی دەكات تاوەكو ژیانیان ببەخشن لە پێناو داواكاریە سەقف بەرزەكانی ئەم ڕێكخراوەدا، هەروەها ئۆباڵەكە دەخەنە ئەستۆی ئەو زیندانیانەی شوێنیان دەكەون. بەڵام لە كۆتاییدا مرۆڤگەلێك دەمرن بە چاوپۆشین لەوەی پاڵنەرە سیاسیەكانیان چین. هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە كە دوای خیتابێكی توند دژی مانگرتن لە خواردن و بەكارهێنانی مانگرتوەكان لەلایەن پەكەكەوە، حكومەت هەستی بە پاڵەپەستۆی مرۆیی كرد لەسەر خۆی. ئەویش لەبەرچاوگرتنی ئەوەی ئەركی حكومەت پاراستنی گیانی خەڵك و خۆشگوزەرانی هاووڵاتیەكانێتی.
وەزیری داد میكانیزمگەلێكی گرتەبەر بۆ كۆتایی هێنان بە مانگرتنی مەرگهێنەر لە ڕێی بینینی زیندانیەكانەوە. حكومەت بڕیارگەلێكی ئامادەكردووە بۆ ئەوەی لە پەرلەماندا دەنگی لەسەر بدرێت، بۆ نموونە زمانی خۆیان بەكار بهێنن لە دادگاكاندا بۆ ئەوەی داكۆكی لە خۆیان بكەن، هەروەها خوێندن بە زمانی دایك بێت بۆ گرووپە ئیتنی-كەلتوورییەكان. ئەمانە بە زوویی دەنگیان لەسەر دەدرێت پێش ئەوەی زیانەكە ڕووبدات.
پرسیارەكە ئەوەیە بۆچی پێش ئەوەی خەڵكی ئێش و ئازارێكی زۆر ببینن مافە دیموكراتیەكان دەستەبەر ناكرێت؟ ئایا بێ خەباتی ئازاربەخشی كوردەكان بۆ ئەوەی ببنە هاووڵاتیەكی تەواو و یەكسان توركیا ناتوانێت دیموكراتی بێت؟ وەڵامەكە وەڵامێكی سادەیە، بەڵام مایەی دڵتەنگیە: كەلتوری سیاسی توركی لەسەر بنەمای سەنتەربوونی دەوڵەت و خۆسەپێنی بنیاتنراوە. پێناسەی نەتەوە (كە بە نەتەوەی تورك ناودەبرێت) زۆر بەتەسكترە و بەرگێك نییە پڕ بە بەری ئەو خەڵكانە بێت كە لە وڵاتەكەدا دەژین، چونكە ئەو كەسانە ناگرێتەوە كە تورك نین. ئەمە كاتێكی گونجاوە بۆ ئەوەی توركەكان و حكومەتەكەیان ڕوبەڕوی واقیعی وڵاتەكەیان ببنەوە و پێوەرگەلێكی باڵا بۆ دیموكراسی بگرنەبەر، ئەمە ئەگەر بە ڕاستی دەیانەوێت نەتەوەیەكی نموونەیی بن، هەروەك كردویانە بە تموحی خۆیان.
* ئوستادی زانستی سیاسەتە لە زانكۆی فاتح لە توركیا و پسپۆر و تایبەتمەندە لەسەر دۆزی كورد و یەكێكە لەنووسەرە دیارەكانی توركیا