ئیسلام ئاینێكی ئاسمانییەو لە گەوهەردا سیاسەت نییە، پەروەردگار وەحی بۆ كەسێك نارد كە هەڵیبژاردبوو ببێتە پێغەمبەر بۆ ئەوەی ئەم پەیامە بە مرۆڤایەتی بگەیەنێت، هەڵبەت پێش پێغەمبەری ئیسلام حەزرەتی محەمەد ( د.خ)، پێغەمبەرانی دیكەش هەبوون وەك حەزرەتی موساو حەزرەتی عیساو هەروەها چەندین پێغەمبەری دیكەش كە لە قورئاندا ناویان هاتووەو پەیامی ئاسمانییان گەیاندووە، پەیامی ئیسلامیش قورئانەو قورئانیش بۆ حەزرەتی محەمەد هاتۆتە خوارەوەو ئەو بانگەوازی بۆ كردووەو شیكردنەوەی بۆ كردووە، هەربۆیە فەرموودەو شیكردنەوەكانی حەزرەتی محەمەدیش بەشێكە لەو سەرچاوەیەو بۆتە پێناسە بۆ ئیسلام، ئەوجا لەبەرئەوەی ئیسلامیش لە بۆچوونێك زیاتر هەڵدەگرێت، ئەوا ناتوانرێت ئیسلام لە بۆچوونی ئیمامێك یان موجتەهیدێك دابنرێت، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا لێكدانەوەو شیكردنەوەكانی خەلیفەكانی راشیدین ئیمامەكانیش هەمووی ئیجتیهادەو شێوازی تێگەیشتنی ئەوان بۆ ئیسلام پیشاندەدا، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا ئێمە بۆ ئێستا پێویستمان بەو ئیجتیهادانە هەیە؟ لەوەڵامدا دەڵێین بەڵێ لەبەر ئەوەی كە دەڵێین قورئان پێناسەی ئیسلامە، بێگومان قورئان دەقە، ئەم دەقەش بەزمانی عەرەبی هاتۆتە خوارەوە و دەقیش بە هەر زمانێك بنووسرێت مانای زۆر هەڵدەگرێت و وشەكانی هێما و ئاماژە بۆ زۆر شت دەكات، لەهەندێك حاڵەتەدا بە تایبەتی كە زمانی عەرەبی زمانێكی دەوڵەمەندە هەندێك وشە چەندین مانای هەیە .
ئەم ئایینە سەرەتا بۆ عەرەب بووە، بەڵام دواتر ئایەتی دیكە بۆ حەزرەتی پێغەمبەر هاتە خوارەوەو بەوەی ئەم ئایینە بۆ هەموو مرۆڤایەتییە، بۆیە بەشی زۆری میللەتان ئەم ئایینەیان یان بە ئاشتی وەرگرتووە، یان جیهاد كراوەو موسڵمان بوون، كوردیش یەكێكە لەو نەتەوانەی بووە بە ئیسلام و بەرگری لەم ئایینە كردووە،بۆ كورد جێگەی شانازییە كە دەتوانێت بەسەربەرزی ئەوە بڵێت، ئەگەر سەڵاحەدینی ئەیووبی نەبوایە، ئەوا ئایینی ئیسلام دووچاری كارەساتی گەورە دەهات و وەك ئێستا نەدەبوو، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا كورد ئیسلامی بە ئایین و عەقیدەی خۆی زانیوە و ئێستا هەر بەوجۆرە سەیری دەكات، هەر لەم پێناوەشدا بە درێژایی مێژوو و ئێستاش بەرگری لەم ئاینەكردووە و بەرگریشی لێدەكات، هەربۆیە دەكرێت بڵێین نەتەوە غەیرە عەرەبەكانی وەك كوردو فارس و تورك زیاتر لە عەرەب خزمەتی زانست و فیقهی ئیسلامییان كردووە، بۆیە ئەو سیاسەتەی ئەمڕۆ بە ناوی ئیسلامەوە پەیدابووە، ئەوە لەبنەڕەتدا بەشێك نەبووە لە ئایینی پیرۆزی ئیسلام، بەڵكو ئایینی ئیسلام ئایینی خواناسی و ئاشتی و چاكە بووە.
تێكەڵبوونی ئیسلام و سیاسەت
بوونی سیاسەت لەئیسلامدا دەگەڕێتەوە بۆ ئەو سەردەمەی كە پێغەمبەر (د.خ) هاتە شاری مەدینە و ئیسلام بوو بەحاكم و لەپاشان حوكمی ئیسلامی كۆنترۆڵی بەشێكی جیهانی كرد، ئەم حكومڕانییەش پێویستی بە سیاسەت بووە، بۆیە پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا حكومڕانی بەبێ سیاسەت دەكرێت؟ بێگومان ناكرێت بەڵام پرسیاری لەمە گرنگتر ئەوەیە ئایا چۆن سیاسەت خۆی خزاندۆتە ناو ئایینی ئیسلامەوە؟ بێگومان ئەو كاتە سیاسەت خۆی خزاندە ناو ئایینی ئیسلامەوە، كە ئیسلام بوو بە حوكمڕان، لێرەدا وەك نموونە گرنگە بگەڕێینەوە بۆ سەردەمی خەلیفە عومەری كوڕی خەتاب ( خ.ل)، لەسەردەمی حكومڕانی ئیمامی عومەردا(خ.ل) عیراقیان گرت، كە ئەو كات عیراق تەنیا لەبەسرا تا كوفەو بەغدا بووە،ئەمەش واتە جزیرەو موسڵ و كوردستان بەشێك نەبوون لە عیراق، لەم شەڕەدا موسڵمانەكان دەسكەوتێكی گەورەیان دەستكەوت، ئەم دەسكەوتە بەپێی قورئان پێویست بوو بدرێتە ئەو كەسانەی شەڕیان كردووە، بەڵام ئیمامی عومەر بە شێوەیەكی دیكە مامەڵەی لەگەڵ ئەم دەسكەوت و غەنیمانە كردووە، هەمووی نەدایە سەربازەكان، بۆیە ئیمامی عومەر (خ.ل) بە سیاسەت مامەڵەی لەگەڵ دەسكەوت و غەنیمەكان كرد، نەك بە ئایین، بۆیە ئەمە بووە هۆكاری ئەوەی سەربازەكان ناڕەزاییان لێ بەرز بێتەوە، لەبەرئەوەی بەپێی قورئان دەبێت ئەو دەسكەوتە بدرێتە سەربازەكان، لەبەرامبەر ئەمەدا ئیمامی عومەر (خ.ل) پێی وتن راستە قورئان دەڵێت دەبێت دەسكەوتەكان بۆ سەربازەكان بێت، بەڵام لە هەمانكاتدا هەر لە قورئاندا هاتووە كە دەڵێت نابێت ماڵ و موڵك هەمووی بە تەنیا لای دەوڵەمەندەكان بێت، بەڵكو پێویستە ئەو ماڵ و موڵكە لە ناو كەسەكان و كۆمەڵگە بسوڕێتەوە، بۆ ئەوەی جیاوازی لەنێوان هەژارو دەوڵەمەند نەبێت، هەربۆیە ئیمامی عومەر (خ.ل) ئەو ماڵ و كەلوپەلانەی وەك دەسكەوت و غەنیمە گیرابوون بۆ خاوەنەكانی هێشتەوەو داوای لێكردن بەشێكی بدەن بە دەوڵەت و باجیشی خستە سەریان، ئەمەی لێرەدا كرا، ئەمە سیاسەت بوو نەك پیادەكردنی ئایین، ئەمەش حكومدارییە، بەڵام حكومدارییەك لە پێناوی بەرژەوەندیی خەڵك، بۆیە كاتێك خەڵكانێك هەن دەڵێن ئیسلامی سیاسی لە حكومڕانی بەو جۆرە تێگەیشتووە كە دەبێت هەموو شتێك بسەپێنرێت تا ئەگەر لە بەرژەوەندیی خەڵكیش نەبێت، بێگومان ئەمە وانییەو ئایینی ئیسلام وا ناڵێت، بەڵكو مەترسیەكە لەوەدایە كە كەسێك بیەوێت سیاسەت بە ئایینی پیرۆزی ئیسلامەوە بكەیت، لەم حاڵەتەشدا هەم مەترسی بۆ سەر ئاینی ئیسلام دروست دەبێت هەم بۆ سەر ئەو سیاسەتەشی كە پیادە دەكرێت، ئەم مەترسییەش لەوەوە سەرچاوە دەگرێت سیاسەت بكەیت بە ئایین، یان ئایین بكەیت بە سیاسەت یەك شتە، لەبەر ئەوەی ئایین جێگیرەو ناگۆڕێت بەڵام سیاسەت بەپێی قۆناخ و سەردەم دەگۆڕێت.
ئەمە لەلایەك، لەلایەكی دیكەشەوە لەناو قورئاندا باسی سیاسەت نەكراوە، واتە نەیوتووە حكومداری پێویستە، سیستمی كۆماری یان پادشایی یان هەڵبژاردن بێت، هەر بۆ نموونە ئەو سیستمی دەنگدانەی ئێستا لە جیهان پێڕەو دەكرێت پێنج شەش شێوازن كە هەموو شێوازەكان تازەن و لەسەردەمی ئیسلامدا بوونیان نەبووە، ئاشكرایە لە ئیسلامدا تەنیا بەیعە هەبووە، ئەمەش مانای ئەوەیە كەسێك بەیعە دەكەیت (هەڵدەبژێریت)، بەڵام بۆ ئێستا هەڵبژاردنی كەسێك بە تەنیا بەس نییە، ئەمە پێمان دەڵێت ئەمڕۆ گۆڕانكاری دروست بووەو پێویستە كاتێك سیاسەت دەكەیت، دەبێـت سیستمێك دابمەزرێنێت كە باشترین یان جوانترین سیستەم بێت بۆ ئەوەی ماف و رێزی هەر تاكێك ڕەچاو بكات، بۆیە ئەو سیستمەی ئەم مافانە دیاری دەكات، با لە وڵاتانی رۆژئاواش پێڕەو كرابێت، بۆیە ناكرێت بڵێیت ئەمە سیستمی رۆژئاوایە، بەڵكو ئەوە سیستمێكە بۆ رێكخستنی ژیان و هەموو جیهان بەكاری دەهێنێت و ئەزموونی هەموو خەڵكی ئاقڵمەندی ئەم جیهانەیە.
بەهاری عەرەبی و راكێشانی ئیسلام بۆ ناو ململانێی سیاسیی
ئەو وڵاتانەی گۆڕانكارییەكانی ئەم دواییە گرتیەوەو پێی دەڵێن بەهاری عەرەبی هەموویان دەوڵەتی موسڵمانن، لەم گۆڕانكارییانە ئیسلام راكێشرایە ناو ململانێی سیاسیی بۆ بەدەستهینانی دەسكەوت و بەرژەوەندی حزبیی بەر تەسك، ئەم حاڵەتە لەو وڵاتانە بەگشتی و لە میسر بە تایبەتی حزبە ئیسلامیەكان ئەو باردۆخەیان قۆستەوە، بە بۆچوونی من ئەو قۆستنەوەیە كارێكی سروشتی بوو، لەبەر ئەوەی حزبی ئیخوان موسلمین لە حزبەكانی دیكە كۆنتر بوون و خاوەنی رێكخستنێكی بەهێز بوون، بۆیە توانییان لەو بارودۆخە خۆیان بسەلمێنن، بەڵام ئیشكالیەتەكە لەوەدایە، ئیخوانەكانی میسر كەپێشتر ئاینیان كردبوو بە سیاسەت، ئێستا رووبەڕووی حكومڕانی بوونەتەوەو ناچارە سیاسەت بكات، دەبینن بانگێشە بۆ ئەوە دەكات كە دەوڵەتەكە دەوڵەتێكی مەدەنییە، ئەمەش مانای ئەوەیە كە دەوڵەت مەدەنی بوو واتە سیستمەكەشی دەبێت دیموكراتی بێت و لەسەر بنەمای هاووڵاتیبوون بێت نەك لەسەر بنەمای ئایین، راشكاوانەتر ئەگەر دەوڵەت مەدەنی بوو لەسەر بنەمای هاووڵاتیبوون كارەكانی بەڕێوە بەرێت، مانای وایە هاووڵاتییەكی قیبتی و یەهوودی و موسڵمانێكی بە ریش و بێ ریش جیاوازی نابێت، بەڵام ئەگەر هەر لەسەر ئەم بابەتە سەیری ئایین بكەین، ئەوا دەبینین لە ناو ئایینی ئیسلامدا جیاوازی لە نێوان موسڵمان و كەسێكی دیكەی غەیرە موسڵمان هەیە، ئەوەی موسڵمان نەبێت نابێت بچێتە مزگەوت، كەواتە تۆ دەتوانی لەمزگەوت و لەكەنیسەش جیاوازی كەیت ئەوەش حوكمی خۆی هەیە، بەڵام لەبازاڕ و پێوەندییە كۆمەڵایەتیەكانیشدا ناتوانیت جیاوازی بكەیت، هەر بۆیە ئەگەر ئیسلامی سیاسی سیاسەتەكەی وەك ئایین بەكاربهێنێت، ئەوە سەركەتوو نابێت و دەكەوێت، هۆكاری ئەمەش ئەوەیە لەناو جیهانی ئەمڕۆدا نامۆ دەبێت، هەروەك ئەوەی ئێستا قاعیدە دەیكات، یان ئەگەر سەلەفیەكان حكومڕانی میسریان بكەوێتە دەست،هەروەها ئیخوانەكانی میسر ئەگەر وەكو نموونەی ئەردۆگان نەبن ئەوە فاشیل دەبن و ئەزموونی ئەردۆگانیش زەحمەتە بتوانرێت لە میسر یان لەوڵاتەكانی دیكە دووبارە بكرێتەوە، هۆكاری ئەوەی كە ناشتوانن ئەزموونی ئەردۆگان لەو وڵاتانە دووبارە بكرێتەوە ئەوەیە:
1- حزبە ئیسلامییە عەرەبییەكان ئەگەر ئەزموونی ئەردۆگان دووبارە بكەنەوە، ئەوە جەماوەرەكەیان لەدەست دەدەن، ئەگەر ئاینیش بكەن بە سیاسەت ئەوە حكومڕانییان پێ ناكرێت .
2- ئەگەر ئایین بكەن بە سیاسەت ناتوانن پێوەرەكانی مافەكانی مرۆڤ پیادە بكەن، لەبەر ئەوەی پێوەری مافەكانی مرۆڤ لە جیهاندا بۆ مرۆڤ دانراوە بێ جیاوازی، ئەوا ئەوان ئەمەیان پێ ناكرێت، بۆیە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی رووبەڕووی پەراوێزخستن و قبوڵنەكردن دەبنەوە.
3- ئەگەر بێت و ئەو پێوەرانەی لە ئاییندا هەن بۆ پێوەندییەكان و جیاوازی نێوان پیاوو ئافرەت یان موسڵمان و مەسیحییەك، ببنە پێوەری سیستمی كۆمەڵگە، ئەم سیستمە كۆمەڵگەیەكی هاوچەرخی پێ بەڕێوە ناچێت، بەڵكو كۆمەڵگایەكی وەكو ئەفغانستانی پێ بەڕێوە دەبرێت كە تا ئێستاكە سیستەمی مەدەنییەت و مۆدێرنەی قبوڵ نەكردووە.
كەواتە ئەمە پێمان دەڵێت هەر كۆمەڵگایەك ئەوجا هەر ئایینێكی هەبێت، پێویستی بە یاسایە رێكی بخات، ئەوەش بە سیاسەت ڕێكدەخرێت، كەواتە سیاسەت پێویستیەكی مرۆڤایەتییەو هیچ پێوەندییەكی بەئایین و سروشەوە نییە.
عیراق و مەترسیی ئیسلامی سیاسیی
حزبی دەعوە ئیخوان موسلمینی شیعەیە
لەگەڵ ئەوەی لەعیراقی ئێستادا چەندین هەڵبژاردن كراوە و لە ڕووكاردا وا دەردەكەوێت بەرەو دیموكراتی هەنگاو هەڵدەگرێت، بەڵام مەترسیی ئیسلامی سیاسی یەكێكە لەو مەترسیانەی ئێستا لە عێراقدا هەیەو دروست بووە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەو حزبەی ئێستا حكومڕانی عیراق دەكات حزبێكی سیاسی ئیسلامییە كە ئەویش حزبی دەعوەیەو، حزبی دەعوەش، هەمان ستایلی ئیخوان موسلیمینی شیعەیە كە حوكم بە مەزهەب و تایەفەگەری دەكات و دەیەوێت مەزهەبەكەی خۆی زاڵ بێت و بەداخەوە سیاسەت ناكات، بەڵكو ئایین بە تەفسیری مەزهەبی خۆی پیادە دەكات، لە میسر محەمەد مورسی هەنگاوێكی باشی هاوێشت و ئەگەر هەر وا بڕوات و تووشی هەڵەی دیكە نەبێت ئەوە كاری باشی كردووە، ئەویش ئەوەیە بە فەرمی لە ئیخوان موسلیمین و حزبەكەی دەرچووە دەرەوە، چونكە لە كاتێكدا لە حزبەكەی دەرنەچووبایە و ئیخوان موسلیمینی بێنایەتە سەر حوكم و بەئایین سیاسەتی بكردبووایە ئەوە سەرنەدەكەوت، هەرچەند ئێستا بە ئاشكرا بەئایین، سیاسەت بۆ ئیخوان ناكات، بەڵام بەلاڕێ و لەدیوەكەی دیكەوە بۆ ئیخوان بەئایین سیاسەت دەكات، لەبەر ئەوەی بە ئاشكرا ناوێرێت بە ئایین سیاسەت بكات، بەڵام لە ئێستای عێراقدا پارتە ئیسلامییەكان حوكمداریمان دەكەن، لەبەر ئەوەی هاوپەیمانیی نیشتمانی( ئیتیلافی شیعە) كە لە عیراقدا حوكم دەكات هەموویان حزب و لایەنی ئیسلامین، لەم حاڵەتەشدا كە ئایین كرایە مەزهەب و مەزهەبت كردە سیاسەت، ئەوا لەسەر ئاستی ئایین هەموو كەست لەگەڵ نابێت،لەبەر ئەوەی هەر كەس پێڕەوی مەزهەبی خۆی دەكات،ئەو كاتیش ململانێكان زیاتر توند و گرژتر دەبن، هەر بۆیە ئێستا هەموو ناوەندی سوننەی دەرەوە دەیانەوێت عیراق گۆشەگیر بكەن، ئەمەش هۆكاری سەرەكی بۆ ململانێ و گرژی مەزهەبی دەگەڕێتەوە، بەڵام لە كاتێكدا حوكمەكەیان مەدەنی بووایە و جیاوازی مەزهەبی نەبووایە ئەوە هەموو وڵاتان كێبڕكێیان دەكرد بۆ هاتن و گەیشتن بە عیراق و ئەگەر جیاوازی شیعەو سوننە و موسڵمان و مەسیحی و قیبتی نەبێت ئەوە یاسای دەوڵەت و حوكم مەدەنی بێت و بەیەكسانی لە بەرژەوەندیی هەموو لایەك و تاكە كەسێك بێت ئەوە گرنگ نییە كێ حوكمت دەكات، چونكە یاسا سەروەرە.
كورد كێشەی سونەو شیعەی نییە
سەبارەت بە خۆمان وەك نەتەوەی كورد لە عیراقدا، ئێمە كێشەی سوننەو شیعەو تایەفەگەریمان نییە و كێشەی ئیسلامی سیاسیشمان تا ئێستا ئاسانە، لەبەر ئەوەی ئەو ئیسلامە سیاسیەی لە كوردستان هەیە ڕووەو مەدەنییەت دەڕوات، ڕاستە لەلایەكی دیكەیشەوە دەبێت ئەوەش باش بزانین حزبە سەرەكییەكانی كوردستانیش وەكو پارتی دیموكراتی كوردستان لە ئیسلامەوە دوور نیین و كەلتورو شەخسی بارزانیی نەمر پێوەندی بە ئیسلامەوە پتەو و بەهێزبووەو و كە باسی مەلاو مامۆستایانی ئایینی ئیسلامی بەڕێز دەكەین ئەوە بارزانیی نەمر خۆی مەلای لە كوردستان پێدەگەیاند و یەكێتی زانایانی ئیسلامی بۆ دامەزراندن و بەهیچ جۆرێك بە گرژی سەیری ئیسلامی نەكردووە. بۆیە لەم رووەوە من قەناعەتم بەو جۆرەیە كە دەبێت كوردستان لە ململانێی مەزهەبی دوور بكەوێتەوە و ڕێزی شیعە بگرێت وەكو شیعە و ڕێزی سوننە بگرێت وەكو سوننە، بەڵام لە كاتێكدا هەر لایەك زوڵمی لێكرا دەبێت تۆ لەگەڵی ڕاوەستیت، چونكە ئێمە هەموومان عیراقین و بۆ زوڵم لەیەكدی بكرێت، بەڵام بەداخەوە كە لە ئێستای عێراقدا جیاوازی لەسەر بنەمای ئایین و مەزهەب هەیە،ئەمە یەكێكە لەو مەترسیانەی كە هەم مەترسی لەسەر پیرۆزی ئایینەكەمان و مەترسی لەسەر ئاشتی كۆمەڵگاش هەیە، بێگومان مەترسی لەسەر ئێمەش وەك كورد هەیە، بۆیە گرنگە كورد خۆی لەم مەترسیە دووربخاتەوە.
زوڵم لە شیعە بكرێت و ئەگەر پێم بكرێت یارمەتیشی دەدەم و لەگەڵ سوننەش بە هەمان شێوە، ئێستاكە لەم هەلومەرجەی ئەم كاتەدا كە هەموو لایەك دەیبینن كە سوننە لە عیراق خۆیان بە مەزڵوم داناوە كە چۆن كاتی خۆی شیعە لە عیراق خۆیان بە مەزڵوم دەزانی و ئێمەش لەگەڵیان دابووین و ئێستاكەش دەبینین لەسەر بناغەی دین و مەزهەب لە عیراقدا جیاوازی هەیە و ئەمەشە مەترسیەكە، مەترسی لەسەر پیرۆزی دینەكەش بەگشتی هەیەو مەترسی لەسەر ئاشتی كۆمەڵگاكەش هەیە و كاریگەری لەسەر ئێمەش وەكو كورد هەیە.

* سەرۆكی كۆڕبەندی هزری ئیسلامی