لەبەرئەوەی دۆزی كورد بەگشتی و حاڵەتی هەرێمی كوردستان بە وەرچەرخانێكی گرنگ و پڕبایەخدا تێدەپەڕێ و كەوتۆتە بەر شەپۆلەكانی ئەو گۆڕانكارییانەوە كە لە ناوچەكەدا روویانداوە و ئەوانەی ماون روو بدەن، بۆیە بۆ هەموو پارچەكانی كوردستان بەگشتی و هەرێمی كوردستان بەتایبەتی گرنگە كە كولتووری دانوستان لە ژینگە و كایەی سیاسیدا لەنێوانی حزب و هێزە سیاسییەكاندا، وەكو پێویستیی ببێتە كولتوورێكی ئەرێنی. پەیڕەوی بكرێ و بێهوودە و بێ جەدوا نەكرێ.
دەستووری هەرێمی كوردستان، رێككەوتنی ستراتیژی نێوان پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتیی نیشتمانی كوردستان.. پێڕەوی ناوخۆی پەرلەمان.. كێشەكانی هەرێم لەگەڵ بەغدا.. كێشە هەڵپەسێراوەكانی تایبەت بە ماددەی 140 و چەندینی دیكەوە.. گۆڕانكارییەكانی ناوچەكە و لێكەوتە و دەرەنجامەكانیان و كاریگەرییان لەسەر هەرێمی كوردستان و دۆزی نەتەوەیی نیشتمانی كورد.. ململانێ هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەكان و شوێن و پێگەی كورد تێیاندا.. ئەمانە و چەندینی دیكە بابەتی گەرماوگەرمی ئەمڕۆی ژیانی سیاسی هەرێمی كوردستانن و هەموویشیان مەترەحن بۆ گفتوگۆ و دانوستانی نێوان هێز و حزبە سیاسییەكان.
لەسەرینی ئەمەوە پرسیارگەلێك سەبارەت دانوستان وەكوو چەمك و هۆ و میكانیزم و ئامانج دەوروژێن.
مرۆڤ هەر لەبەرئەوەی مرۆڤە و بوونەوەرێكی كۆمەڵایەتییە و مەحكومە بەوەی لەناو ژینگەی كۆمەڵایەتیدا لەگەڵ ئەوانی دیكەدا بژی و ناچارە بەوەی لە شێوازە جۆراوجۆرەكانی رێكخستنی كۆمەڵایەتیدا، كۆمەڵگایی، سیاسی، ئابووری و پیشەوەریی، كولتووری و یاسایی مامەڵە لەگەڵ خەڵكانی دیكە بكات و شێوازی كارلێكی نێوان خۆی و ئەوانی دیكە لەسەر بنەمای مانەوە و پاراستن و پەرەپێدانی بەرژەوەندی و بەدیهێنانی خواست كارلێكیان لەگەڵدا بكات، وەهای لێهاتووە كە خۆڕسكانە ببێتە بوونەوەرێكی دانوستكار. بەم مانایە دانووستان كردەیەكی مرۆڤانەیە و تایبەتە بە مرۆڤ جیا لە هەموو بوونەوەرەكانی دیكە. كەواتە دانووستان رەفتارێكی سروشتی و خۆڕسكانەی كۆمەڵایەتییە، مرۆڤ لە كاتی مامەڵەكردن و كارلێكیدا لەگەڵ ژینگەی كۆمەڵایەتیدا دەیكات.
خۆڕسكێتی كرداری دانووستان و فۆرمە سروشتییەكەی، لە كۆمەڵایەتیبوونی مرۆڤەوە سەرچاوەی گرتووە. كەواتە كردارێكی غەریزەیی نییە، بەڵكو كردارێكی عەقڵانییە و بنەما و هۆكار و كەرەستە و ئامانجی هەیە كە عەقڵ بڕیاریان لەسەر دەدات و مەرجەكانیان دیاری دەكات و ئاراستەیان دەكات.
لەلای مرۆڤ گفتوگۆ لەگەڵ ئەوانی دیكە و پەیوەندی گرتن لەگەڵیاندا میكانیزمەكانی دانوستانن.
هۆیەكەی هەبوونی كێشە یان بابەتی هەڵپەسێردراو یان جیاوازی و ناكۆكییە لەبارەی مەسەلەیەك یان زیاترەوە كە بوونەتە مەترسی بۆسەر مان یان بوونەتە هۆی زیانگەیاندن بە بەرژەوەندی لایەنەكانی دانووستكار.
ئامانج لێی رێككەوتنە لەسەر بنەماگەلێك كە بەرژەوەندییەك یان زیاتری لایەنەكانی دانوستكار بپارێزی یان بەدی بهێنێ.
لەسەرینی ئەمەیشەوەیە كە دانوستان سەرەڕای سروشتە خۆڕسكییەكەی كردارێكی عەقڵانییە، بۆیە بۆتە كولتوور و هونەری تایبەت بەخۆی هەیە و رەهەند و بوارەكانی هێندەی بوارەكانی كردار و كارلێك و پەیوەندییەكانی مرۆڤ فراوان بووە و زانستیگەلێك لە بوارەكانی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری و ئیداری و دەروونیی رێكی دەخەن و چەندین تیۆری و رێباز و بیرمەند و پسپۆران لەپشتەوەی وەستاون. بەشێوەیەكی هەڵكشاو لە رەوتی مێژوودا پەرەی سەندووە و لە رۆژگاری ئەمڕۆماندا بۆتە یەكێك لە پێویستییە ناچارەكانی مرۆڤ بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی و بەدیهێنانی خواست و بەرژەوەندییەكانی. ئامارەكان وەهای دەردەخەن كە ساڵانە لە شاری جنێف نزیكەی 10هەزار پرۆسەی دانوستاندنی فەرمی و نافەرمی دەكرێ و لە شاری نیویۆركیشدا هێندەی ئەو ژمارەیە دەكرێ. هەروەها ساڵانە لە سەرانسەری جیهاندا ژمارەیەكی یەكجار زۆر دانوستان لەنێوانی دەوڵەتان و كولتووری جیاجیا و كۆمپانیا زەبەلاحەكان یان لەناوخۆی یەك دەوڵەتدا لە نێوانی حزب و فەرمانگە و رێكخراو و گروپ و خۆیشایەتییە كۆمەڵایەتییەكاندا دەكرێ.
دانوستان وەكو كردەوە و كردار كە كولتوورە، دەبێ ئەوەیشی لەگەڵدا روون بكرێتەوە كە چ كولتوورێكە؟ ئایا كولتوورێكی پۆزەتیڤ (ئەرێنی) یان كــولــتوورێــكی نـــەگەتیڤ (نەرێنی)ـیە؟
لەسەرینی وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارەوە دووجۆر كولتووری دانوستان هەیە. هەر دوو جۆرەكەیش لەسەر ئەو بنەمایە دامەزراون كە دانوستان گەمەیە لە نێوانی دوو تیپدا دەكرێ. جۆری یەكەم پێی دەوترێ گەمە بەپێی رێبازی (بردنەوە بردنەوە Approch Win Win). لەمەدا دانوستكار بە رووحی ئەرێنییەوە دەچێتە پرۆسەی دانوستانەوە و پێشتر بڕ و رادەیەك لە سروشت و ئیرادە و خواستەكانی بەرامبەرەكەی دەزانێ و بڕیاریشی داوە گوێ بگرێ تا زیاتر بزانێ بۆئەوەی ئەو زانیارییانە بە هەند وەرگرێ و بیانكاتە بنەما بۆ گەیشتن بە شێوازێكی میانگیرانە لە چارەسەردا كە دەرەنجام بە هۆیەوە هەردوو لا براوە بن. بە واتایەكی دیكە دانوستان دەبێتە ئەو هەڵكێش (مصعد)ەی لایەنەكان هەڵدەكێشێ بەرەو لووتكەی سەركەوتن.
جۆری دووەم: گەمەیە لەسەر بنەمای (ئاكام سفر) یان پێی دەگوترێ (دانوستانی سفرییZero-sum Game ). دانوستكار دەچێتە دانوستانەوە بەو مەرجەی خۆی هەموو شتێك بباتەوە و ئەوی بەرامبەری هەمووشتێك بدۆڕێنێ. واتە دەرەنجامەكەی بردنەوەی رەهای لایەك و دۆڕانی رەهای لایەكەی دیكە. بەم مانایە دانوستان پیرۆزكردنی خواستەكانی لایەك و مافی بەكارهێنانی ڤیتۆیە لەسەر خواستەكانی لایەكەی دیكە و ئیتر كارێك نامێنێ كە پێی بگووترێ پرۆسەی گەڕان بە دوای خاڵە هاوبەشەكان و پنتی بەیەكتر گەیشتن، بەڵكو دەبێتە كاركردنی زۆرەملێ بۆ رازیبوونی رەها یان رەتكردنەوەی رەها. بەم هۆیەشەوە دانوستان لە پرۆسەی گفتوگۆو هەڵكشان بەرەو لووتكەی سەركەوتن دەبێتە پرۆسەی یەكترسڕینەوە و هەڵكشان بەرەو لێواری بەربوونەوە. ئەوسا دانوستان بەهای نامێنێ، بێ جدوا و بێهوودە دەبێ.
كەواتە هەر لە بناغەوە دانوستان وەكو كولتوور پەیوەستە بە ئەرێنیی پرۆسەكەوە و هەمیشە وەهای لێ چاوەڕوان دەكرێ كە بەشێوەیەكی ئەرێنی، بۆ مەبەستێكی ئەرێنی، بە كەرەستەی ئەرێنی، بۆ ئامانجێكی ئەرێنی بێ.
لێرەدا سەرنج لە دوو شت دەدەین:
یەكەمیان: دەستەواژەی دانوستان لە زمانی كوردیدا، هەر لە بناغەوە لەسەر بنەمای لێكگرێدانی (پێدان) و (لێستاندن) دروستكراوە، كەواتە خودی پرۆسەكەیش پرۆسەی پێدان و وەرگرتنە. گفتوگۆیە لەبارەی جۆر و پۆل و بڕی ئەوانەی دەدرێن و ئەوانەی وەردەگیرێن. هاوسەنگی و هەماهەنگییە لەنێوانیان لەپێناوی بەدیهێنانی بەرژەوەندی هەر دوولای دانوستان.
دووەم: ئیمامی عەلی خوای لێ رازی بێت دەڵێ: خەڵك دوو پۆلن، یەكێكیان براتن لە ئاییندا، دووەم هاوشێوەتن لە خەڵقدا، واتە ئەوانیش مرۆڤن وەكو ئەوەی كە تۆ مرۆڤی. ئەم وتەزایەی ئیمامی عەلی بنەمای دیدگای هاوبەشێتی (شەراكە) و كارلێكی ئۆرگانیزمانەیە لەسەر بنەمای (هەموومان)، نەك لەسەر بنەمای (ئێمە) و (ئەوان).
لەم بابەتەی ئێمەدا، (هەموومان) زەوینەیەكی پتەوی دانوستانە بەو پێیەی دانوستان لەنێوانی هەموومانە بۆ هەموومان.
ئەگەر دانوستكار ئەم حەقیقەتە هەمووییەی زانی و بە رووحی ئەرێنی هەمووییەوە چووە ناو پرۆسەی دانوستانەوە، ئەوسا دەشزانێ كە دانوستان گەمەیە. ئەم گەمەیە پەیڕەوی لە چەند پرینسیپێكی سەرەكی دانوستان دەكات، كە گرنگترینیان بریتین لە:
یەكەم: فۆكس خستنە سەر چارەسەركردنی كێشەكان و دووركەوتنەوە لە پەرتوبڵاوی و پلار و تانەدان لە كەسەكان. بەواتایەكی دیكە دەبێتە دانوستكارێكی بابەتی و لە كەساندن دوور دەكەوێتەوە. بەمجۆرەش ستایشی كاری باش دەكات جا هەر كەسێك كردبێتی، بەوەیشەوە كە جیاواز و ناكۆكە لەگەڵیدا و دانوستانی لەگەڵ دەكات. لەسەر ئەم بنەمایەش بایەخ بە بەرژەوەندی و ئیرادەی بەرامبەرەكەی دەدات نەك لێی كەم بكاتەوە.
دووەم: بایەخدان بە گوێگرتن. بەو مانایە دانوستكار بە گریمانە و نەیەتی پێشوەختەوە ناچێتە دانوستانەوە، بەڵكو دەچێت تا گوێ لە بەرامبەرەكەی بگرێ و لێی حاڵی ببێ. هەڵبەت ئەمەیش مانای ئەوەنییە كە دانوستكار زانیاری پێشوەختی لەبارەی بەرامبەرەكەی و پاشخان و داواكانییەوە نەبێ. بەڵكو مانای ئەوەیە كە پێشوەخت بڕیاری نەدابێ كە ئەوەی ئەم دەیزانێ لە بارەی بەرامبەرەكەیەوە هەر ئەوە راستە. بەڵكو پێویستە گوێی لێ بگرێ. گوێگرتنیش سەر راوەشاندن نییە، وردبوونەوە و لێكگرێدانی زانیارییەكان و كەڵەكەكردنیانە بەمەبەستی سەرلەنوێ دیراسەت كردنەوە. هەروەها گوێگرتن بریتی نییە لە بڕوا پێهێنان، بەڵكو هەوڵدانە بۆ هەڵسەنگاندنی بەراوردكارانە لە نێوانی ئەو زانیارییانەی پێشوەخت هەبووە لەگەڵ ئەوانەی لە دانوستاندا دەردەكەون.
سێیەم: دانانی لیستی بابەتەكان بەپێی بایەخیان و پۆلین كردنیان لەنێوانی كاتەكانی دانووستانا.
چوارەم: دووركەوتنەوە لە شێوازی ناڕاستەخۆ بۆ دەڕبڕینی بابەتەكانی دانوستان. چونكە شێوازی ناڕاستەوخۆ چەردەیەك قسە دەهێننە ئاراوە كە دیاریكراو نین، نازانرێ مەبەست لێیان چییە، لێكدانەوەی جیاوازی بۆ دەكرێ لەلایەنی بەرامبەرەكەوە. كات بە فیڕۆ دەدا. كات بەفیڕۆدان وزە و توانای مرۆیی و دارایی بەفیڕۆ دەدات.
لەبەرئەوەی دۆزی كورد بەگشتی و حاڵەتی هەرێمی كوردستان بە وەرچەرخانێكی گرنگ و پڕبایەخدا تێدەپەڕێ و كەوتۆتە بەر شەپۆلەكانی ئەو گۆڕانكارییانەوە كە لە ناوچەكەدا روویانداوە و ئەوانەی ماون روو بدەن، بۆیە بۆ هەموو پارچەكانی كوردستان بەگشتی و هەرێمی كوردستان بەتایبەتی گرنگە كە كولتووری دانوستان لە ژینگە و كایەی سیاسیدا لەنێوانی حزب و هێزە سیاسییەكاندا، وەكو پێویستیی ببێتە كولتوورێكی ئەرێنی. پەیڕەوی بكرێ و بێهوودە و بێ جەدوا نەكرێ. هەمیشە دەرگاكانی كراوە بن بەسەر هەموو جیاوازییەكاندا. پرۆسەی گەڕان بێ بەدوای چارەسەر و هەماهەنگیدا لە رێی دۆزینەوەی خاڵە هاوبەش و پنتەكانی بەیەكترگەیشتنەوە.