لەناو خۆشدا بیر و بۆچوونی واهەیە كە زیانی زۆرتری بە موسڵمانان گەیاندووە، وەك لەو زیانەی كە فیكرێكی دەرەوەی جیهانی ئیسلامیی گەیاندوویەتی بە موسڵمانان، وەك زیانی گشت ئەو گرووپ و تاقمانەی كە بەناوی ئیسلام و بە ئایەت و فەرموودەوە لە كۆن و نوێدا، بیری ترسناك و كرداری ناپەسەندیان سەپاند بەسەر خەڵكدا
زۆر گرنگە جیاوازیی نێوان شەریعەت و فیقه بزانین، چونكە ئێمە لە سەردەمێكدا دەژین كە زۆرێك لە خەڵك و هەندێكیش لە كەسانی بواری نووسین و فیكر و رۆشنبیریی، هەتا ئێستاش فیقه بە شەریعەت تێدەگەن.
شەریعەت قورئان و سوننەتی راستە، بەڵام فیقه، تێڕوانینی عەقڵە لەسەر بۆچوون بینا دەكرێت بۆ دەرهێنانی حوكمێك لە قورئان و سوننەت.
شەریعەت كۆمەڵێك بنەما و حوكمی گشتین، بەڵام فیقه كۆمەڵێك حوكمی تایبەتن و بە گۆڕانی كات و شوێن و كەسەكان دەگۆڕێن.
شەریعەت بۆ هەموو زەمان و شوێنێك دەست دەدات، بەڵام فیقه بۆ هەموو زەمان و شوێنێك و هەموو كەسێك دەست نادات شەریعەت دەقە، بەڵام فیقه دەربڕینێكە لە دەرئەنجامی كارلێكردنی نێوان هەرسێ رەهەندی (موجتەهید) و (شوێن و كات) و (دەق).
شەریعەت – بۆ ئاسانكاریی و وەك نموونە – وەك تۆپە قوماشی لای كوتاڵ فرۆشەكانە، بەهەموو رەنگ و درێژیی و پانیی و گونجاو بۆ هەموو وەرز و زەوق و قەبارەیەكە، خەڵك، هەموو خەڵك، دێن و بەشی خۆیانی لێ دەكەنەوە و لێ دەبڕن، بەپێی باڵا و قەبارە و تەمەن و پیشە و پێگە و وەرزیی ساڵ و ..تاد، بەڵام فیقه وەك جلوبەرگی حارز و دووراوە بەپێی ژمارەی دیاریكراو كە تەنها بۆ ئەو كەسانە دەبێت قەبارەیان وەك ئەو ژمارەیەی سەر ئەو جلوبەرگە ئامادە و دوراوەیە.
شەریعەت وەك ماددە بنچینیەكانی خواردنە كە دەتوانێت دەیان خواردنی جۆراوجۆری لێ دروست بكەیت، بەڵام فیقه، جۆرێك خواردنی دروستكراوە لەو مادە سەرەكییانە.
شەریعەت سەرچاوەیە، فیقه لقێكە لێی، شەریعەت یەكە، بەڵام فیقه زۆرن، شەریعەت شاڕێگەیە، فیقه رێچكەیە، شەریعەت بەرنامەیە، فیقه پێڕەوە.
ئەوەی ئەمڕۆ گومانی لە شەریعەتە لە راستیدا گومانی لە فیقهە، بەڵام جیاوازیی نێوانیان نازانێت.
ئیتر ئەوە موسڵمانانی پاش ئەوانن كە ناتوانن نوێبوونەوە ئەنجام بدەن و، لە هەمان شەریعەتەوە، فیقهی نوێ دابهێنن و كارەكەی ئەوانیش نوێ بكەنەوە، نوێكردنەوەش ئەركێكی هاوبەشی هەمووانە نەك ئەركی تەنها زانایەك یان فەقیهێكی تاك، هەروەك (ئیبنول ئەسیر) لە (جامع الاصول)دا دەڵێت: (والجدید لاینحصر فی عالم أو فقیه فرد).
بۆیە وەك لە بواری ژینگە و باسكردنی پێكهێنەرەكانیدا باس لە یەك جیهان دەكرێت، چونكە ئاو و هەوای جیهان سنوور لەیەكتریان جیا ناكاتەوە، بەسەر گۆی زەویدا دەسوڕینەوە.
لەبواری فیكریی مرۆڤیشدا، مرۆڤەكان لەیەكتر وەردەگرن و، بە جۆرێك دەستكاریی تێدا دەكەن كە خاوەنی یەكەمی نەیناسێتەوە.
رۆژئاوا شتی زۆری لە رۆژهەڵاتی ئیسلامیی وەگرت و، لەسەر خاكی خۆیدا پیادەی كرد و، گەشەی پێدا و ئێستا لەژێر زۆر ناوی جیاجیادا بۆمان دەنێرێتەوە.
موسڵمانانی سەردەمی پێش ئێمە كراوەتربوون لە ئێمە، چونكە نەترساون و متمانەیان بەخۆیان هەبووە و، عەقڵیان خستۆتە كار بە بەردەوامیی.
(جان توشار) لە (مێژووی فیكری سیاسی)دا ئاماژە بەوە دەدات كە رۆژئاوا زۆر شتی لە رۆژهەڵاتی ئیسلامیی ئەوسا وەرگرتووە، بەڵام دواتر جیهانی ئیسلامیی دەكەونە دوو هەڵەوە:- یەكەمیان: بەردەوام نابن لەسەر داهێنان و پێشەنگ بوون. دووەمیان: بەرهەمی فیكرە چاكەكانی خۆیان كە رۆژئاوا دەیكاتە میكانیزم بۆ پێشكەوتن، وەرناگرنەوە كە هی ئەوروپا نییە بەڵكو هی خۆیانە و ئەوان گەشەیان پێداوە.
بۆیە لە هەموو سەردەمێكدا بەهۆی هاتوچۆی بەردەوامەوە ئەزموونەكان ئاڵوگۆڕ دەبن و گەلان سوود لەیەكتر وەردەگرن، ئێمە نابێت وابزانین كە بە باسكردنی شتە باشەكانی هەر گەلێك، ئیتر ئێمە ببین بەوان، نەخێر چونكە هەموو گەلێك، نەتەوەیەكی خاوەن ئاینێك ناسنامەی خۆی هەیە كە لە خەڵكیتری جیا دەكاتەوە، بەڵام خاڵی هاوبەشیش هەیە كە خەڵكیتری نزیك دەكاتەوە، لەناو خۆشدا بە هەمان شێوە بیر و بۆچوونی واهەیە كە زیانی زۆرتری بە موسڵمانان گەیاندووە، وەك لەو زیانەی كە فیكرێكی دەرەوەی جیهانی ئیسلامیی گەیاندوویەتی بە موسڵمانان، وەك زیانی گشت ئەو گرووپ و تاقمانەی كە بەناوی ئیسلام و بە ئایەت و فەرموودەوە لە كۆن و نوێدا، بیری ترسناك و كرداری ناپەسەندیان سەپاند بەسەر خەڵكدا.
بۆیە ئێمەی موسڵمان دەبێت لە دژی هەر فیكرێكی زیانبەخش بین لە ناوەوە دروست بووبێت یان لە دەرەوە.