بە كشانەوەی هێزە شەڕكەرەكانی ئەمریكا لە كۆتایی ساڵی 2011، عێراق هێور نەبۆوە و هێشتا ئاستی توندوتیژیی تێدا بەرزە. رۆژانە كاروكردەی تیرۆریستی و خراپەكاریی تێدا بەڕێوەدەچێ. شك و گومانی زۆر كەوتۆتە نێوان نوخبەی سیاسیی سەرجەم پێكهاتەكان. خزمەتگوزاریی گشتی و ئەساسی، كوردستانی لێ دەرچێ، لە ئاستێكی نزمدایە. پرۆسەی بیناكردنەوەی ژێرخانی ئابووریی، دوای ئەو حەمكە شەڕو داگیركاری و خراپكارییەی لە عێراق كراوە، وێرای ئەو پارە زۆرەی ساڵانە لە بودجەدا بۆی تەرخاندەكرێ، بە عێراقەوە دیار نییە. پەرەپێدانی مرۆیی و ماددیش ئەوە هەر هیچ. عێراق نۆیەمین وڵاتی گەندەڵكاری دنیایە. بە كورتی عێراق لە قەیرانێكی قووڵدایە.
ئەو قەیرانە، ئەگەر بەشێكی گرنگیشی پێوەندیی بە رەوتاری سیاسیی نوخبەی باڵادەستی حوكمڕانی عێراقەوە هەبێت، ئەوا بەشەكەی تری لە بنەڕەتدا، قەیرانێكی قووڵیی بنیادیی عێراقەو پێموانییە لە كۆڵ عێراق ببێتەوە. چۆن؟
عێراق، وەكو دەوڵەت بەو سنوورە جیوگرافییە- سیاسییە شێواو و دەسكردەی ئینگلیز، تەمەنی نابتە سەدەیەك. ئەو پێكهاتانە «عەرەبی سوننە، عەرەبی شیعە، كورد..» كە ئەمڕۆ لەناو سنووری دەوڵەتی عێراقدا دەژین: بە خواست و ئیرادەی ئازادانەی خۆیان، دەوڵەتی عێراقیان پێكنەهێناوە. تەنانەت ئینگلیز ریفراندۆمێكی گشتیشی بۆ ئەو یەكگرتنە نەكرد. لەم سۆنگەیە و بە هۆكاری تریشەوە، «گەل»ێك بە مانا سیاسییەكەی لە عێراق نە گورا و پێكنەهات. واتە، لە دەسپێكەوە یەكگرتنێكی نا ئارەزوومەندانە بووە و ئێستاش ناچارانەیە. پاشان، ئەو دەستوورو سیستمە سیاسییەی لە (1925)دا، ئینگلیز بەسەریدا سەپاندن، دڵخوازی ئەوان بەتایبەتی شیعەو كورد نەبووە. لە دەستنیشانكردنی حوكمڕانان و سیاسەت بەڕێوەبردنی رۆژانەشدا، سیاسەتی پەراوێزخستن، دوورخستنەوەو وەلانان، بێدەنگكردن، ستەم و چەوساندنەوە، سیاسەتی زاڵ و باڵادەست بووە. دەوڵەت لە راستیدا تا 2003 دەوڵەتی كەمینەی عەرەبی سوننە بووەو بنەما فیكرییەكەشی لە پان-عەرەبیزم، تێهەڵكێش بە شۆفینیزم ئاوی خواردۆتەوە. لە ئاكامی ئەم سیاسەتەدا، هەرگیز بووژانەوەی ئابووری و پەرەپێدانیش، بە ریتمێكی وەكیەك و تەواوكاریی لە هەموو دەڤەرەكاندا «سوننەنشین، كوردنشین، شیعەنشین» نەچۆتەپێش و فەرق و جیاوازی گەورەی سیاسی- ئابووری- كەلتووری- كۆمەڵایەتی لەنێوانیاندا دروست بووە. ئیسماعیل بێشكچی گوتەنی، ناوچە كوردنشینەكانی خۆمان تا 1991 زێتر لە كۆلۆنی ناوخۆیی و ناوچەی دادۆشین دەچوون، تا بەشێكی وڵاتەكە. واتە عێراق بە رواڵەت یەكپارچە بووە، بەڵام لە راستیدا، دابەشبەندییەكی قووڵی ئیتنی- تایەفی تێدا بووە. لە دوای 2003شەوە ئەو دابەشبەندییە كەوتۆتە روو و تەعبیری لەخۆكردووە. هەستی ئینتیما بۆ عێراق وەكو دەوڵەت لەوپەڕی كزی دایە و « عێراقی نوێ »ش ئەو ئینتیمایەی پێ دروست نەكرا...
لەو شەرایتەدا، ئەمریكا، عێراقی داگیركرد (2003). دەستووری بۆ گەلانی عێراق (2004 و 2005) دانا. كورد گرفتێكی لەگەڵ دەستوورەكە نییە، بەڵام سوننە نا. ئەمریكا، لە پێكهێنانی ئەنجوومەنی حوكمەوە تا باریكرد، هەوڵی دا جۆرە سازانێك لەنێوان نوخبەی سیاسیی پێكهاتەكاندا بخوڵقێنێ و بە رێككەوتننامەیەكیش «رێككەوتننامەی سۆفا» بەخۆی ببەستێتەوە، لێ فەشەلی هێنا و ئەو تەوافووق و شەراكەتە بەدی نەهات. بەڵكە بە كردەوە، سوكانی حوكمڕانی، كەوتە دەستە شیعەكانەوە. لە هاوكێشەی حوكمڕانیدا، كورد بەلای شیعەكاندا كەوت. ئیدی لەژێر سایەی رێساكانی گەمەی دیموكراسی، حاكمیەت بۆ شیعە ساغ بۆوە. شەڕو شۆڕو پاكتاوی تایەفی 2006- 2007ش لە هەندێ ناوچەدا، بەتایبەتی بەغدا، شەڕی نفووزو ساغكردنەوەی یەكجارەكیی حاكمیەتی شیعە بوو. لە بادینان دەڵێن: پەرێ وەكی بەرێ. لێ ئەمجارە شیعەكان، وەكی سەردەمی بەرێ، لەسەر هەمان رێبازو میتۆد، لە دەسپێكدا، سیاسەتی پەراوێزخستن و دوورخستنەوەی عەرەبی سوننەیان پێرەوكردو كوردیان بێلایەن «تحیید» كرد و دەستی دەستیان پێكرد و كێشەكانیان بەگوێرەی دەستوور بۆ چارەسەرنەكرد. بەو مانایە ئەمریكا كە دەیەویست «عێراقێكی نوێ» بنیاد بنێ، قەیرانە بنیادییەكەی پێ كاڵ نەكرایەوە.
بەو مانایە، قەیرانی ئێستەی عێراق، چەند ئاستێكی هەیە:
ئاستی عێراقی، كە پێوەندیی بە سەرجەم پرۆسەی سیاسی و دەستوور جێبەجێكردن و سازان و تەوافووق و بەشداری لە بڕیاروەرگرتندا هەیە كە كورد و عەرەبی سوننە هەست بە تاكڕەوی و مەیلی خۆسەپاندنی بەشێكی دیاری ناو شیعەكان دەكەن.
ئاستی پێوەندیی نێوان هەرێمی كوردستان و بەغدا كە ئەو كێشانە دەگرێتەوە كە دەبوایە لە دوای 2005-ەوە بە گوێرەی دەستوور چارەسەركرابان. لەوانە كێشەی ماددەی 140.
ئاستی میحوەربەندی و كێشەكانی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوین: لە رۆژهەڵاتی ناویندا، گۆڕانكاریی گەورە روویداوەو لە سوریاش بەڕێوەیە. چەند رژێمێكی ملهوڕی سەرەڕۆ بە راپەرینی میللی ڕوخێنران و قۆناخێكی تر دەستی پێكردووە. دەركەوتنی دوو هێزی هەرێمایەتی یەكیان شیعەگەر و ئەوی دیكە سوننەگەر لە ناوچەكە، رێزبەندیی تازەی لە ناوچەكە هێناوەتە كایەوە. عێراق كە شیعە حوكمڕانی دەكات، بەلای ئێراندا كەوتۆتەوەو لە چەند پرسێكدا، لەوانە پرسی سوریا، خۆی نواندووە. توركیا، خۆی لە سوننە كردووە بە خاوەن و داڵدەی هاشمی دەدات و رادەستی عێراقی ناكاتەوەو بەئاشكرا قسە لە تایەفیبوونی حوكمڕانان لە بەغدا دەكات و چەندین پرس و كێشەی تر...
لە هەموو ئەو ئاستانەدا، كورد لە كوێ وەستاوە؟ ئەو قەیرانە فرە ئاستە بە كوێ دەگات؟
سەرۆكی هەرێمی كوردستان، بۆ چەندەمین جارە ئەو قسەیە دوپات دەكاتەوە كە «تا ئەو كاتەی عێراق پابەند بێ بە دیموكراسی و دەستوور، هەرێمی كوردستان بەشێك دەبێت لە سیستەمی فیدراڵی، بەڵام ئەگەر حكوومەتی عێراق پابەند نەبێ بە دەستوور و بەرەو دیكتاتۆری و تاكڕەوی بچێ، ئەوا كورد ئامادە نییە لەسایەی دیكتاتۆریدا بژی و بڕیارێكی دیكەی دەبێ». عێراقییەو صەدرییەكانیش، لەسەر سروشتی حوكمڕانی بۆچوونێكی نزیك لەمەیان هەیە. بەو مانایە، تۆپەكە، لە گۆڕەپانی «شیعەكان»دایە.
تەحالوفی وەتەنی «شیعی» كە حكوومەتی عێراقی بەدەستەوەیە، وەك وەڵامێك بۆ ئەو ئاڕاستەیەی سەرێ، ماوەیەكە خۆی بە هێنانەگۆڕێی «وەرەقەی ئیصلاحی وەتەنی» خەریككردووە. بەڵام هەر بە قسەی صەدرییەكان، ئەو وەرەقەیە هیچی تیا بەستە نییە. بە هاتنەوەی تاڵەبانی، سەركۆماری عێراق-یش وەفدێكی باڵای پارتی دیموكراتی كوردستان، پاشان سەركردەی زۆرینەی رەوتەكانی ناو شیعە لە سلێمانی سەردانیان كرد. ئەو كۆبوونەوەو دیدارانە، چییان لێ شین دەبێ، دیار نییە. بەگوێرەی هەواڵەكان، رەنگە تاڵەبانی دەستپێشكەرییەكی تر بكات...بەڵام دەبێ ئەوەش بڵێین، هەرچی عەرەبی سوننەن، لەناوخۆیاندا تەباو كۆك نین و پێموایە زۆرتر هیوایان لەسەر گۆڕانكارییەكانی ناوچەكەو كەڵك وەرگرتن لە هۆكاری دەرەكی هەڵچنیوەو هێشتا دیوارێكی بەرزیان لەنێوان خۆیان و تیرۆریزم دانەناوە. رەنگە شیعەكان، هەندێ تەنازولاتی لاوەكی بۆ ئەملاو ئەولا بكەن، لێ پێموایە لەو هەلومەرج و رەوشەی ئێستای بارگرژییەكانی ناوچەكەدا، بە تەوافووق و شەراكەتی راستەقینە نایەنە بەرێ...
ئەوەی پێوەندیی بە كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغداشەوە هەبێت، ئەو رێككەوتنەی چەند رۆژ لەمەوبەر لە بەغدا كرا سەبارەت بە بڕی هەناردنە دەرەوەی نەوتی كوردستان و دانەوەی كرێی كۆمپانیا بیانییەكانی بواری نەوت، سەرۆكی حكوومەت، نێچیرڤان بارزانی وتەنی: هەنگاوێگی گرنگ و پۆزەتیڤە بە ئاڕاستەیەكی پۆزەتیڤدا.. بەو مانایە دیسان، دەكرێ و بە قازانجی بەغداو هەولێرە كە لە رێگەی لێكحاڵیبوون و بەگەڕانەوە بۆ دەستوور كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوانیان چارەسەر بكەن...
لێ هەرچی رەهەندیی ناوچەیی قەیرانەكەیە، ئەوە لە دەرەوەی ویست و ئیرادەن. میحوەربەندیی شیعە- سوننە راستییەكی حاشا هەڵنەگرەو بەشێوەیەكی رێژەیی رەهەندێكی نێودەوڵەتیشی وەرگرتووە. بە بڕوای خۆم، تا چەند كوردستان دەكارێت خۆی لە بەڵای ئەم دابەشبەندییە مەزهەبییە لابدات و كاریگەریی چەوتی بۆ سەر ریزەكانی گەلی كوردستان نەبێ، ئەوە بە دەسگرتنی هێزە سیاسییەكان، بەتایبەتی پارتی و یەكێتییەوە، دەبێت بە بەرژەوەندییە باڵاكان و سوودوەرگرتن لە وانەكانی مێژووی خۆمان...كام ئاستی قەیرانەكان، بۆ ئێمەی كورد لەپێشەوەیەو هەقە كاری زێتری لەسەر بكەین، ئەوە ئاستی كێشەكانی نێوان هەولێرو بەغدایە، نەك دوو ئاستەكەی تر، بۆیە هەر دەرفەتێ لەم ئاستەدا بێتە پێشەوە، پێویستە بیقۆزینەوە...دەنا ماكی قەیرانەكە، لە دروستبوونی عێراقەوەیە كە لەگەڵە خۆیدا هەڵیگرتووە، تەنیا هەڵوەشانەوە چاری دەكات...