بۆچی سەدەی پازدە سەدەی ڕێنیسانسە لەئەوروپا؟ پرسیارێكە دەبێت بیپرسین لەبەر زۆر مەسەلەی گرنگ كە ئەویش ئەوەیە: كاتێك كەخودی مەزهەبی كاسۆلیكی، كە زمانحاڵی ئەو هەزار ساڵە بووە لە ئەوروپادا، بوو بوو بە مایەی ئەوەی كە تێكشانە یەك لەدوای یەكەكانی پیاوانی كەنیسەو فیوداڵ و ئەقتاعییەكان، ئەم تێكشكانە بوو بەمایەی ئەوەی كە خەڵك بیر لەوە بكاتەوە ئەم ئایینە بەم مەزهەبە كاسۆلیكیە ناتوانێت ئیدی بەرگەی گۆڕانكاریەكانی ژیان بگرێت، بۆیە خەڵك ئەم مەزهەبەیان پرۆتیستۆكرد، پرۆتیستۆكردن و ئیدانەكردنی مەزهەبی كاسۆلیكی وەك زمانحاڵی مەسیحییەت مەزهەبێكی تازەی لێكەوتەوە كەپێی دەڵێن مەزهەبی پرۆتستانت، پرۆتستانت داتاشراوە لەپرۆتستۆ و ئیدانە كردنی مەزهەبی كاسۆلیكی، ئەم پرۆتستانتە نزیكترین مەزهەبێكە لەنێو مەزهەبە مەسیحیەكاندا لەئیسلامی ئێمەوە.
كەواتە ئەم پرۆتستۆ كردنە كەی پەیدابوو؟ كاتێك پەیدا بوو كە هەستیان كرد ئیسلام وەك ئاینێكی دی، ئاینێكە دەسەڵاتەكانی تیا جیاكراوەتەوە، ئەمەش لەسەدەی پازدەداو لە دوو ڕێگەی جیاوازەوە:
یەكەم: لەڕۆژهەڵاتەوەو لە ناوەڕاستی سەدەی پانزە كە ئەكاتە 1453 میلادی تیایدا محمد فاتیح پەڕیوەو قوستەنتینیەی گرت. فەتح كردنی قوستەنتینیەو كرانەوەی قوستەنتینیەو گەیشتنی سوپای عوسمانیەكان بەناوەڕاستی ئەوروپا بوو بەمایەی ئەم پرسیارە كە ڕۆشنبیرانی ئەوروپا ئەم پرسیارەیان بۆ دروست بوو : ئەوە بۆچی ئاینێك توانای ئەوەی هەیە خەڵكانێكی وەكو عوسمانییە موسڵمانەكان وا لێبكات بەئایین پێشبكەون ؟ بەئایین پیشەسازییان پێش بكەوێت، بەئایین تۆپ و جبەخانەی ئەوتۆیان هەبێت شوورەی پۆڵایینی قەڵاكانی نەمسا بەو ئەستوریە كون بكات؟ ئەمە ئاینێكە لەگەڵ خۆیدا زانست و زانیاری لەگەڵ سوپاكەدا هێناوەو بەنووسین و بەقەڵەم لەبەرەكانی جەنگدا حیساباتی ورد دەكەن؟ ئالێرەوە پرۆتستانت پەیدا بووە. ئالێرە سەرەتای مەزهەبی پرۆتستانت بوو كە پرۆتستۆی كاسۆلیكیان كردو مەسیحییەكانیش گۆڕانكارییان كرد.
دووەم: لە دوای پەنجا ساڵێك لەم سەردەمە كە دەكاتە (1492)ی زایینی و، بوو بەمایەی ئەوەی كە ئەوروپیەكان لەڕێی فەرەنساوە بێنەوە نێو ئەندەلوس . هاتنی ئەوان بۆئەندەلوس و ئاشنابوونیان بەوەی ئەوان لە تاریكی و لەناوچەی زەلكاو لەزۆنگاوەكاندا دەژیان و سەری یەكتریان دەبڕی و شەڕوكوشتاری یەكتریان دەكرد، ئەندەلوسێكی پاك وخاوێن وەك ئێستای ئەوروپایان بینی، ئەندەلوسێك كەوا هەموو جادەو شەقامەكانی بەرد ڕێژ كراوە بەشێوەیەكی جوان، ئەندەلوسێك بەو شێوازەی كەوا سیستەمی بازاڕو شەقام وسیاسەت و شیعرو ئەدەب و هەموو ئەم شتانە لەئەندەلوس دەبینران، ئەوسا لەڕێگەی تەرجەمەكردنی گشت نووسراوەكانی (ئیبنولروشد)و ئەوانەش كە لە یۆنانییەوە وەرگێڕدرابوونە سەر زمانی عەرەبی و لەبەردەستدابوون لەئەندەلوس.
ئێستا ئێمە لەسەدەی پازدەی كۆچیداین و، جیهانی ئیسلامییش هەمان نیشانەكانی سەدەی پازدەی زاینیی ئەوروپای لەخۆ گرتووە، ئەم گەڕانەوە بۆ ئایینەش گۆڕانكاریی لەخۆ دەگرێت بەرەو كرانەوەو ئەم قۆناغی داخرانەی ئێستای تێدەپەڕێنێت، چونكە لە ئەسڵدا ئیسلام ئایینێكی داخراو نەبووە ؛ ئیسلام خۆی دەسەڵاتەكانی جیاكردۆتەوە، مافی هاووڵاتی بوون بە خاوەن ئایینەجیاوازەكان دەبەخشێت و، مافی كەسایەتی و مافی ئاینداریی و ئاینپەروەریشی پاراستووەو جێگەی پەرستشی هەموو ئایینەكانی دیكەیشی كردۆتەوەو دەیانپارێزێت.
بۆیە ئیسلامییەكانی دوای بەهاری عەرەبییش خۆیان لەخۆیاندا پێویستیان بە نوێبوونەوەو تازە بوونەوە هەیە. چونكە ئەو فۆڕمەی ئێستا حزبە ئیسلامیەكان كاری پێ دەكەن فۆڕمێكی بەسەر چووە، چ لە رووی كاركردنەوە كە شێوازێكی حزبی سیاسییە بەپەیكەری سیستەمی تۆتالیتاری یەكێتیی سۆڤیەتی جارانەو كاری پێدەكرێ، لەرووی ناوەڕۆكیشەوە ئیسلام گەورەترە لە حزب، بۆیە پێویست بەوە دەكات حزبە ئیسلامیەكان شێوازی كاركردنیان یان بكەنە حزبێكی سیاسی مەدەنی نیشتمانی بۆ گشت تاكەكان، یان ببێتە كۆمەڵەیەكی ئایینی كە كار بكات لەسەر گشت لایەنە ژیاری و ئەخلاقی و رەوشتییە گشتیەكانی ئیسلامەتی، لەبەر ئەوە حزبە ئیسلامیەكان خۆیان پێویستیان بە چاكسازی و نوێبوونەوەو تازەگەری هەیە.
لێرەوە لەم سەدەی پازدەی كۆچییەوە، جیهانی ئیسلامیی لەقۆناغێكی گواستنەوەدایە لە هەراو هۆریای سیاسیی و ژاوەژاوی بانگەشە ئاینییەكانی هەڵبژاردن و شموولییەت و تۆتالیتاریی ئایینییەوە بۆ رێنیسانسی ئایینیی و ئیسلامێكی تۆلیڕانسیی و كراوەو ئاشتیخوازو نیشتمانیی.