شەپۆلی ئەو گۆڕانكارییەی لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بە گشتی و وڵاتانی عەرەبیدا وروژمی هێناوە، هێشتا لە ئاستی سەرەوەی هەرەمی دەسەڵاتدایە و سەرقاڵی گۆڕینی شێوازی حوكمڕانی و دەزگا باڵاكانی دەسەڵات و دامەزراوەكانییەتی و دانەبەزیوەتە خوارەوە بۆ بنكە و ئاستی بژێوی و ئەو خزمەتگوزارییانەی پێشكەش بە هاووڵاتیان دەكرێن.
شەپۆلەكە سەرانی رژێم و دامودەزگاكانی گۆڕیوە، بەڵام هێشتا بۆ گۆڕینی كۆمەڵایەتی و بەدیهێنانی سەرەتاكانی دادپەروەری كۆمەڵایەتی و رەخساندنی دەرفەتی بزاوتی كۆمەڵایەتی هەڵكشاو بۆ چینە كۆمەڵایەتییە پەراوێزخراوەكان هیچی نەكردووە.
گۆڕانكارییەكە بەرنامە و پلانی پێیە بۆ دامەزراندنی حكومەتی ئەلتەرناتیڤ، بەڵام بەرنامەی ئەلتەرناتیڤی پێ نییە بۆ دواكەوتوویی ئابووری و فراوانبوونی هەژاری و بڵاوبوونەوەی بێكاری. ئەگەرچی تا رادەیەك دیدگا و فەلسەفەی حوكمڕانێتی دیارە، بەڵام هێشتا تێڕوانین و دیدگای روون نییە بۆ گەشەپێدانی ئابووری و مرۆیی و كولتووری.
سەرەڕای ئەوانە دەگووترێ گۆڕان روویداوە و چاودێران چاودێری هەنگاوەكانی ئایندەی ئەم گۆڕانكارییە دەكەن و فۆكسیان لەسەر دەرەنجامە ئابووری و كۆمەڵایەتی و یاسایی و سیاسییەكانییەتی تا بزانن جگە لە گۆڕینی سەرانی رژێمەكان چی پێیە بۆ هاووڵاتی.
لە حاڵەتی گوازراوەییدا، لەوانەیە دروست بێ ئەگەر بگوترێ، زانینی فەلسەفە و دیدگای ئەڵتەرناتیڤ بۆ سستمی سیاسی و سروشتی حوكمڕانی، بەرنامەی چاكسازی و گۆڕانكاریی ئابووری و كۆمەڵایەتی و كولتووریش روون دەكاتەوە. بە واتایەكی دیكە ئەگەر زانیمان چۆن و بە چ فەلسەفە و میتۆدێك دەسەڵات دەگۆڕدرێت و چی لە شوێنی دادەنرێت، ئەوسا دەزانین لە رووی ئابووری و كۆمەڵایەتی و كولتووریشەوە چی بۆ هاووڵاتی دابین دەكرێت. واتە دەزانین كۆمەڵگا چۆن و بە چ ئاراستەیەك دەگۆڕدرێت.
لەبەر رۆشنایی هەندێ گوتاری سیاسی و فیكری كە ئێستا بوونەتە گوتاری باو، دەكرێ سەبارەت بە زانینی سروشتی ئەوەی دێتە شوێنی دەسەڵاتی هەبوو، ئەم پرسیارە بنچینەییە بكرێت: ئایا ئەوەی لە ناوچەكەدا روودەدات ئەڵتەرناتیڤی ئیسلامییە بۆ عەلمانییەت؟
وەڵامی من بۆ ئەم پرسیارە ئەوەیە كە ئەوەی پێشتر لەم ناوچەیەدا هەبووە و هێشتا نموونەیان ماوە، لە رووی میتۆد و فەلسەفەی حوكمڕانییەوە، هەرگیزاوهەرگیز حوكمڕانییەكی عەلمانی نەبوون و نابن. عەلمانیەت لێرەدا بەو تێگەیشتنەی لە ئەوروپا بۆ عەلمانییەت هەیە. بەڵكو حوكمڕانانی ئەم وڵاتە عەرەبییانە لە كورتترین پێناسەدا بریتین لە شوێنكەوتووانی فیكری نەتەوەپەرستیی پەڕگیر و شۆفێنی عەرەبی، ئایینی ئیسلامیش لەلای ئەوان تەواوكەر و شەرعییەتپێدەری نەتەوەییانە، بۆیە هەرگیزاوهەرگیز وەكوو ئەوەی لە عەلمانییەتدا هەیە، لە دەستوور و یاساكانیاندا ئایینیان لە دەوڵەت جیانەكردۆتەوە و لە تەنگژە و قەیرانە ناوخۆییەكانیاندا دژی هێزە كۆمۆنیست و دیموكراسییەكان و بۆ لەناوبردنی نەتەوەكانی غەیری عەرەب، ئیسلامیان كردۆتە مەرجەع و پاساو و، گوتاری سیاسی خۆیان بە ئایەتەكانی قورئانی پیرۆز و فەرموودەكانی پێغەمبەر (د.خ) پاراو داوە. هەروەها لە جەنگەكانیاندا لەگەڵ وڵاتانی دراوسێدا، بەوانەیشیانەوە كە هاوئایین و تەنانەت هاومەزهەبیشیانن، ئایینی ئیسلامیان كردۆتە سەرەڕەمی فیكرییان و پاراستن و رزگاركردنی ئیسلامیان كردۆتە پاساوی دەریایەك خوێن و ماڵوێرانی لەم ناوچەیەدا. بێگومان من نامەوێ ئایینی ئیسلام و سوونەت و دەقە پیرۆزەكان بە هیچ كام لەو هەموو تاوانە تۆمەتبار بكەم، بەڵكو دەمەوێت بڵێم ئەوە حوكمڕانێتی عەلمانی نەبووە كە توانیویەتی بەو جۆرە ئایینی ئیسلام بەكاربهێنێت بۆ پاساوی تاوانەكانی. هەروەها حوكمڕانییەكی ئیسلامیش نەبووە كە پاراستنی ئایینی ئیسلامی كردبێتە پاساوی تاوانەكانی.
لە رووی میكانیزم و یاسا و ئەو دامودەستگایانەیش كە دەسەڵاتی حوكمڕانانی ئەم وڵاتانەی لەماوەی نزیكەی سەدەیەكدا پێ بەڕێوەبراوە هیچیان ئەوانە نەبوون كە دەوڵەتی عەلمانی پێویستە هەیبێت و لایەنی بنچینەیی لەوانەدا بریتییە لە جیاكردنەوەی دین لە دەوڵەت و بەڕێوەبردنی وڵات لەسەر بنەمای پابەندبوون بە یاسا دانراوەكانەوە. لە وڵاتانی عەلمانیدا، دامەزراوە شەرعییە وەزعییەكان لەسەر بنەمای دیموكراسی و لە رێی دەنگدانەوە لە پرۆسەیەكی پێشبڕكێیانەی ئازاددا دروست دەكرێن، وەلێ لەم وڵاتانەدا كودەتای سەربازی دروستی كردوون و كودەتایش هەڵیوەشاندوونەتەوە و جارێكی دیكە وەكوو ئەوەی كودەتاچییەكان ویستوویانە دروست كراونەتەوە.
ئەو دامەزراوانەش لە درێژەی ئەو ماوە زۆرەدا، لە هیچ یەكێك لەو وڵاتانەدا نەبوونەتە بنچینەیەك بۆ فەراهەمكردنی ماف و ئازادییەكانی تاكەكەس بەو پێیەی لە عەلمانییەتدا تاكەكەس چەقی هەموو كردەیەكە. بەڵكو لە جیاتی ئەوانە كەرەستە و ئامڕازی گەیشتن بە دەسەڵات كودەتای سەربازی بوون. دامەزراوەكان پاشكۆیەكی ملكەچی ئەنجوومەنی سەركردایەتی كودەتا و كەسی دیكتاتۆر بوون. یاساكان بەشێك بوون لە رێوشوێن و رێكارەكانی چەسپاندنی زیاتری دەسەڵاتی تاك حزب و تاكە كەسی دیكتاتۆر و حكومەتی سەنترالیزمی توندوتۆڵ. چەمكی هاوڵاتی تا ئەو شوێنە بڕی كردووە كە بەشێك بێ لە ماكینەی سیاسی و رێكخراوەیی و میدیایی حزبی حوكمڕان و كەسی دیكتاتۆر....هتد. ئەمانە و سەدانی دیكەیش، هێندەی ئاسمان و رێسمانیان جیاوازە لەگەڵ عەلمانییەتدا. بەڵام لە مەیدانی كاری سیاسیدا، حزبە سیاسییە ئیسلامەوییەكان، بۆ بازاڕگەرمیی خۆیان و وروژاندنی هەست و سۆزی عەوامی خەڵك و بۆئەوەی رێ بگرن لەوەی ئەڵتەرناتیڤی سیاسی لەم ناوچەیەدا، حزب و رێكخراوە دیموكراسیخواز و نیشتمانییە چەپ و رادیكالەكان نەبن، عەلمانییەتیان خستۆتە پاڵ ئەو حوكمڕانە میلیتارە دیكتاتۆر و نەتەوەپەرستە شۆفێنیانە و ئێستایش هەر لە چوارچێوەی هەمان ململانێدا مەسەلەی دژایەتی كردنی عەلمانییەت و ئەڵتەرناتیڤی ئیسلامی دەهێننە ئاراوە. ئەگینا رۆژێك لە رۆژان عەلمانییەت رێی نەكەوتۆتە ناو كۆمەڵگاكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. بۆیە كە پێناسەی سستمی سیاسی دەكەین، پێویستە سروشتی كۆمەڵگاكانمان بكەینە پێوەر نەك میتۆد و بیردۆزە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكانی ئەوروپای پاشی رێنیسانس و مۆدەرنیتە. ئەوسا وردتر دەبین لە دیاریكردنی سروشتی ئەو سستمانە و دەزانین كە بەكارهێنانی دەستەواژەكانی عەلمانی و غەیری ئەوەش جگە لەوەی نادروست و نازانستین، هەروەها كەرەستەیەكی سیاسی جۆشدەرن و ساڵەهایە بەو هۆیەوە، لە شەڕی ئایدیۆلۆژیا و مەزهەبی و حزبیدا، خوێن لەبەر جەستەی ئەم كۆمەڵگایانەمان دەچۆڕێنرێت. هەروەها تا ناچاریش نەبین ئەڵتەرناتیڤی پێچەوانەی عەلمانی، حوكمڕانی ئیسلامی مەترح بكەین. دەرەنجام بەم هۆیەوە لە كۆمەڵگاكانماندا كە فرە نەتەوە و فرە ئایین و ئایینزان، زوڵمێكی ئاشكرا یان شاراوە لە هاوڵاتیانی غەیری موسڵمان و ئازادیییەكان و بنەماكانی دیموكراسی و دادپەروەری بكەین و چەرخی مێژووی پەرەسەندنی كۆمەڵایەتی و ئابووری و كولتوور و گەیاندن و پەیوەندییەكانی دەرەوە بگەڕێنینەوە بۆ دواوە.
بەپێی پێدراوە كۆمەڵایەتییەكان و بە پێودانگی ژیانی رۆژانەی خەڵك و هوشیاریی سیاسی و ئایینیان و بڕی ئەو كارەساتە ئابووری و كولتوورییانەی تێدا دەژین، بۆمان دەردەكەوێت كارەكتەرەكانی ئەم دژایەتییە بوونەوەرێكی راستەقینە نین و توخمەكانی لە هەڵكەوتی سیاسی و كۆمەڵایەتی كۆمەڵگاكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بوونیان نییە و ئەوەندەی چەمكگەلێكی فەنتازیای ناو خەیاڵدانی ئایدیۆلۆژیای لایەنە ناكۆك و دژەكانن، ئەوەندە لە كوچە و كۆڵان و سەرجادە و ناو حەشیمەتی كۆمەڵایەتیدا نین. بۆیە سیناریۆی ئەوەی فەرمانڕەوایی ئیسلامی لەسەر بنەمای شەریعەت، ببێتە ئەڵتەرناتیڤی ئەوەی رووخاوە، دروست نییە، چونكە لەماوەی یەك سەدەی رابردوودا خەڵك ئیشكالییەتیان لەگەڵ عەلمانی نەبووە و هەر لەبناغەشەوە نەیانزانیوە و ئێستایشی لەگەڵدا بێ نازانن عەلمانییەت چییە. ئەوەی ئێستا بۆ ئەم ناوچەیە وەكوو باشترین ئەڵتەرناتیڤ مەترەحە، فەرمانڕەوایی مەدەنییە كە شوێنی حوكمڕانیی دیكتاتۆریی میلیتاری شۆفێنی رووخاو بگرێتەوە. ئەمەیان بابەتێكە دەكرێ بە درێژی لە وتارێكی دیكەدا بێینەوە سەری.