زاراوەی (دەوڵەتی مەدەنی) زاراوەیەكی دەمامكدارە، رووخسارێكی رازاوەو زۆر دڵڕفێنی هەیە،هێرشكار نییە،بەڵام بەزۆر گومان دەورووژێنێت، تژییە لە مشتومڕ و گومڕایی و تێكەڵی كە تا رادەیەكی زۆر لە كاتی بەكارهێنان و بڵاوبوونەوەیدا گومانێكی قووڵ دەنێتەوە.
قسەكردن لەسەر دەوڵەتی مەدەنی لە درێژدادڕییەكی بێ بنەما دەچێت وەك چۆن دەڵێیت (ئاو)شلە یان نا!ئەم داهێنانە تیۆریە سەرنەكەوتووەش لەلایەن ئۆپۆزسیۆنەكانی عەرەبی بە گشتی و ئیسلامییەوە بەتایبەتی پەیڕەودەكرێت، ئەمەش لەرێزگەی ئەو گۆڕانكارییانەوە هاتووە كە ناوچەكەی گرتۆتەوە و داواكەی دروست بوونی دەوڵەتی سكۆلاریی تێپەڕاندووە، وەك مەرجێك بۆ نوێبوونەوەی دەسەڵاتێكی سیاسی و دیموكراسی، جادووگەرو بازرگانانی ئەم زاراوەو مانایانە نیوەی لیبرالی و نیمچە لیبرالەكان قایل دەكەن بە پشتیوانی كردن لەم تاكە داهێنانە عەرەبییە ئیسلامگەراییەی ئەم سەردەمە،ئەوانە لەپەنای ئەو چەمكە ناوازەدا دەرفەت دەقۆزنەوە تاكو ئەو گۆڕانكارییە دیموكراسییە راستەقینەیە لەخۆ بگرێت،ئەوجا نە مل دەنێن بەپێویستیی نوێبوونەوەی دەوڵەت و نە بڕوایشیان بە دیموكراسیەت هەیە، هەروەها بە ئاشكراش دان نانێن بەوەی كە شەرعییەتی دەوڵەت و شەرعییەتی هەموو دەسەڵاتێكی سیاسی دونیایی و مرۆییە،چونكە تا ئێستا لەسەر بیروباوەڕی چەمكی(فەرمانڕەوایی) بەردەوامن و ئیسلامیش لای ئەوان ئایین و دونیایە، هەموو هزرێكی سیاسیی ئایینیش ناكۆكە لەگەڵ نوێبوونەوەی دەوڵەت و دیموكراتیزەكردنی سیستەمی سیاسی،چونكە لە بنەڕەتدا لەگەڵ ئەو قسەیە یەكناگرێتەوە كە گوایە سەرچاوەی دونیایی و مرۆیی لە دەسەڵات و شەرعییەتەكەیدا هاتۆتەئاراوە،هەروەها دەسەڵات و ئایدیۆلۆژیای ئایینی یەكسان كردن و چاودێری كردنی دەوڵەت بۆ چەمكی هاووڵاتیبون رەت دەكاتەوە، بۆیە لێرەدا قسەكردن لەسەر دیموكراتیزەكردنی دەوڵەت و پلۆرالیزم بەبێ ئاگاداربوون لە پێداویستییەكانی عەلماندن دەبێتە مایەی مشتومڕێكی بێ بنەما و گومڕاییەكی سیاسی و تەڵەكەبازی.
چەمكی(دەوڵەتی مەدەنی) لادانە لە مەرجەكانی تیۆری و ئایدیۆلۆژیای دەوڵەتی نوێ،چونكە مەبەست لەمەدا گەڕانەوەیە بۆ چەمكی دەوڵەت لەسەر بنەمای تیۆری و فەلسەفی و بەر لە نوێبوونەوە.ئەو بنەمانە دان بە مرۆڤدا نانێن وەك بناغەیەك بۆ شەرعییەتی دەوڵەت،هەروەها دان نانێن بە سیاسەت وەك چالاكییەكی دونیایی و كاروباری گشتی،سەربەخۆیی سیاسیی دەوڵەتیش لەئاست كۆمەڵگەی مەدەنی پشتگوێ دەخات،دواتر دانیش بە كۆمەڵگەی مەدەنیدا نانێت وەك كایەیەكی تایبەت بە مافی تاكەكەسی.
لە عورفی عەقڵانەی ئەرستۆدا(هەبوو پێناسە ناكرێت،ئەگەر پێناسەشت كرد ئاڵۆزتر دەبێت)ئەم پێناسەیە هەموو هەبوویەكی ماددی و مەعنەویش دەگرێتەوە،دەوڵەت وەك قەوارەیەك لێكناداتەوە، دەوڵەت لە بنەچەدا هاتۆتە ئاراوە تاكو بەسیاسی بێت،شەرعییەتەكەشی لە پێگەی كۆمەڵگەی مەدەنی وەربگرێت،چونكە مێژووی دەوڵەت (بە مانا تازەكەی) هەرگیز بەخۆیەوە نەدیوە لەلایەن دەوڵەتێك كە سیاسەت پیادە نەكات،تەنیا ئەو میرنشین و شانشین و ئیمپراتۆرنشینەكان نەبێت. بۆیە هیچ كاتێك دەوڵەتیان پێك نەدەهێنا بە واتا تازەكەی چەمكی دەوڵەت، لەبەر ئەوە زۆر هەڵەیە كە لەڕووی زانستی سیاسی و هزریشدا حسابی دەوڵەتیان بۆ بكرێت،دیارە ئەمەش لەبەر چەند هۆكارێكە، لەوانە نەبوونی فەزای سیاسیی گشتی و هاوبەش،هەروەها گواستنەوەی هزری سیاسی و كۆمەڵایەتی، بۆیە لێرەدا دەتوانین بڵێین كە ئەمانە دەوڵەتی سیاسی نەبوون، تەنانەت مەدەنیش،بەڵكو لەباشترین بارودۆخیشدا تەنیا دەسەڵاتی دەرەبەگی و سەربازی بوون.
ناكرێ لە رووی میتۆدەوە جیاوازی بكرێت لە نێوان(مەدەنی) و (نامەدەنی)، مەگەر كارەكە پەیوست بێت بە دەسەڵاتەوە. دەسەڵاتی سیاسیش هەمیشە زاراوەی (دەسەڵاتی مەدەنی)یان(دەسەڵاتی سەربازی)یان بۆ بەكاردێت.بۆیە نابێت دەوڵەتی سیاسی بە دەوڵەتی مەدەنی وەسف بكەین،چونكە لە بنەچەدا دەوڵەت دانامەزرێت ئەگەر پشت بە كۆمەڵگەی مەدەنی نەبەستێت،هۆیەكەشی ئەوەیە كە ئەو دامەزراندنە بناغەی هەبوون و مەرجە بۆ ئەو دەوڵەتە، بۆیە ناكرێ دەوڵەتی تازەی سیاسی بەبێ كۆمەڵگەیەكی كارای مەدەنی بنیادبنرێت، ئەو پێناسەیەش بۆ دەوڵەت بەوناوەی كە سیاسییە و بۆ كۆمەڵگەش كە مەدەنییە و رەگ و ریشەی قووڵیی هزری و دامەزراوەیی تیۆرییان هەیە كە ناهێڵن بە هیچ شێوەیەك تێكەڵ بەیەكدی ببن.
قەشەكان زۆر بە وریاییەوە ئاگایان لە هزریی سیاسسی نوێ هەبووە،ئەوان دامەزرێنەری تیۆری دەوڵەت و كۆمەڵگەی مەدەنی بوون بە درێژایی هەردوو سەدەی سەردەمی فەیلەسووفی ئینگلیز(تۆماس هۆبز) زاراوەی كۆمەڵناسی و كۆمەڵگەی مەدەنی و كۆمنوێلس ودەوڵەتیان بەكارهێناوە، وەك هێمایەك بۆ نموونەی تازەی گردبوونەوەی مرۆیی، ئەمەش بەر لەوەی كۆمەڵگەی مەدەنی ببێتە بەشێكی سەربەخۆ لەژیانی سیاسیدا،بۆیە هەر شتێك لە دەوڵەت نەبوایە بەكۆمەڵایەتی ناوزەد دەكرا،سەربەخۆیی تەواویش لە نێوان هەردوو بواری سیاسی وكۆمەڵایەتی (مەدەنی) لەگەڵ پەیدابوونی تیۆری لیبرالی دێتە ئاراوە، ئەم وێناكردنەش لای هۆبز و جۆن لوك و كەسانی دیكە رەنگی دایەوە،بەڵام كۆمەڵگەی مەدەنی لەوكاتەدا بە واتای دەوڵەت پێناسە دەكرا،مەبەستیش كۆمەڵگەی سیاسسیی رێكخراو بوو كە سەرچاوەكەی كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی بوو،نەك سەرچاوەی ئایینی،سیاسەتیش لای ئەوان مەدەنی ودونیایی بێ بەها بوو،نەك كارێكی لاهوتی، هەروەك دەبینین كەئەم حاڵەتە لای فەیلەسووفەكانی چاخی ناوەڕاست باوبوو وەك لای قەشە ئۆگستین وتۆما ئەلئەكوینی كەتەنیا ئەوانە زاراوەی (مەدەنی)یان هێنایەئاراوە.
لە قۆناغی دواتری پەرەسەندنی هزری سیاسیی تازەدا كە بە جیاكردنەوەی پەیوەندییەكان ناسرابوو،لەگەڵ بیرمەندەكانی وەكوو ئادەم سمیس وئادەم فیر گسۆن وستیوارت میل و تۆكفیل، ئەو كاتە قسەكردن لەسەر دەوڵەت بەو ناوەی كە قەوارەیەكی(سیاسی) وكۆمەڵگەش بەو ناوەی قەوارەیەكی(مەدەنی) تەواو جودایە لە بواری سیاسیدا،هەروەك چۆن دەوڵەتیش پێوەندیی بە ژیانی (مەدەنی)یەوە نییە مەگەر خۆی بخزێنێتە ناو بەبیانووی شەرعیەتی بوونی خۆی، بەپێچەوانەوە جەخت كردنەوە لەسەر پاراستنی ئەم(بوارە تایبەتی)یە یان (مەدەنی)یە زیاتر پێویستی بە بەهێزكردنی رێكاری خۆپارێزی هەیە،كە رێگر دەبێت لەبەردەم ستەمكردنی دەسەڵاتی سیاسی وكۆتكردنی هەوڵی دەستێوەردانی لەژیانیی(مەدەنی)دا دەرئەنجامیش دەبێتە بەشێك لە وێناكردنی تازەو هاوچەرخی دەوڵەتی سیاسی. عەلمانییەت بریتییە لە ئایدیۆلۆژیاو فەلسەفەی دەسەڵاتی دونیایی دەوڵەت كە رەوایەتیی بە بوونی دەدات،هەر لەسەرەتاوەش بیرمەندو تازەگەری سیاسی(جان بودان،هۆبز..)بەرامبەر هەژموونی ئایدیۆلۆژیای كەنیسە وەستایەوە كە بە ناوی خواوەوە دەسەڵاتیان پیادە دەكرد،بەوەی كە سەروەری هەمان پەتایە و ویستی ئازادیش سەرچاوەی هەموو دەسەڵاتی سیاسییە،هاوكات بناغەی رەوایی دەسەڵاتیش لە میللەتەوەیە.
ئا بەم شێوەیە سەرچاوەی دەسەڵات ناوخۆییەو لە دەرەوە بۆی نایەت،هەرئەمەشە كە رەوایی پێدەدات و پاكانە بۆ پیادەكردنی هەنگاوەكانی دەكات،بە واتایەكی دی سیاسەت لە ناوەرۆكی خۆیەوە هەڵدەقووڵێت و پیادەی دەكات،هەر بۆیە سیاسەت بوو بە كاروبارێكی گشتی و دونیایی وپیادەكردنەكەشی هەر دونیاییە،نەك كارێكی خواوەندی یان لاهوتی،ئەمەش ناوەرۆكی فەلسەفەی عەلمانییە،بەراوردكردنی كاری سیاسی وپیادەكردنی سیاسەت وەك ئەركێكی راستەوخۆی دونیایی،بێ رەچاوكردنی مەغزاو و مەبەستەكانی دواڕۆژ یان ئاسمانی قەناعەتێكی فەلسەفی بەرهەم دێنێت كە دەوڵەت و كۆمەڵگەی مەدەنی دوو دامەزراوەی دونیایین و هەرگیز پیرۆز نین،لە پێناو خودی خۆیان پەیدا بوون و لە پێناوی بەرژەوەندییەكانی مرۆڤایەتیدا لەكاردان،نەك لەپێناو ویستێكی مەبەستدار یان مەبەستێكی پیرۆزدا، هەروەك چۆن قەشەكان پێشتر ئاماژەیان پێكردووە.
بە پێچەوانەی ئەوەی كە پێشتر باسمان كرد، دەتوانرێ جەخت بكرێتەوە لەسەر (مەدەنیەت)ی دەوڵەت یان (دەوڵەتی مەدەنی)،هەروەك كە مەبەست وەرگرتنی بێت وەك چەمكێكی سیاسی –سەنترال لەگوتاری ئیسلامخوازەكاندا،واتا نكوڵی كردنی بەئەنقەستی جەوهەری سیاسیی دەوڵەت و پشتگوێ خستنی جیابوونەوەی(وەك بوارێكی گشتیی وڵاتپارێزی)لە كۆمەڵگەی مەدەنی (وەك بوارێكی تایبەت بە مافە مرۆییەكان)وتێكەڵكردنی هەردوو بوار دەبێتە هۆی جیانەكردنەوەی نێوان هەردوو رێكخراوی(مافەكانی هاووڵاتی) و (مافەكانی مرۆڤ)،ئا لەوكاتەدا سیاسەت نابێتە كارێكی گشتی،بەڵكو بە كارێكی تایبەتی توێژێكی دیاریكراو،هاوكات سنووری نێوان سیاسی و مەدەنی دەسڕێتەوە،رێكخراوی مافیش دەتوێتەوە،هەروەها هیچ زەمانەتێكی تیۆری یان پراكتیكی نامێنێت بەوەی كە یاسا وەك مەرجەعێك بۆ دەسەڵات بەردەوام بێت لە بنەچەیەكی بێگەردی دونیایی،یان لە پێویستییەكانی مرۆڤەوە سەرچاوەی گرتبێت.
عەلمانیەت بە ساكارترین واتا مەبەست بێلایەنیی پۆزەتیڤانەی دەوڵەتە لە ئاست ئایین و ئایینزاو هەموو تیمە ئایینیەكاندا، لەهەمان كاتیشدا هەروەك سادق جەلال عەزم ئاماژەی پێ دەكات بریتییە لە سەربەخۆیی رێژەیی(پەیوەندیدار)ی كۆمەڵگەی مەدەنی وەك قەوارەیەكی(مەدەنی) و لە دەوڵەتیش وەك قەوارەیەكی (سیاسی)ی نامەدەنی، هەروەها لە كۆنترۆلكردنی راستەوخۆی دووەمیان بۆ یەكەمیان و بۆ ژیانی تایبەت و ئاڵوگۆڕكاری، بەپێی هەر پرەنسیبێكی ئایینی زۆرینە یان بە گوێرەی شەریعەت و بیروباوەڕەكانی زۆرینەی ئایینزاكان،عەلمانیەت هەروەها بەمانای یەكسانیی نێوان سەرجەم هاووڵاتیان لەبەردەم یاساكانی دونیاییدا،نەك شەریعەتەكانی ئاسمان،بەبێ رەچاوكردنی ئینتیمای ئایینی یان تایفی یان ئەتنی،لەپاڵ ئەمەشدا بە واتای پاراستنی ئازادیی ویژدان و بیروباوەڕی هەموو لایەك، جا ئایا دەلالەت و واتاكانی چەمكی(دەوڵەتی مەدەنی)ئەم هەموولایەنە هەڵدەگرێت؟
هەندێ لە تیۆرخوازانی تازە و لایەنگرانی(دەوڵەتی مەدەنی) پێیانوایە كە دەكرێ دیموكراسیەت بنیادبنرێت بەبێ عەلمانییەتێكی روون وئاشكرا،یان سەركێشییە لە چەمكی(دەوڵەتی مەدەنی). لەراستیدا هیچ بەڵگەیەكی لۆژیكی یان مێژوویی لەئارادا نییە دەربارەی ئەوەی كە چەمكی(دەوڵەتی مەدەنی) شایستەی ئەم رۆڵەیە،چونكەدیموكراسییەت سەروەریی گەل دەسەپێنێت، ئاماژەش بەوەدەكات كە تاكەكان یان گروپەكان یاخود میللەت پرەنسیبی دەسەڵات و سەرچاوەی شەرعییەتیەتی،بەهەمان شێوە عەلمانیەت جەخت دەكاتەوە لەسەر ئەو رەهەندە دونیایی- مرۆییە،لەكاتێكدا ئەوەی نكوڵی لە جەوهەری سیاسیی دەوڵەت دەكات وبە (مەدەنیەت) وەسفی دەكات دیارە مەبەستی لەمەدا ئەوەیە كەشێوازێك لەسەروەری بەناوی مەرجەعیەتی نائایینی بسەپێنێت و پێیوایە كە سەرچاوە یان جەوهەری هەموو دەسەڵاتێك لەدەرەوەیەتی،یان هۆكارە جیاكەرەوەی هەیە،كەنائایینی و نامرۆییەو هەر ئەویش دەسەڵاتی داهێناوەو شەرعیەتی پێداوە،واتا سەرچاوەی هەموو دەسەڵاتێك لە دەرەوەی خودی مرۆڤایەتییە،واتا هەیە بتوانێت ئەو دەسەڵاتە پیادە بكات بەناوی ئەو هۆكارە دەرەكییە،واتا بە ناوی خوا،كەواتە سەروەری لەخواوەیەو پیرۆزە، ئەوەی شایانی پیادەكردنی دەسەڵاتیشە خەڵكە گشتییەكە یان هەموو هاووڵاتیان نین،بەڵكو بژاردەیەكن لە لاهوتی و پیاوانی ئایین،كەواتەلەم حاڵەتەدا هەرگیز نابێتە كارێكی گشتیی هاووڵاتیانی ئازاد بە چاوپۆشی لەبیروباوەڕو ئینتمای ئایینیان، جا ئایا ئەمە هاوتەریبە لەگەڵ چەمكی تازەی دیموكراسیەت كە پەیوەستە بە شێوەیەكی جەوهەری بە ئاستی بەشداریكردنی سیاسی ویەكسانیی نێوان هاووڵاتیان؟