رێكخراوی تەندروستیی جیهانی لە یەكەمین لێكۆڵینەوەی خۆی سەبارەت بە توندوتیژی دژی ژنان، بەو دەرەنجامە گەیشتووە كە لە هەر 18 چركەدا، یەك ژن دەكەوێتە بەر پەلامار یان خودی توندوتیژی. تەنانەت «دووگیان» بوونی ژن، نابێتە هۆی پاراستنی ئەو لە بەرامبەر دەست درێژی و توند و تیژیی پیاوان.
30 تا 35 لە سەدی ژنانی ئەمریكی بەرەورووی ئازاری جەستەیی لە لایەن هاوسەرانیان دەبنەوە و 15 تا 25 لە سەدیان لە كاتی «دوو گیان بوونیش دەكەونە بەر لێدان و ئەشكەنجە. هەروەها لە هەر 10 قوربانیی ژن، سێ كەسیان بە دەستی هاوسەر یان پیاوانی دیكە دەكوژرێن. 41 لە سەدی ژنانی هیندستان، بە هۆی ئازاری جەستەیی لە لایەن هاوسەرانیان دەست دەدەنە خۆكوژی. لە بەنگیلادیش، 50 لە سەدی كوشتنەكان لە دەرەنجامی توندوتیژیی پیاوان روو دەدەن.
بە گشتی توند و تیژی دژی ژنان لە هەموو چینەكانی كۆمەڵایەتی، ئابووری، نەژادی، تەمەنی و جوگرافیایی بوونی هەیە، ئەگەرچی ئەم دیاردەیە لە نێوان هێندێك لە گرووپەكان زۆرتر دەردەكەوێت. توند و تیژی دژی ژنان بە جۆرێك دەركەوتەی هەستی توندئاژۆیی و هەڵشاخانەو لەو جۆرە توند و تیژیانەیە كە لە ئاست بنەماڵەدا بەكاردەبرێت و دەبێتە هۆی خەسار یان ئێش و ئازاری جەستەیی، دەروونی و رەگەزی.
سێ فاكتەر و ئێلێمێنتی سەرەكیی هەڵسوكەوت، خەسار و زیان و رەگەز لە جۆرەكانی جیاوازیی توند و تیژی دەبینرێتەوە. رەگەزی سەردەست و بكەر زۆرتر پیاوانن، لە هێندێك كات و شوێنیشدا، ژنان، جگە لە هاوسەرانیان، لە لایەن باوك و براو تەنانەت كوڕەكانی خۆیانەوە بەرەورووی توند و تیژی دەبنەوە، ژنان لە ژیانی خۆیاندا چوار شێوەی توند و تیژی ئەزموون دەكەن كە بریتین لە، فیزیكی(جەستەیی)، دەروونی، ئابووری و سێكسی:
توند و تیژیی فیزیكی (جەستەیی)
شێوەكانی ئازاری جەستەیی، لێدان و بریندار كردن، هەڵكێشانی قژ، سووتاندن و پاڵ پێوە نان لە خۆ دەگرێت، رەنگە هەموو چینەكانی جیاوازیی ژنان بە بێ لەبەرچاو گرتنی ئاست و جۆری خوێندن، نەژاد، و بارودۆخی بنەماڵەیی تووشی ئەم جۆرە توند و تیژیە ببنەوە.
توند و تیژیی دەروونی
ئەم جۆرە لە توند و تیژی، هەڵسوكەوتی سەرەڕۆیانەو باڵادەستانە بۆ سووك كردن و سووكایەتی بە ژن، هەڕەشە بۆ ئازار و كوشتنی ژن یان خود كەسێكی بنەماڵەكەی، جنێو، گاڵتە كردن، مۆڵەت نەدان بۆ بینینی خزم و كەسەكانی و هەروەها زیندانی كردنی ژن لە ماڵدا، لە خۆوە دەگرێت. ئەو شێوەیە دەبێتە هۆی دەركەوتنی هەستی بەتاڵی و هیچ بوون و یان «خۆ وێران كردن»، هەڵاتن لە بەشداریی كۆمەڵایەتی و درووست بوونی دڵەڕاوكییەكی بەردەوام لە ژنان دەبێت.
توند و تیژیی ئابووری
دابین نەكردنی مەعاش و پارەی بژێوی ژیان، بەكارهێنانی نەگونجاو ناشیاوی ژن بۆ ئامانج گەلی ئابووری و هەروەها لە ناوبردن و دەست درێژی بۆ سەر كەل و پەلی تایبەتیی ژن كە خۆشی دەوێن، لە خاڵەكانی ئەم شێوە لە توند و تیژیەیە. لە زۆرێك لە وڵاتاندا، ژنان وەكوو هێزی كاری بێ مووچە بەكار دەهێنرێن و ئەوەش بۆ خۆی دەبێتە هۆكارێك بۆ خوڵقاندن و دروست بوونی توند و تیژی دەروونی.
توند و تیژیی سێكسی
بەكارهێنانی هێزی لە رادەبەدەر بە بێ خواستی ژن، پێوەندی سێكسیی ناسروشتی و بە زۆرەملێ، بەرگری لە بە كارهێنانی ئامرازی پێش گرتن لە دووگیان بوونی لە ناكاو و نەخوازراو و سەرنج نەدان بە پێویستیە سێكسیەكانی ژن لە خاڵەكانی بەرچاوی ئەم جۆرە توند و تیژیەیە. سارد بوونەوەو ناڕەزایەتی سێكسی و جۆرگەلی جیاوازی لادان لە رێگای دروست و سروشتی لە دەرەنجامەكانی ئەم جۆرە توند و تیژییە دژی ژنانە. بە پێی راپۆرتەكان، ئامار و ستاتیكی توند و تیژی و دەست درێژی سێكسی لە شوێنی كارو فەرمانگەكاندا و لە ئاست دونیا، سەرنجڕاكێشە.
بە پێی لێكۆڵینەوەكان، ئەو ژنانەی كە لە لایەن هاوسەرانیانەوە بەرەورووی توندوتیژی دەبنەوە، پێنج قات زۆرتر لە ژنانی دیكە تووشی زیانی دەروونی و خۆكوژی و هەروەها، شەش قات زۆرتر لە مەترسیی كێشەو تێكچوونی دەروونی دەبن. راستی ئەوەیە كە فاكتەرەكانی دەروونی، تاكی، فەرهەنگی و كۆمەڵایەتی لە روودانی توندوتیژی كاریگەرن. لەو بنەماڵانەی كە كێشەی ماددە سڕكەرەكان و ئەلكهول، بێكاری و قەیرانی ناوخۆیی دیكە هەیە، توند وتیژی زۆرتر دەبینرێت. ئەو پیاوانەی كە لە منداڵیدا بەردەوام چاویان لە ئازار و لێدانی ژنانی بنەماڵەكانیان بووە، لە داهاتوودا زۆرتر توندوتیژی دژی ژنان لە خۆیان دەنوێنن. كەسانی بێ ئەزموون، بێ تاقەت، گرێدراو بە شوێنێك و بە هەر لایەنێك، ناسەقام لە باری دەروونی و ئەوانەی وا هەست بە بێتوانایی دەكەن، زۆرتر دژی ژنان توند وتیژی بەكار دەهێنن.
بە گشتی، توندوتیژی، توندوتیژی لە گەڵ خۆیدا دێنێت و بەواتایەكی دیكە، بۆ خۆی بەرهەمهێنەرە.
منداڵێك كە لە بنەماڵەكەیداو لە كاتی منداڵیدا، سەرمەشقی هەڵشاخان و توندوتیژیی لە بەردەستدایە، لە داهاتوودا هەڵسوكەوتی لەوشێوە لە خۆی نیشان دەدات. لەراستیدا، هێماسازی لە تاكی توندڕەو و بكەری توندوتیژی، خواستی دەروونی بۆ ئەزموون كردنی هەڵسوكەوتێكی تایبەت و نائاسایی، خواستی لەرادەبەدەری غەیری سروشتی بۆ نیشان دانی هەڵسوكەوتی پیاوانە، پێوەندییەكانی پیاوسالارانەی ناو كۆمەڵگا، بێدەنگی و قبووڵ كردن لە لایەن ژنانەوە، و هۆكارەكانی فەرهەنگی، ژینگەیی و جوگرافیایی لە روودانی توندوتیژی لە كۆمەڵگایەكدا كاریگەریەكی تایبەتییان هەیە.
بازرگانی و بەكارهێنانی سێكسی ژنان، فرۆشتنی كچانی تەمەن خوار و منداڵ لە لایەن باوكانی هەژارەوە بۆ ناوەندەكانی لەشفرۆشی و بەرهەم هێنانی فیلم گەلی بەدڕەوشتی و سێكسی لە رۆژئاوا، لە خاڵەكانی بەرچاو و زەقی توندوتیژی مۆدێرن دژی ژنان بە ئەژمار دێت.
بێ گومان توندوتیژی دژی ژنان، دیاردەیەكی چەند رەهەندیە، بۆیە بەرەنگاربوونە لە گەڵ ئەو خەسارە، پێویستیی بە دەرمان و چارەسەری چەند رەهەندییە.
چارەسەر لە ناو ماڵاندا، دروست كردنی شوێنێك بۆ ئەوانەی كە تووشی توند و تیژی دەبن و پاڵپشتی و لایەنگریی یاسایی لەو ژنانە، بەشداری لە كۆرسەكانی پەروەردەی پێش هاوسەرگیری، راوێژكاری و راوێژگرتنی پێویست بۆ هاوسەرگیری، بردنە سەری ئاستی زانیاریی ژنان و پیاوان لە رێگای پەروەردە و بەتایبەت پێداگری لە سەر مێتۆدگەلی زانستی، دەتوانن لە كەمكردنەوەو پێشگرتن لە توندوتیژی دژی ژنان بە شێوەیەكی بەرچاو، كاریگەر بن.

• نووسەر و چالاكی مافی مرۆڤ بڕوانامەی دكتۆرا لە مێژووی سیاسی لە وڵاتی سویس وەرگرتووە