عەلەوییەكان و تەمومژیی ئاییندەی سیاسییان لە سوریا
فه‌رید ئه‌سه‌سه‌رد
بەكردەوە، هەڵوێستی عەلەوییەكان بەرامبەر بەداگیركاریی فەرەنسا روون نییە. عەلەوییەكان كەمترین رۆڵیان لە بەرپەرچدانەوەی فەرەنسادا وەك هێزێكی داگیركەر هەبوو. ئەركی بەرپەرچدانەوەی فەرەنسییەكان زۆرتر لەئەستۆی سوننەو دورزییەكان و كورددا بوو. حكومەتی لازقیە تا پێی كرابێ، هاوكاریی فەرەنسییەكانی كردووە. چەردەیەك هۆ عەلەوییەكانیان هاندا بەلێشاو بچنە ناو سوپاوە، لەوانە هەژاری. خودی سیاسەتی فەرەنسییەكانیش لەبواری سەربازگیریدا، زۆرتر بەلای ئەوەدا دایدەشكاند كە كەمینەكان، لەوانە عەلەوییەكان و دورزییەكان، زۆرتر لەڕیزی سوپا وەربگیرێن نەك سوننەكان كە زۆرینەی دانیشتوانن. لەبەرەنجامی كۆتاییدا مەسەلەكە بەو رادەیە گەیشت كە عەلەوییەكان لەساڵی 1955دا، یانزە ساڵ پاش دەرچوونی سوپای فەرەنسا لەسوریا، رێژەی 65%ی سەرجەمی سەربازانی سوریایان پێك هێنا.
ساڵی 1939 عەلەوییەكان دژی رادەست كردنی ناوچەی ئەسكەندەرۆنە بەتوركیا وەستانەوە، هەم لەو روانگەیەوە كە ئەمە رووبەری سوریا بچووك دەكاتەوە هەم لەو روانگەیەوە كە ئەمە دەبێتە هۆی جیاكردنەوەی عەلەوییەكانی ئەسكەندەرون لەعەلەوییەكانی سوریا. لەهەموی گرنگتر ئەوەیە كە عەلەوییەكان نەیانویستووە لەسوریا جیا ببنەوەو زۆریش لەسەر مانەوەی حكومەتی لازقیە پێیان دانەگرتووە.
لەم هەلومەرجە دژوارەی ئێستای سوریاشدا، هێشتا عەلەوییەكان جیابوونەوە یان پێكهێنانی قەڵەمڕەوێكی ئۆتۆنۆم لەناوچەكانی نیشتەجێ بوونیان بە پێویست نازانن. ئەم مەسەلەیە ئەوەندەی كە گروپە ناعەلەوییەكان دەیورووژێنن، ئەوەندە لەلای عەلەوییەكان بەهەند وەرنەگیراوە. بەكردەوە، جیابوونەوەی عەلەوییەكان لێی رادەبینرێ سوریا بكاتە دەوڵەتێكی داخراو چونكە سەر كەنار دەریا هەمووی عەلەوینشینەو شاری لازقیەو تەرتوس دەروازەی سوریان بۆ جیهانی دەرەوە. لە ساڵانی شەستەكانی سەدەی رابردوودا، لازقیە گەورەترین دەروازەی دەریایی سوریا بوو كە پاش ئەوەی كۆمپانیایەكی یۆگۆسلاڤی بەندەرەكەی بەرین كرد، دەوروبەری 90%ی نێردەكانی سوریاو دەوروبەری 45%ی هاوردەكان بەوێدا تێدەپەڕێن. ئەم بەم مانایە دێ كەجیابونەوەی عەلەوییەكان گرفتێكی جیۆپۆلەتیكی بۆ سوریا پێكدێنێت و نە توركیاو نە كەنداو نە ئەوروپا دەیانەوێ سوریای پاش رژێمی ئەسەد دوچاری ئەم گرفتە بێت.
لەڕاستیدا مەسەلەكە مەسەلەی ئەگەری جیابوونەوەی ناوچە عەلەوینشینەكان نییە، بەڵكو مەسەلەكە مەسەلەی پەیدابوونی كوانوویەكی عەلەوییە بۆ دژایەتی كردنی رژێمی داهاتوی سوریا. شا عەبدوڵڵای دووەمی ئوردون لەو بڕوایەدایە كە هانا بردنی سەرۆكی سوریا بەشار ئەسەد بۆ ناوچەی عەلەوییەكان كێشەكە ئاڵۆز دەكات و رەنگە ببێتە مایەی پەیدابوونی كوانوویەكی عەلەوی كە ئەمەش بە خراپترین سیناریۆ دادەنێ.
بەڵام هانا بردنی ئەسەد بۆ چیاكانی عەلەوی بەو مانایە نییە كە ئەسەد رزگاری دەبێ و ناوچەیەكیش لەسوریا بۆ خۆی دەقرتێنێت. ئەوەی كە ساڵی 1949 لە چین روویدا، كاتێك سەرۆكی چین، چای كای چیك، لە پەكین رایكردو لە دوورگەی فەرمۆزا (تایوانی ئێستا) گیرسایەوەو حكومەتێكی تێدا پێك هێنا، ئەستەمە لەسوریا دووبارە ببێتەوە.
هانا بردنی ئەسەد بۆ چیاكانی عەلەوییەكان، بە قەد ئەوەی كە كێشەیەكی گەورە بۆ سوریا پێكدێنێ، كێشەیەكی گەورەتر بۆ خودی عەلەوییەكان پێكدێنێت، بەتایبەتی ئەگەر عەلەوییەكان بڕیاریان دا بەرگری لەئەسەد بكەن. بەڵام بەرگری كردن لە سەركردەیەكی بەزیو، هیچ قازانجی بۆ عەلەوییەكان نابێت و بەچانسترین ئەگەر ئەوەیە كە عەلەوییەكان بەرامبەر بەوەرگرتنی گەرەنتیی وازهێنان لە تۆڵەسەندنەوە لێیان، ئامادە بن بە ئاشتەوایی لەسوریای دوای بنەماڵەی ئەسەد بژین.
ئەو سوریایەی كە لە سایەی فەرمانڕەوایی عەلەوییەكاندا بەشێوەیەكی ناوەندی بەڕێوە براوە، ئامادە نییە پاش لەكاركەوتنی فەرمانڕەوایی بنەماڵەی ئەسەد، ناوچەیەكی ئۆتۆنۆم بۆ عەلەوییەكان جیا بكاتەوە. خودی عەلەوییەكانیش هێشتا ئەم پرسەیان بەهەند وەرنەگرتووەو هیچ ئاماژەیەكی واش لەئارادا نییە كە لە ئایندەدا ئەم پرسە بەهەند وەردەگرن. ئەگەر عەلەوییەكان لەژیانی خۆیان دڵنیا بن، جگە لە مافی هاووڵاتیبوون و یەكسانی، داوای هیچی دیكە ناكەن.
