لەگومانەوە بەرەو دەوڵەتسازی
نەوزاد جەمال*
بەو مانایە بینینی وێنەی خۆمان لە ئاییندەی ئەو دەوڵەتەدا چۆنە، هەروەها بەو مانایەی ئەو دەوڵەتە لە ئێستادا چۆن بهێنینە بەرچاومان. بۆیە پرسی دەوڵەت لەئێستادا زەرورە
نەوزاد جەمال*
هیچ پرسێك هێندەی «دەوڵەت» لەهزری سیاسیی ئێمەدا هەڵگری گومان و سڵەمینەوە نەبووە. ئەگەرچی گومان حاڵەتێكی سروشتی تەریبە بەكردەی سیاسی، بەڵام دەرچوونی لەماقوڵیەت دەمانباتەوە بۆ دۆخێكی غەریزی كە ترسە. ئاخۆ ترس لەچی بەدیاریكراوی؟ لێرەوە پێویستە ئێمە لەسەرئاستی دەروونی خۆمانەوە، بگوێزینەوە بۆ بیركردنەوە لەبابەتی ترسەكەو هەنگا‌وە هزری و پراكتیكیەكان، نەك بەهانەكان. پرسی دەوڵەت واتە دەوڵەتسازی. دەوڵەتسازیش هزرە، هۆشیاریی و سیاسەتە. بۆیە هەنگاوێك بەرەو سازكردنی، نزیكبوونەوەیەكە لەواقیع و دووركەوتنەوەیەكیشە لەكۆیلەیی بە مانا جیاوازەكانی. ئیدی دەوڵەتسازی بەخاوەنكردنی نەتەوەیەكە، بەخاوەنبوون سەروەرییەو بەرجەستەبوونی ویستی گشتییەو پیادەكردنی دەسەڵات و هەژموونی خۆییە. بەڵام، ئەمانە هەموو دەبێ وەك بەشێك لەپرۆژەیەكی هزری و هاوكات واقیعی سەیربكرێن. وەلێ لەڕووی چەمكسازییەوە دەبێ جیاكاری كەین تا دوور بین لە هەڵە تێگەیشتن.
چەمكسازیی و جیاكاری
ئەو ئیشكالیەتانەی دێنەبەردەممان، لەپرسی دەوڵەتسازیدا بەرهەمی چەند گومانێكن:
1- ئایا «دەوڵەتی نەتەوەیی» واتە قەوارەیەكی «تاك نەژاد»؟ ئەگەر مەبەست لەدەوڵەت بنەمای نەژادییەكەی بێ، نەك «نەتەوە»بەمانای هاووڵاتی بوون، جێگەی سڵەمینەوەیە. نابێ دەوڵەت نوێنەرایەتیی یەك یا هیچ نەژادو رەگەزێك بەتەنیا بكات، تەنانەت نوێنەرایەتیی ئایین و بیروباوەڕێكی دیاریكراویش، بەڵكو بنەمای هزرو ماف و ئەركە. دەوڵەت لە پێناسە كلاسیكی و باوەكەی دەرچووە كە دەبێ هی رەگەز و نەژادێكی دیاریكراو بێ.
2- چەمكی «دەوڵەتی نەتەوە» نابێ یەكسان بكرێ بە«نازیەت» و «شۆڤینیزم» و «راسیزم»، بەڵكو ئەم سیفەتانە ئایدۆلۆجیایەكی سیاسین كە لە ڕێی دەوڵەتەوە، بانگەشە بۆ رەگەز و نەژاد و بیر‌وباوەر‌ێكن.
3- لەسەردەمی گلۆباڵدا بەهۆی كرانەوەو داخزانی سنوری جوگرافی لەئەنجامی پێوەندی –كۆمونیكەیشن- و ئاڵوێرو بازاڕی ئازادا، مانای دەوڵەتیش گۆڕدرا، بەڵام ئەوە ناگەیەنێت كە دەوڵەتانی جیهان سنوری جوگرافی و سەروەریی خاك و ئاڵا و شوناسیان فەرامۆشكەن یا هەژموونی دەوڵەت لەرووی دیپلۆماسی و ئەندامبوون لەنەتەوە یەكگرتووەكاندا بەسەرچووبێ. دەوڵەت واتە سنورێكی سیاسی و جوگرافییە، نەك سنورێكی نەژادی و رەگەزیی.
4- ئیشكالیەتێكی دیكە لەرووی زمانەوانییەوە لە وەرگێڕانی وشەی «nation state» دا دروستبووە. وشەكە بەنەتەوەكراوە، نەتەوەش بەمانای نەژادو رەگەزێكی دیاریكراو «كورد، عەرەب، تورك، فارس» لێكدراوەتەوە. لەفەرهەنگی سیاسیی و فەلسەفەی سیاسیدا بەمانای نایەت، شوناسی هاوبەش لەڕێی ئەو پەیوندییەی كە دەوڵەت بە هاووڵاتییەوە هەیەتی. دەوڵەت بێ هاووڵاتی دەفرێكی خاڵییە.
دەوڵەت و حكومەت: دەوڵەتسازی و دەوڵەتداری
گرفتێكی دیكە ئەوەیە كە ناوی دەوڵەت دەبرێت، راستەوخۆ گلەیی و رەخنەی بەرهەڵست دروست دەبێت. هۆیەكەش: كێ دەبێتە دەوڵەتدار، حوكمڕان؟ لەراستیدا ئەمە، پرسیارێكە بۆ پاش دەوڵەتسازی. دروستە كە باس لەدەوڵەت دەكەین، دەبێ باس لەحوكمڕانی و سیستمیش بكەین، بەڵام وەك پاش پرۆسەی دەوڵەتسازی. حوكمڕانی «هاووڵاتی« دەگرێتەوە، بۆیە بێ بیركردنەوە لە پایەو پێگەی لەو هاوكێشەی حوكمڕان و هاووڵاتیدا، پرسەكە ناتەواوە.
دەوڵەتداری كە ئێستە«دەسەڵاتی كوردی» و «ئەدای حكومەت» دەگرێتەوە، جیایە لە دەوڵەتسازی. ئەو دەوڵەتە سەربەخۆیەی كە دەیخوازین جیایە لەو قەوارەیەی كە هەیە بەهەموو ناتەواوییەكانییەوە. بەمانایەكی دیكە دەوڵەتسازی پرەنسیپ و هزرە، دەبێ جیاكرێتەوە لەوەی كە هەیە. بۆیە ئەگەر كێشە و قەیرانی سەخت و هەڵەی ملشكێنیش لەدەسەڵاتی ئێستادا هەبێت، نابێ ببێتە هۆی باوەڕنەبوون بەزەرو‌رەتی دەوڵەت وەك بنەما‌یەك. كەدەڵێین دەوڵەت پرەنسیپە، واتە ئامرازو ئامانجەو جێی سازشكردن نییە، بەدەر لەوەی ئەمڕۆ كەموكورتی لە ئیدارەكردنی هەر‌ێمدا هەیە.
ئەو بۆچوونەش سادەیە كە دەڵێت: «ئەگەر ستەم و زۆرداری و بێدادی لەلایەن هەر كەسێكەوە بێ، جیاوازی نییە بۆ ئێمە، جا ئەوە كورد بێ یا لایەنێكی دیكە». چونكە ئەنجامەكەی ئەمەیە: گەر حكومەتی كوردی خراپ بوو، با هەر لەبناغەو بنەڕەتەوە دەوڵەت نەبێ! ئەمە بۆچوونێكی ترسناكە كە زۆرێك لە نیشتماندۆستانی تووشی شۆك و پشتساردبوونەوە و بێزاریی كردووە كە بەهۆی كردارو رەفتاری كەسانێ لە دەسەڵاتدا. سەربەخۆیی ئێمە له قەوارەی دەوڵەتێكدا وەك بنەمایەكی هزری، دەبێ ببێتە باوەڕێكی گشتی و نیشتمانی و سەرچاوەی ئینتمای تاكەكان. هاوكات دەبێ لە گوتار و رەفتاری كاربەدەستان جیابكرێتەوە .
لێرەوە دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان، بەواتایەك داننانە بەكەسێتیی كولتوری و فەرهەنگی و سیاسی و ئابوریی مرۆڤی كورد لەناوخۆ و دەرەوەو ئاستی نێودەوڵەتییدا. بەڕووی ناوەوەشدا دەبێ دان بەمافی هاووڵاتیانی خۆیدا بنێ و رێز‌یان بگرێت. بۆیە «دەوڵەت» دەفرێكە كە ئێمە دەپارێزێت لەسەر ئەو خوانە نێودەوڵەتییەداو كەسایەتییەكی جیهانیمان پێدەبەخشێت. كەواتە دەوڵەتی نەتەوە، واتە قانون كە كۆڵەكەكانی، بنەماكانی دیموكراسی و كۆمەڵگەی مەدەنییە. دەوڵەتی كوردی هەڵگری سیفەتی «كوردستانی»، لەسەرووی مەسەلەی نەژادەوە خۆی پێناسكات. واتە رەنگدانەوەی پلورالیزمی- فرە- ئایینی و ئاینزا و كولتووری و سیاسی و نەژادە.
لەراستیدا بەشێكی هەڵەتێگەیشتنە لەچەمكی نەتەوە و نەتەوایەتی، لەوەوە دێت كە جۆرێك لە «ناسیۆنالیزم» بەرتەسك و چەقەبستوو بانگەشەی دەوڵەتی كوردی كردووە. بەڵام دەبێ مانایەكی كراوەو فراوان و گشتگیر بدەینە نەتەوایەتی و دەوڵەتی سەربەخۆ. چەقی بیرو هزرەكە نیشتمانیی هاوبەش، چارەنوسی هاووڵاتی، پێكەوەژیانێكی رێزدارو دەستەبەركردنی مافەكان بەشێوەیەكی دادپەروەرانە لەنێوان هەموو تاك و كۆمەڵگەكا‌ندا.
دەوڵەت واتە ئاییندەیەكی دیار
زۆرجار پرسی دەوڵەتی سەربەخۆ، پرۆژەو داوایەكی داهاتووخواز و ئاییندەیی بووە، بەڵام نادیارو بەسیستماتیكی كاریی بۆ نەكراوەو دواخراوە. كەدەڵێین دەوڵەت واتە ئاییندە، بەو مانایە نا كە دەبێ بیر لەسەدەیەكی دیكە بكەینەوە. بەڵكو بینینی وێنەی خۆمان لە ئاییندەی ئەو دەوڵەتەدا چۆنە، نەك دەوڵەتی ئاییندە لەدوور. هەروەها بەو مانایەی ئەو دەوڵەتە لە ئێستادا چۆن بهێنینە بەرچاومان. بۆیە بیركردنەوە لەدروستكردنی دەوڵەت، بیركرد‌نەوەشە لە ئاییندەیەك، بەڵام بەكاركردنی راستەخۆ لە ئێستادا. بۆیە پرسی دەوڵەت لەئێستادا زەرورە، لەبەر ئەوەی هێشتا پرسی«هاووڵاتی» و «كۆمەڵگەی مەدەنی» بەفیعلی جێی خۆی نەكردۆتەوە، دەبێ ئەمە وەك پێویستی بەدیكەین.
لەباتی پاساو ئەگەری بوون
نامەوێ ئەو وەڵامە دووبارەو سواوە بدەمەوە كە بۆ كورد نەبووەتە دەوڵەت. چونكی بێمانا و خۆهەڵخەڵەتێنەرە. ئەو پەتایەی نیوسەدە زیاترە مێشك و بیركردنەوەی سیاسیی ئێمەی داگیركردووە لەژێر ناوی«واقیعبیینی سیاسی»دا گیری خواردووە. پەتایەك دەستكردی كورد نەبێت، هی هیچ كەس نییە، لەخۆشی زیاتر كەسی دیكە دەستخەڕۆی نەكردووە پێوەی. دۆست و دوژمن دەزانێت ئەوەی بڕیاردەرە، چارەنووسسازە لەمەسەلەی دەوڵەتدا ئیرادەی ژیرو چالاكی گەلێكە، باشیش دەزانن ویستی كورد هەر لەسەر ئەوە گیرساوەتەوە.
جگە لەوە، هیچ دەزگایەكی لێكۆڵینەوەو شرۆڤە نەهاتوون باس لە سوودو قازانجی دروست نەكردنی دەوڵەت بكەن؟ ئەی بەچی گەیشتنە ئەوەی باش نییە؟! مەسەلەكە ئەوەیە ئێمە هەمیشە لەسەر ئاستی دروشم پرۆژە مەزنەكان وەردەگرین و هەر لەو ئاستەش رەتیدەكەینەوە. دەنا كێمان هەیە وردو زانستی وەڵامی ئەوەی دابێتەوە؟ بیركردنەوەیەكی ژیرانەش نییە كورد بەهانە و پاساوی نادروست بۆ نەبوون بەدەوڵەت بهێنێتەوە بەناوی «هۆكارو رێگرە واقیعیەكان». باشترە ئێستا بە قۆناغی ئیشكردن بۆ سەربەخۆیی بزانین، لەمەشدا پێویستمان بە دیدو هزرێكی فەلسەفیی قووڵ و بیرلێكراوە هەیە.
هاوكات پشتئەستوربین بەوەی سەربەخۆیی لەدەوڵەتدا قۆناغێكی دیكەیە لەئازادبوونی مرۆڤی كورد لەمێژوودا. ئێمە لەژێردەستەیی و ستەمەوە راپەڕینمانكردو قەوارەیەكمان پێكەوەنا لەنێو دەوڵەتێكی لاواز و شلۆقدا، هاوكات لەناوخۆدا خەبات بۆ مافی مەدەنی و كۆمەڵگەی هاووڵاتی و گەشەسەندنی مرۆیی پێویستە لەو دەسەڵاتە‌خۆجێیەدا، چونكی پێویستی بەچاككاری هەیە. بەڵام هێشتا لەبەردەمدا ماوە كۆمەڵێ ماف وەك گەل و نەتەوەو هاووڵاتی. بۆیە بڕوابوون، كاركردن بۆ دەوڵەتێكی سەربەخۆ، بۆخۆی گەیشتنە بەمافێكی مرۆیی دیكە لە ژیانماندا.
* مامۆستای فەلسەفەی سیاسی و كۆمەڵایەتی-زانكۆی سەڵاحەدین-هەولێر
