بەوپێیەی چەمكی ئازادیی ژن لێكدانەوە و پێناسەیەكی گشتگیر هەڵدەگرێت و چەند رەهەندێك لەخۆ دەگرێت، دەكرێت بڵێین: ئازادیی ژن بریتییە لە رزگاربوونی ژن لەو كۆت و زنجیر و بەربەستانەی كە رێگرن لەبەردەم چالاكبوونی لەناو كۆمەڵگادا و دەكاتە مەرجێكی گرنگ بۆ گواستنەوەی هەر كۆمەڵگایەك لە دواكەوتوییەوە بۆ پێشكەوتوویی. بەم پێناسەیەش مەرجی ئازادبوون و پێشكەوتنی كۆمەڵگا ئازادیی ژنە، چونكە وەكوو دەڵێن: ژن نیوەی كۆمەڵە. كەواتە پێش ئەوەی قسە لەوە بكەین ئایا چی ژن ئازاد دەكات، دەبێت بزانین ئەو بەربەستانە چین كە رێگرن لەوەی ژن ئازاد بێت.
هەڵبەتە لە كۆمەڵگایەكی وەكو كوردستاندا لە قۆناغی نووسینەوەی دەستووردا، هیواخوازبووین ئەو دەستوورە ببێتە زەمانەتێك بۆ دەستەبەركردنی بڕێكی باش و شایستە لە ئازادیی بۆ ژن، بەڵام ئەزموونی دەستوور ئەوەی یەكلاكردەوە كە ئەو دەستوورە نەیتوانی هیچ لەو هیوایانەی ژن بهێنێتەدی، چونكە یەكەم، ئەو دەستوورە زیاد لە نیوەی كۆمەڵگا لێی رازی نییە و هەموومان خاڵە لاوازەكانی دەزانین. دووەم: ئەو دەستوورە نەیتوانیوە هیچ سەروەرییەك بۆ یاسا دابین بكات بۆ ئەوەی ئەگەر هەر پێشێلكاریەك رووی دا بەگەڕانەوە بۆ دەستوور یاساكە چاك بكرێت، سێیەم: ئەو دەستورە رێگەی بۆ تێكەڵكردنی ئایین لەگەڵ سیاسەت خۆشكردووە، كە بەناوی ئایینەوە جۆرەها بەربەست خراونەتە بەردەم ئازادیەكانی ژن.
هەڵبەتە ئێستاا لە كوردستانی ئێمەدا، تێكەڵ وپێكەڵییەكی ئاشكرا هەیە لە تێگەیشتن لە چەمكی ئازادیی ژن لەبەر رۆشنایی ئەو بیر و فكر و فەلسەفانەی كە تەرحیان هەبووە و هەیە بۆ ئەو چەمكە، وەكو تێگەیشتنی لیبرالی بۆ ئازادیی ژن، تێگەیشتنی ماركسی هەروەها تێگەیشتنی ئایینی بۆ چەمكی ئازادیی ژن .. هتد
لە كاتێكدا ئازادی بەپێی هەموو فكر و فەلسەفەیەك یەك مانا هەڵدەگرێـت و قابیلی تەئویل و لێكدانەوەی دیكە نییە، ئەویش زۆر سادەیە، ئازادی بەمانای ئەوەی ئازادبیت. ئیدی لێرەدا جیاوازیی فكر و فەلسەفەكان دێتە پێشێ، وەختێ لە گۆشەنیگای خۆیانەوە پێناسەی ئازادبوون و چۆنییەتی ئازادبوون تەرح دەكەن.
جارێكیان لە میانەی بەدواداچوونێكدا كە بابەتەكەی ئازادیی ژن بوو لە ژنێكی پیری نەخوێندەوارم پرسی وەڵامی دامەوە: ئەگەر پێت بوو نانی خۆت دابین بكەیت ئەودەم تۆ ئازادی، ئەم فەلسەفەیەی ئەو ژنە پیرە هەتا ئێستاش هەر لە هزرمدا ماوەتەوە، چونكە ئەو بۆچوونەی بۆ پشتڕاست كردمەوە كە یەكێك لە سەرچاوەكانی ئازادیی ژن ئابوورییە، جگە لە هوشیاری و مەعریفە و دونیابینی بۆ ئەوەی بزانێت كامانەن ئازادییەكانی و چۆنیان دابین دەكات و لەكوێدا دەستپێدەكەن و لەكوێ تەواو دەبن.
یەكێكی دیكە لە فاكتەرەكان یاخود بەربەستەكان كە رێگرن لە ئازادبوونی ژن فاكتەری سیاسییە، كە ئەوەش گرێكوێرەكەیە لە كۆمەڵگایەكی وەكو كوردستاندا و هەموو ئەو كۆمەڵگایانەی كە وەكو كوردستانن. لە كوردستاندا دەسەڵاتێكی سیاسی بەڕێوە دەچێت رێزی بۆ یاسا نییە. دووەم: هیچ ژنێكی شیاوی بۆ شوێنی شیاو دانەناوە. سێیەم: ژنی بردۆتە پێشەوە تەنیا وەكو دیكۆر و بێدەنگ كردنی دەنگەكانی ناڕەزایی. چوارەم: بووەتە چەتر بۆ كۆمەڵێ رێكخراوی ژنان كە هەموویان بە عەقڵی پیاوەكان چالاكیی دەكەن و هەڵوێست دەنوێنن. پێنجەم: دژایەتیی هەموو دەنگ و رەنگێكی جیاواز و گەنج دەكات.
هەڵبەتە ئەمە بەتەنیا كێشەی كوردستان و كۆمەڵگا دواكەوتووەكان نییە، بگرە لە دونیای پێشكەوتووشدا هەمان دیاردە بە سیناریۆی جیاواز دەبینینەوە، بۆ نموونە كۆندالیزا رایس كە لە سەردەمی بوشدا وەزیری دەرەوە بوو كە بەندە بۆ ماوەیەك بە ژنێكی جیاواز دەهاتە پێش چاوم، بەڵام ئەو ماوەیەی كە وەزیری دەرەوەی ئەمەریكابوو تێگەیشتم كە گەیەنەری بڕیاری پیاوانە و چالاكێكی باشی دەستی سیاسەتمەدارە پیاوەكانە. ئەنجیلا میرگلی راوێژكاری ئەڵمانی ئێستاش نەیتوانیوە لە سیاسەتەكانیدا لەدەست بیری چینایەتی پیاوسالاری مەسیحی رزگاری بێت، نموونەی دیكەش زۆرن، كە ئەوە پشتڕاست دەكەنەوە كە هۆی سەرەكیی ئەوەی ژن هەتا ئێستا ناتوانێت ئازادبێت، چونكە دەسەڵاتی ئابووری و كەڵەكەكردنی سامان هەمیشە لە دەستی پیاودایە و، ژن بەردەوام لە هەموو پۆست و پایەكاندا مووچەخۆری دەستی پیاوە، دوەم، چونكە سیاسەتی بەڕێوەبردن نەك تەنیا لە كوردستان بەڵكو لە زۆربەی جێگاكانی دیكەی جیهان لە دەستی پیاودایە و ئەویش بڕیاردەری یەكەمە.
بەم شێوەیەش دەبینین یەكەم: هیچ رێكخراو كۆمەڵیەك هێزێكی گاریگەری ئەوتۆیان نییە بەتایبەت بۆ گۆڕینی یاساكان، چونكە زۆربەیان یان خۆبەخشن یان لە ژێر چەتری حزبێكدان. دووەم: ئەو دەنگی ناڕەزایی و رەخنەگرانەی كە لە مەیدانەكەشدان هیچی هێزێكی ئەوتۆی كاریگەریان نییە، بەهەمان شێوە ناتوانن ببنە هێزێكی كاریگەر و فشار بۆ گۆڕینی یاساكان، چونكە تەنها دەنگن و زۆربەیان لە دەرەوەی حزبەكانن و هیچ دەسەڵاتێكی سیاسی و ئابووری ویاساییان لە دەستدانییە. سێیەم: دەنگەكانی ئۆپۆزیسیۆنیش دواجار بەهەمان سیستەم و ئالیەتی فیكری حزبی پیادە دەكەن و لەدەرەوەی سیستەمی بەڕێوەبردندان، هەروەها هیچ بوارێكی ئابووری گەورەی وڵاتیان بەدەستەوە نییە و جگە لەوەش بەهەمان عەقڵیەتی حزبەكانی دیكە هیچ پێگە و جێگەیەكی شیاو و شایستەیان نەداتەوە دەنگ و رۆڵی ژن، بۆیە هیچ گۆڕانكارییەكیان پێناكرێت.
هەڵبەتە لەهەرهەموو ئەمانەش گرنگتر هەتا ئێستا هەوڵی جیددی نەدراوە بۆ گۆڕینی سیستەمی پەروەردە و خوێندن و داڕشتنەوەی لەسەر فەلسەفە و فكرێكی نوێ كە هەموو ماف و ئازادییەكانی مرۆڤ رەچاوبكات و گرنگیی بدات بە بیری جیاواز و دەنگی رەخنە كە توانای گفتوگۆ كردنی هەبێت بە بێ ترس لەبارەی حەرام و حەڵاڵەوە و دەستبخاتە سەر ئەو ئیشكالیەتە ئایینیانەی كە بوونەتە هۆی گیرخواردنی فەلسەفەی ئازادیخوازی و فكریی پێشكەتووخواز. لەمەوە دەگەمە ئەو باوەڕەی كە ژن دەبێت بەخۆی شۆڕش بكات، دەبێت بەخۆی بچێتە سەرجادە و داوای مافەكانی بكات بۆ ئەوەی ئازادییەكانی بدۆزێتەوە و بەیاسایان بكات و بەرگریان لێبكات..