دەركەوتن و دروستبوونی رێبازە سۆفییەكانی ناو مەزهەبی سوننە، وەكو پەرچەكردارێك بۆ هەڵكەوتی سیاسی و ئابووری و فیكری باو و زاڵ كە بە پاساوی جۆراوجۆری ئایینی و كۆمەڵایەتی رێی لە هەموو جۆرە بزاوتێكی هەڵكشاو گرتبوو، هاتوونەتە ئاراوە. نموونە لەو بارەیەوە دەركەوتنی رێبازی نەقشبەندییە كە لە دۆخێكدا هاتە ئاراوە كە رێبازی قادری ببووە رێبازێكی زاڵ و بەشێك لە سیستەمی سیاسیی دەسەڵاتەكەی میرنشینی بابان و لە كاتێكدا پشتگیری و كۆمەكی ئەو دەسەڵاتەی دەكرد كە لەناو كۆمەڵگادا گۆڕانكاری قوولأ و ریشەیی روویان دابوو، توێژگەلێكی كۆمەڵایەتی دروست ببوون ناكۆكییان لەگەڵ ئەو دەسەڵاتە كۆنەدا هەبوو. ئا لەم دۆخەدا رێبازی نەقشبەندی وەك هێزێكی بەرهەڵستكار هاتە ئاراوە و رووبەڕووی سیستەمی سیاسی ـ ئایینیی میرنشینی بابان بۆوە، بۆیە زۆر ئاسایی بوو كە خەڵك لە دەوری ئەم رێبازە نوێیە كۆببنەوە، بەو هیوایەی كە سیستەمێكی نوێ و هەڵكەوتێكی ئابووریی باشتریان بۆ فەراهەم بكات و رێگەی بزاوت و هەڵكشانی كۆمەڵایەتی و ئابوورییان بۆ بكاتەوە.
لە ساڵی 1920 دا و دوابەدوای جەنگی یەكەمی جیهان، ئاسۆیەك لە پەرەسەندن و گۆڕانكاریی جیهانی دەركەوت، لە كوردستانیشدا رەنگدانەوەی هەبوو. خەڵكی كوردستان رووبەڕووی كۆلۆنیالیزم بوونەوە و دژی داگیركاری وەستانەوە، جووتیاران دژی دەرەبەگەكان راپەڕین، هەروەها لە رووی سیاسی و فیكرییەوە كاریگەرییەكانی شۆڕشی ئۆكتۆبەری 1917 لە رووسیا و بیروباوەڕی پێشكەوتنخوازی و سۆسیالیزم لەناو رۆشنبیران و نوخبەی سیاسیدا دەركەوت. لەناو پەیڕەوانی تەریقەتی نەقشبەندیشدا رێچكەیەكی نوێ سەری هەڵدا كە دواتر بە كۆمەڵەی (هەقە) ناسران و بزووتنەوە و تایەفەیەكی نوێی ئایینزاییان پێكهێنا. (شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە) رۆڵی هەرە گرنگی هەبوو لە دامەزراندن و پەرەپێدانی بنەما فیكری و رووحی و تەنانەت كۆمەڵایەتییەكانی ئەم رێچكە نوێیە و یەكەم پیری ئەم كۆمەڵەیە بووە. پاشی مردنی بەشێك لە شوێنكەوتووانی وازیان لە هاوبەشی كۆمەڵەكەیان هێنا و ژمارەیەكی كەمیشیان دوای «حەمە سوور» كەوتن و لە گوندی كڵاوقووت لەناوچەی شوان نیشتەجێ بوون. زۆربەكەیشیان «مامە رەزا» ـی برای شێخ عبدولكەریمیان هەڵبژارد و كردیان بە سەرۆكی كۆمەڵەكەیان.
هەر لە سەرەتای دامەزرانییەوە، سیمای ئابووری و رووكردنە گۆڕینی ژیان و گوزەرانی جووتیارانی كوردستان بە رێبازی كۆمەڵەی هەقەوە دەركەوتووە، بۆیە لەسەر قەولی مامۆستا «هەمزە عەبدوڵڵا»، دەتوانین بڵێین (كاكڵی بزووتنەوەی هەقە ئەوەیە بزووتنەوەیەكی جووتیاران بوو بە مەبەستی رزگاربوونیان لە پێوەندی پڕ لە جەورو ستەمی كۆمەڵایەتی و خوێنمژانەی كۆن)(1).
مامۆستا «محەمەدی مەلا كەریم» لە پەراوێزێكیدا لەناو كتێبەكەی (مستەفا عەسكەری)دا نووسیویەتی: (تێكڕا رێبازی هەقە گەلێ پەیوەندی بەو رێبازە ئایینی و فەلسەفییانەوە هەیە كە بە درێژایی مێژوو لەناو موسڵماناندا پەیدابوون و لام وایە جێ پەنجەی هەندێ رێبازی فەلسەفیی نوێیشی پێوەبێ)(2). تەنانەت لە هەندێ باردا، بەشێوەیەك گۆڕانكاری بەسەر رێبازی نەقشبەندیدا هێناوە كە (هەست بە لێدەرچوون و ناكۆكیش لەنێوانیاندا دەكرێت. بە كورتی بیری هەقە، لادانێكی لە ئاراستەی تەریقەتی نەقشبەندیدا دروست كرد كە لەلایەكەوە لە تێڕوانینی شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵەوە سەرچاوەی گرتبوو، لەلایەكی تریشەوە لەو گۆشەنیگایەوە سەرچاوەی گرتبوو كە پەیوەندی بە بیری پێشكەوتنخوازی و دەرەنجامی ئاسۆی گۆڕانكاری: ئایینی، كۆمەڵایەتی، ئابووری، نەتەوەیی ئەو رۆژگارە هەبوو).(3)
هەرچەندە هەقە بزووتنەوەیەكی ئایینی بووە، وەلێ ئاوات و ئامانجەكانی دامەزرێنەران و شوێنكەوتووانی زۆرتر پێویستییە ماتریال و ژیارییەكان بووە، كە گوزارشت لە پێویستییە ژینوارییەكانی كۆمەڵگایەكی جووتیاری دەكەن. كۆمەڵگایەك خەونی بە رزگاربوون لە چەوسانەوەی دەرەبەگەكانەوە بینیوە و چاوی بڕیوەتە شێوەیەك لە شێوەكانی دادپەروەریی كۆمەڵایەتی.
بەپێی لێكدانەوەی مامۆستا «هەمزە عەبدوڵڵا»، سێ ئامانج و خەون بوونەتە هۆی بڵاوبوونەوە و تەشەنەكردنی كۆمەڵەی هەقە لە ناوچەیەكی بەربڵاوی كوردستانی باشووردا:
یەكەم: رزگاربوونی جووتیاران لە پەیوەندیی كۆمەڵایەتی و چەوسانەوەی دەرەبەگ.
دووەم: رزگاربوونی ئافرەت لە كۆت و زنجیری قورسی ساڵەهای ساڵ و رێگەپێدانی كە بە ئارەزووی خۆی هاوبەشی ژیانی خۆی هەڵبژێرێ.
سێیەم: ئەو هاوكارییە برایانە بەسۆزەی نێوانیان.
جووتیاران لە پێناوی ئەم خەونەدا كە پێویستی بە جۆرێك لە گۆڕانكاری لە سستمی كۆمەڵایەتیدا هەبووە و ئاسۆ لەبەردەم بزاوتێكی شاقووڵیدا بكاتەوە، وەكوو «دكتۆر رەشاد میران» دەڵێ، چاوەڕێی هاتنی مەهدیان نەكرد و لە ئاسمانیشدا بەدوای دادپەروەری كۆمەڵایەتیدا نەگەڕان، بەڵكو لەسەر زەوی لەپێناویدا تێكۆشان(4). بۆیە بزووتنەوەی هەقە لەناو شوێنكەوتووانیدا، لەو گوند و ناوچانەی تێیدا دەژین، رۆڵی لە دامەزراندنی ئەو كۆمەڵگا خەون پێوەبینراوەدا هەبووە. لەناو ئەواندا جیاوازی لەنێوان شێخ و جووتیاردا نییە، جیاوازی لەنێوانی دەوڵەمەند و هەژاردا نییە. تەنانەت سیان لەو دەرەبەگانەی كە دەرەبەگی دەستڕۆیشتووی دەوڵەمەند و خودان سامان و زەوی زۆر بوون، كە چوونەتە ریزی كۆمەڵەی هەقەوە وازیان لە هەموو ئەو سامان و زەوییانە هێناوە و پشتیشیان كردۆتە ئەو بەهایانەی لەگەڵ بزووتنەوەكەدا نەگونجاوە.
سەبارەت بە جیاوازی ئابووری و نەتەوەیی و رەگەزی، بە گوێرەی ئەوسای كۆمەڵگای كوردییەوە، لەناو كۆمەڵەی هەقەدا زۆر كەمتر بووە. هەروەها سەبارەت بە دابەشكردنی تاكەكەسەكان، بە شێخ و رابەرانیشەوە، بۆ كاركردن لەناو گوندەكانیاندا، لەنێوانی ئیشی ناوماڵ و جووتیاری و شوانیی و فرۆشتنی بەروبووم و كاری دەستی جیاوازی نەكراوە. ئەوان وەكوو موڵكێكی كۆمۆنە، ماڵ و موڵك و سامانیان یەكخستووە تاكو ببێتە ئامڕازێك بۆ گەیشتن بە (لەناوبردنی جیاوازییە چینایەتییەكان)(5).
ئافرەتیش لەناو كۆمەڵەی هەقەدا ئازادە. لە شوێنگەی كۆمەڵایەتیدا، هاوشانە لەگەڵ پیاودا، بەشداری دەرچوواندنی هەموو ئەو بڕیارانە دەكات كە بۆ بەڕێوەبردنی كاروباری كۆمەڵەكەن.
لە كۆی گشتیدا، كۆمەڵێك بنەما هەن، خەسڵەتی كۆمەڵایەتی و جۆری پەیوەندییەكانی ناو شوێنكەوتووانی كۆمەڵەی هەقە دیاری دەكەن. جگە لە هەقپەرستی و ئابوونە و رەوشت و كاروباری رێكخستن، سێ بنەمایان پەیوەست بە بابەتی ئێمەوە گرنگترینیانن و بریتین لەمانە:
1- برایەتی، كە هەموو هەقەكان براو خوشكی یەكترن و هیچ جیاوازییەك لەنێوانیاندا نییە و نابێ ببێ، چ بەهۆی دەوڵەمەندی و هەژاری و چ بەهۆی رەگەزی كۆمەڵایەتییەوە. «محەمەدی مەلا عوبێد» كە یەكێكە لە هەقەكانی كڵاوقووت قسەی بۆ دكتۆر «عیززەددین مستەفا رەسول» كردووە و وتوویەتی: (ئەوەتەی ئێمە هاتووینە سەر ئەم دینە،... موڵك و ماڵمان كردووە بەیەك. تا بتوانین لەیەك مەنجەڵ نان دەخۆین.(6)
2- گیانی هاوبەشی لە سامان و داراییدا بەگشتی، هیچ كەسێكی هەقە خۆی بەخاوەنی ماڵ و سامان نەزانیوە هەرچییەكی هەبووبێ هی هەمووان بووە و بێ پرسی ئەوانی دیكە، یان بێ بەشدارییان دەستی لە ماڵ و سامانی خۆی نەداوە.
3- تەگبیر و ڕا گۆڕینەوە، بنەمای بەڕێوەبردنی كاروباری كۆمەڵەی هەقەیە. ئەم شێوازەیان ناو ناوە «پرس و رای ناو برایەتی». لەم پرۆسەیەدا هەموو هەقەیەك مافی بەشداری هەبووە، قسەی كردووە و لە بڕیاریشدا خودان دەنگ بووە، جا چ پیاو بێ یان ئافرەت.
لە ناو كۆمەڵەی هەقەدا شوێنگەی كۆمەڵایەتی و پلە و پایە و پۆلبەندی چینایەتی چ لەسەر بنەمای ئایینی و چ لەسەر بنەمای كۆمەڵایەتی نییە، جگە لە شێخ، كە تەنانەت بە رای شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵەی رابەر و دامەزرێنەری بزووتنەوەیش شێخایەتیش نەماوە و تەنیا برایەتی هەیە، دوو جۆری براكان هەن، یەكەمیان: (برا سەیارەكان)ـن واتە گەڕیدەكان، كاریان بڵاوكردنەوەی رێبازی هەقەیە. ئەمانە لە سەردەمی مامە رەزادا پەیدابوون، نوێنەرایەتی ئەویان كردووە و دوو دوو بە مەڵبەندەكانی هەقەدا بڵاوبوونەتەوە و گەڕاون و قسەیان بۆ خەڵك كردووە و كێشەكانی ئەوانیشیان هێناوەتەوە بۆ خانەقا و لای مامە رەزا بۆ چارەسەركردن. دووەمیان: برا موخلیسەكانن. ئەمانە ئەو برایانەن كە لە گوند و مەڵبەندەكانی هەقەدا نیشتەجێ و جێگیرن.
ئەم پۆلبەندییە هیچ لێكەوتەیەكی چینایەتی و بەرژەوەندی و پایە بڵندی بۆ ناولێنراوەكانی نییە، تەنانەت بۆ شێخ و رابەر و پێشەواكانیشیان.
مامۆستا «هەمزە عەبدوڵڵا» بۆ سەلماندنی ئەم راستییە، باسی ئەو كاتە دەكات كە شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە دەگیرێت و دەخرێتە ژێر لێپرسینەوەوە و (لە كاتی داوەری كردنیدا لە كەركووك لێی دەپرسن: ئیشی چییە؟ وەڵامی دایەوە: جووتیارم)(7) ، واتە ئەوی رابەر و پیری كۆمەڵە خۆی هەر بە جووتیار زانیوە، نەك پلەیەكی كۆمەڵایەتی و ئایینی بەرزتر.
بەڵگەیەكی دیكەیش هەر لەم بارەیەوە ئەوەیە كە «حەمەسووری كڵاوقووت» كە دوای شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵە بۆتە رابەری باڵێكی كۆمەڵەی هەقە، لە بنەماڵەی شێخەكان نەبووە، رەشە مسكێن بووە، ماوەیەكی زۆر لە ماڵی شێخ عەبدولكەریمدا داركێش و گۆلكەوان بووە، پاشان تەریقەتی وەرگرتووە و لەگەڵ سۆفی و موریدەكانی دیكەدا هەڵساوە و دانیشتووە و بەوجۆرە وردە وردە برووزی كردووە تا بووە بە یەكێ لە پێشەوایانی هەقە(8).
لەم گەشتە خێرایەدا بەناو كۆمەڵەی هەقەدا، بەو مەبەستەیش كە پەیوەندی بە بابەتەكەمانەوە هەیە سەبارەت بە كرانەوە و داخرانی كۆمەڵایەتی بەهۆی پۆلبەندیی چینایەتی و لەسەر بنەمای ئایینی، بۆمان روون بۆوە كە كۆمەڵەی هەقە وەكو رێبازێكی ئایینی توانیویەتی خۆی بگەیەنێتە رادەیەكی پێشكەوتوو لە كرانەوەی كۆمەڵایەتی و تەجاوزكردنی جیاكارییە چینایەتییەكان و دروستكردنی كۆمەڵگایەكی بێ چین و یەكسان و هاوبەش لە سامان و موڵك. بۆ بەڕێوەبردنی كاروباری كۆمەڵەكەش ئاڵوگۆڕكردنی بیروڕا و راوێژكردنی گشتی و بە بەشداری هەمووان، چ پیاوان چ ژنان، كاروبارەكان رێكدەخرێن و بڕیار دەدرێ و هیچ كەسێك خودان دەسەڵاتی رەها و تاكڕەو نییە. تەنانەت لە پەیوەندیی نێوان ژن و پیاویشدا سنووری جیاكارییان تێپەڕاندووە و یەكسانی پەیڕەو دەكەن.
كۆمەڵەی هەقە، نموونەیەكی دیكەی كرانەوەی كۆمەڵایەتیی كۆمەڵگای كوردییە، بەڵام دوو تایەفەی دیكەی ئایینی دیكە لە كۆمەڵگای كوردیدا هەن، رێك پێچەوانەی كۆمەڵەی هەقەن و نموونەی داخرانی تەواوی كۆمەڵایەتین. ئەوانیش (ئێزیدییەكان) و (كاكەییەكان)ـن، ئەگەر خوا یار بێ لە بابەتی دیكەدا باسیان دەكەین.

سەرچاوە:
1 - پاشبەندی مامۆستا «هەمزە عەبدوڵڵا» بۆ كتێبی (ئاوڕدانەوەیەك لە بزووتنەوەی هەقە) لە نووسینی «مستەفا عەسكەری»، ل63
2 - عەسكەری، مستەفا، ئاوڕدانەوەیەك لە بزووتنەوەی هەقە، چاپخانەی علا،بەغدا، چاپی یەكەم، 1983، ل 20
3 - تۆفیق، رێبوار حەمە، كۆمەڵی هەقە (لە شێخ عەبدولكەریمی شەدەڵەوە تا حەمەسووری كڵاوقووت-1920-1986)، ئینستیتیوتی كەلەپووری كورد، چاپی یەكەم، چاپخانەی شڤان، سلێمانی، 2010، ل55
4 - میران، رشاد، رەوشی ئایینی و نەتەوەیی كوردستان، گۆڤاری سەنتەری برایەتی، چاپی 2، هەولێر، 2000، ل64
5 - هەمان سەرچاوە، ل 19
6 - عەسكەری، مستەفا، سەرچاوەی پێشوو، ل70
7 - پاشبەندی مامۆستا «هەمزە عەبدوڵڵا» بۆ كتێبی (ئاوڕدانەوەیەك لە بزووتنەوەی هەقە)، ل62
8 - هەمان سەرچاوە، ل31