پرسیارەكە پرسیارێكی سادە و ساكارە، بەڵام دیارە وەڵامەكەی ئاڵۆزە، چونكە لە لایەك دوژمنانی ئەم میللەتە ئەم مافەمان پێ ڕەوا نابینن و لە لایەكی تر هەندێك لە خۆمانیش، لەبەر هەر هۆكارێك بێت، تا ئێستا لەو بڕوایەدان پرسی «نەوت» بڤەیە و دەبێت بۆ «بەغدا» بەجێ بهێڵرێت. بۆ وەڵامی پرسیارەكە دەڵێین: «مافی هەموو میللەتێكە خاوەن بڕیاری تایبەتی خۆی بێت دەربارەی ئەو سەرچاوە سروشتیانەی كە لە سەر خاك و لە نێو خاكی نیشتمانەكەیدا بوونیان هەیە». ئەم مافە مافێكی دادپەروەرانەیە و نەریت و یاسا نێودەوڵەتیەكان پشتیوانی لێدەكەن و ڕێزی لێدەگرن.
هەرچی تایبەتە بە فەراهەمكردنی ئەم «مافە» بۆ میللەتی ئێمە دەڵێن: (وا بۆ سەدەیەك دەچێت میللەتی ئێمە لەم مافە بێ بەش كراوە و خەڵكانێكی تر لە جیاتی ئەو بڕیاریان داوە چۆن مامەڵە لەگەڵ سەرچاوە سروشتییەكانی، نەوتەكەی بەتایبەتی، بكرێت). دەرئەنجامەكانی ئەو بڕیارانەیش خۆی لە هەموو ئەو نەهامەتیانەدا دەبینێتەوە كە بە درێژایی سەدەی بیستەم بە سەر نەتەوەی كورد لە باشوری كوردستان دا هاتووە كە بێ سوود نییە هەندێكیان بە بیربێنینەوە كە بریتین لە:
• - دانەمەزراندنی دەوڵەتێكی كوردی دوای جەنگی جیهانی یەكەم.
• - بێ بەشكردنی گەلەكەمان لە مافە نەتەوایەتیەكانی لەژێر سایەی دەوڵەتی عێراقدا.
• - بە عەرەب كردنی كوردستان و دەركردنی كورد لە هەرشوێنێك كە نەوتی لێبێت.
• - كوشتن و لە ناوبردنی (182) هەزار كورد لە پڕۆسەكانی ئەنفال و (8) هەزار كوردی بارزانی لە گۆڕە بە كۆمەڵەكاندا.
• - بەكارهێنانی چەكی كیمیاویی دژی خەڵكی سڤیل كە تەنیا لە شاری «هەڵەبجە» دا بووە مایەیی كوشتنی زیاتر لە (5) هەزار كەس.
• - وێرانكردنی زیاتر لە (4500) گوندی كوردی.
• - بێ بەشكردنی پارێزگا كوردییەكان لە پیشەسازییە پترۆكیماوییەكان.
بە پێچەوانەشەوە «نەوت» ی كوردستان، كە مایەی هەموو ئەو نەهامەتیانە بوو بۆ گەلی كورد، بۆ بەشەكانی تری عێراق ودەوڵەتی عێراق بووە مایەیی:
• - چەسپاندنی دەوڵەتی عیراق، كە لە ساڵی (1921) دامەزرێنرا، بە داهاتی نەوتی كوردستان كە تاكە داهاتی نەوتی عێراق بوو تا پەنجاكانی سەدەی ڕابردوو.
• - هەڵچگرتنی «ماندیتی بەریتانی British Mandate» لەسەر عێراق و بە دەستهێنانی سەربەخۆیی تەواو و بوون بە ئەندام لە (كۆمەلەی گەلان League of Nations) لە ئەنجامی رازیبوونی حكومەتی عێراق بە ئەنجامدانی گۆڕانكاری لە ڕێكەوتنامە نەوتییەكان و فراونكردنی ناوچەی كاركردنی كۆمپانیای نەوتی عیراق و لقەكانی بە شێوەیەك كە هەموو خاكی كوردستان وعێراق بگرێتەوە.
• - دابینكردنی نزیكەی (64 %)ی داهاتی عێراق لە نەوت لە نێوان ساڵەكانی (1931 – 2000)، واتە دروستكردن و بەڕێوەبردنی داموو دەزگا فەرمییەكانی عیراق و پڕۆژە ئابووری و خزمەتگوزارییەكانی لە سەدەی رابوردوودا، بە شێوەیەكی سەرەكی بە داهاتی نەوتی كوردستان ئەنجام دراوە.
• - دابینكردنی نزیكەی (74 %)ی پێداویستییەكانی پاڵاوگە نەوتییەكانی عێراق لە نەوتی خاو.
• - بەهێزكردنی توانستە ئابووری و سەربازییەكانی عێراق وپتەوكردنی پێگەی هەرێمی و نێودەوڵەتی ئابووری و سیاسی حكومەتی عێراق. ئەم بەهێزكردنە بەو سستەمە فەرمانڕوایە پەیڕەوكراوە كە لە عێراقدا باو بوو هیچ كاتێك لە بەرژەوەندی كورد نەبووە.
ئەوی كە ئاماژەی بۆ كرا و نەهامەتیەكانی نەتەوەكەمان بە درێژایی سەدەی بیستەم، لە ئەنجامی ئەوەی خەڵكانێكی تر لە جیاتی ئەو بڕیاریان داوە چۆن مامەڵە لەگەڵ نەوتەكەی بكەن و ئەو مافانەی كە لە دەستووردا بۆ نەتەوەكەمان دابینكراوە و هەڵسوكەوتی حكومەتی ناوەند، كە دەیەوێت مافە دەستووریەكانمان لێ زەوت بكات، هۆكارن بۆ ئەوەی وەڵامێكی ئەرێنی پرسیاری ناونیشانی ئەم وتارە بدەینەوە و بە دەنگی بڵند بلێین:
«بەڵێ پێویستە خاوەن سیاسەتی نەوتی تایبەت بە خۆمان بین».
وەڵامی ئەرێنی پرسیارەكە، پرسیارێكی تر بەدوای خۆیدا دێنێت كە ئەویش بریتییە لە: چ جۆرە سیاسەتێكی نەوتییمان پێویستە ؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە دەڵێین: سیاسەتێكی نەوتییمان پێویستە كە ڕەچاوی ئەم خاڵانە بكات:
1 – بەرژەوەندییە باڵاكانی هەرێمی كوردستان لە بواری ئاسایشی وزە و بەدیهێنانی سەربەخۆی ئابوری دابین بكات.
2 – مامەڵە لەگەڵ نەوتی كوردستان بكات لە روانگەی ئەو راستیەوە كە «نەوت» بریتییە لە سەرچاوەیەكی سروشتی لە بن هاتوو كە نوێ نابێتەوە.
3 – پەیڕەوی سیاسەتی پاراستنی «نەوت» بكات كە خۆی لە «وەرگرتنی زۆرترین سوود لە نەوتی كوردستان و بە باشترین شێوە و بۆ درێژترین ماوە دەبینێتەوە».
4 – رەچاوی پرنسیپی «گەشەپێدانی بەردەوام Sustainable Development» بكات كە بریتییە لە: «سوود وەرگرتن لە نەوتی كوردستان بۆ دابینكردنی پێداویستیەكانی نەوەی ئەمڕۆ بە مەرجێك سازش نەكرێت لە مافی دابینكردنی پێداویستیەكانی نەوەكانی ئایندە لەم سەرچاوە سروشتییە گرنگە».
5 - سوود وەرگرتن لە «نەوتی كوردستان» بۆ بەهێزكردنی پێگەی سیاسی نیشتمانی و هەرێمی و نێودەوڵەتی هەرێمی كوردستان.
6 – خۆ گونجاندن لەگەڵ دەستووری هەمیشەیی عیراق و یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان و سازش نەكردن لە مافە دەستووریەكانمان لە بواری نەوتدا.
گەر ئەو خاڵانەی كە ئاماژەیان بۆ كرا بكرێتە پێوەر بۆ هەڵسەنگاندنی سیاسەتی نەوتی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەم راستیانەمان بۆ دەردەكەوێت:
1 - سیاسەتی نەوتی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە گەوهەردا گونجاوە لەگەڵ دەستووری عیراق و یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان و ئەگەر رەخنەیەكیش بەدی بكرێت هۆكارەكە دەگەڕێتەوە بۆ پشتگوێخستن و كارنەكردن بە دەستووری عیراق لە لایەن حكومەتی ناوەندەوە. بۆ نموونە دەپرسین: ئایا حكومەتی ناوەند تا ئەمڕۆ هەماهەنگی كردووە لەگەڵ هەرێم و پارێزگاكان لە بواری بەڕێوەبردن دەرهێنانی نەوت لەو كێلگە نەوتیانەی كە پێشتر نەوتیان لێ دەرهێنراوە ؟ ئایا بەشێك لە داهاتی نەوتی دابینكردوە بۆ ئەو هەرێمانەی كە زیانیان پێگەیشتووە ؟ ئایا تا ئیستا ئەم كارانەی بە یاسا رێكخستووە وەك لە بڕگەی یەكەمی مادەی (112) دەستووری عیراقدا هاتووە ؟. ئایا یاسای «پترۆ دۆلار» قەرەبووی زیانەكانی پارێزگاكانی سلێمانی و هەولێر و دهۆك دەكاتەوە، كە بێ بەش كرابوون لە پیشەسازی نەوت، (دەرهێنان و پاڵاوتن)، یان پاداشتی پارێزگایەكی وەك پارێزگای «سەلاحەدین» دەكات كە لە سەردەمی رژێمی پێشوودا نەك زیانی لێ نەكەوتبوو بەڵكو پاداشت كرابوو بە دامەزراندنی (2) دوو كارگەی نەوتی گەورە لە بێجی كە لە تونایاندایە رۆژانە نزیكەی (300) هەزار بەرمیل نەوت بپاڵێون واتە رۆژانە ئەم پارێزگایە بە (300) هەزار دولار، بە پێی یاسای «پترۆ دۆلار»، پاداشت بكرێت بێ ئەوەی بەرمیلێك نەوت لە نێو خاكەكەیدا هەبێت؟.
2 - سەركەوتنی سیاسەتی نەوتی حكومەتی هەرێمی كوردستان هۆكارێكی گرنگە بۆ دابینكردنی ئاسایشی وزە و بەدیهێنانی سەربەخۆی ئابووری.
3 – سیاسەتی نەوتی حكومەتی هەرێمی كوردستان بووەتە و دەبێتە مایەی:
• - دۆزینەوەی چەندین كێڵگەی نەوتی گرنگ كە بە هۆیانەوە توانیویەتی (45) ملیار نەوت بخاتە سەر یەدەكی نەوتی هەرێم و عێراق.
• - بەرهەم هێنانی (175) هەزار بەرمیل نەوت رۆژانە.
• - بەرزكردنەوەی توانای بەرهەم هێنانی نەوت لە هەرێمدا. بە گوێرەی لێدوانەكانی بەرپڕسانی سیاسەتی نەوت لە هەرێمدا «هەرێم ئەمڕۆ دەتوانێت (300) هەزار بەرمیل نەوت رۆژانە بەرهەم بهێنێت و ئەم توانایە بەرزدەبێتەوە بۆ (1) ملیون بەرمیل نەوت لە ساڵی (2015) دا و (2) ملیون بەرمیل نەوت ڕۆژانە لە ساڵی (2019) دا». هەندێكیش پێانوایەی كە هەرێم لە (10) دە ساڵی ئایندەدا دەتوانێت (2 تا 4) ملیۆن بەرمیل نەوت ڕۆژانە هەناردەی دەرەوە بكات.
بێگومان ئەم دەستكەوتە گرنگانەی سیاسەتی نەوتی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ بوونی نزیكەی (50) كۆمپانیای بیانی، لە نێوانیاندا كۆمپانیای زەبەلاحی وەك (ئكسون مۆبیل ExxonMobil)ی ئەمریكی، و جێبەجێكردنی پلانی هەناردەكردنی راستەوخۆی نەوت و گازی هەرێم بە رێگای بۆڕیە نەوتی و گازییەكان بە خاكی توركیادا نەك تەنیا دەبێتە مایەی بەهێزكردنی پێگەی سیاسی نیشتمانی و هەرێمی و نێودەوڵەتی هەرێمی كوردستان، بەڵكو كوردستان دەخاتە سەر نەخشەی وزەی نێودەوڵەتی. سیاسەتی دەوڵەتان لە سەر بنەمای بەرژەوەندییە ئابوورییەكانیان دادەڕێژرێت و دەوڵەتان لە روانگەی ئەو بەرژەوەندیانەوە تەماشای هەرێم دەكەن و بۆ سەلماندنی ئەم راستییە ئەم وتەیە بە بیر خوێنەر دێنینەوە:
«گرنگ نییە كێ فەرمانڕەوایی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا دەكات، كۆمارییەكان یان دیمۆكراتییەكان، چونكە هەر دووكیان ئاو لە كانیاوی كۆمپانییە نەوتییەكان دەخۆنەوە».
• - هەرچی تایبەتە بە مامەڵەكردن لەگەڵ نەوتی كوردستان لەو روانگەیەوە كە نەوت سەرچاوەیەكی سروشتی لە بن هاتووە كە نوێ نابێتەوە و پەیڕەوكردنی سیاسەتی «پاراستنی نەوت» و رەچاوكردنی پرنسیپی «گەشەپێدانی بەردەوام» بە پێویستی دەزانین كە سیاسەتی نەوتی حكومەتی هەرێمی كوردستان رەچاوی ئەم خاڵانە بكات:
1 – سوود وەرگرتن لە داهاتی نەوتی كوردستان بۆ گەشەپێدانی ژێرخانی ئابووری هەریم و بەرزكردنەوەی ئاستی بژێوی هاووڵاتیانی هەرێم و باشكردنی خزمەتگوزارییەكان.
2 – سوود وەرگرتن لەو گازە سروشتییە كە لەكێلگە نەوتییەكان دێتە دەرەوە، نەك گازی كێلگە گازییە سەربەخۆكان، بۆ بەرهمهێنانی كارەبای پێویست بۆ هەرێم.
سووتاندن وسوود وەرنەگرتن لەو گازەی كە لە كێلگە نەوتییەكان دێتە دەرەوە نەك تەنیا بە فیڕۆدانی سامانێكی نەتەوایەتی گرنگە، بەڵكو هۆكارێكی پیسكردنی ژینگەی كوردستانە.
3 – بایەخدان بە گەشەپێدانی پیشەسازی پاڵاوتنی نەوت لە هەرێمی كوردستاندا، كە لە ئاستێكی زۆر نزمدایە، لە رێگای پاڵاوتنی رێژەیەكی دیار لە نەوتی بەرهەم هێنراو لە نێو هەرێمدا. ئەنجامدانی ئەم كارە نەك تەنیا پێداویستیەكانی هەرێم لە بەرووبوومە نەوتییەكان دابین دەكات، بەڵكو وا لە هەرێم دەكات كە لە بڕی نەوتی خاو هەناردەی بەرووبوومە نەوتییەكان بكات كە نرخەكەی بەلای كەم (3) سێ هەندەی نرخی نەوتی خاوە.
دەكرێت بەشێك لەم ئەركە لە رێگای رێككەوتنە نەوتییەكانەوە لەگەڵ كۆمپانیا بیانییەكان ئەنجام بدرێت و كۆمپانیاكان پابەند بكرێن بە پاڵاوتنی بەشێك لەو نەوتەی كە دەریدەهێنن لە هەرێمی كوردستاندا. ئەم جۆرە رێككەوتنانە لەگەڵ كۆمپانیەكان شتێكی نوێ نییە و پێشتر لە چەندین دەوڵەت، فنزویلا بۆ نموونە، ئەنجامدراوە و بێگومان لە بەرژەوەندی هەرێمدایە.
4 – ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمدا گونجاو بێت لەگەڵ یەدەكی نەوتی هەرێم و پێداویستیەكانی هەرێم لە نەوت و داهاتەكەی و باری بازاری نەوتی نێودەوڵەتی.
5 – شان بە شانی بەرهەمهێنانی نەوت، پلانی گونجاو داڕێژرێت بۆ سوود وەرگرتن لە سامانی «گازی سروشتی» هەرێم بە باشترین شێوە.