دووەم: ئایین و ئایینزاكان
لە بابەتی پێشوودا لەبارەی داخرانی خێزان و كرانەوەی هەردوو سستمی بنەماڵە و عەشیرەتەوە قسەمان كرد، بەوەیش یەكێك لە نیشانەكانی سستمی كراوەی –داخراوی كۆمەڵگای كوردیمان خستە روو. لەسەروو ئەم پێكهاتە و یەكە كۆمەڵایەتییانەوە و پێشكەوتووتر لەمان، چینە كۆمەڵایەتییەكانمان هەن كە لە رێچكەی مێژوودا بە پێی دابەشبوونی دووانەی دەرەبەگ – جووتیار و خاوەنكار و كرێكار و پێكهاتە چینایەتییەكانی نێوانیان كۆمەڵگا دابەشبووە بەسەر پلە كۆمەڵایەتییەكاندا.
چ لە ناو دابەشبوونی دووانەیی كە لە رابردوودا دروستبووە، هەروەها لە پاشی گۆڕانكارییە ئابووری و كۆمەڵایەتییەكان و ئەو پەیوەندییانەی لەم سیاقەدا دروست بوون و نەماون و شێوازی نوێی پەیوەندی شوێنی گرتوونەتەوە، تا گەیشتووە بە باری ئێستای پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان كە لە شێوازی پلەبەندی نوێی كۆمەڵایەتیدا و لە فۆرمی دابەشبوونێكی نوێدا فۆرمەلە بووە و هێشتا دڵەمەیە، كرانەوە خەسڵەتی سستمی چینایەتییە لە كۆمەڵگای كوردیدا.
پلەبەندی چینەكان لە كۆمەڵگای كوردیدا، سستمێكی كراوەیە و دەرفەت بۆ كەسەكانی دەڕەخسێنێ كە بە پلیكانەكانی پۆلبەندی چینایەتیدا لە خوارەوە بۆ سەرەوە هەڵكشێن یان بێنە خوارەوە. هەروەها رێگەیش دەدات كە كەسانی دیكە لە دەرەوەی بازنەی خۆی بێنە ناوییەوە و لە ناوەوە بە پلیكانەكانی پێگە كۆمەڵایەتییەكانیدا سەركەون.
بەشێوەیەكی گشتی سستمی چینایەتی لە كۆمەڵگای كوردیدا سستمێكی كراوەیە و هەرگیز، لە هیچ قۆناغێكی مێژووییدا سستمی كاستی داخراوی بەخۆوە نەبینیوە و تاقی نەكردۆتەوە. تەنانەت لەم رووەوە هیچ بەڵگەیەكی مێژوویی نییە كە كۆمەڵگای كوردی بە قۆناغی كۆیلایەتیدا تێپەڕی بێت و دابەشبوونی چینایەتی كۆیلە و خاوەن كۆیلە، واتە دابەشبوونی كاستی داخراو هەبووبێت. لەمبارەیەوە گریمانەی سەرەكی ئەوەیە كە كۆمەڵگای كوردی لە كۆمەڵگاكانی (شێوازی بەرهەمهێنانی ئاسیایی)ـە كە لە قۆناغی كۆمۆنەی سەرەتاییەوە هەڵكشاوە بۆ قۆناغی دەرەبەگایەتی بێ ئەوەی بە قۆناغی كۆیلایەتیدا تێپەڕێ. بۆیە سستمی چینایەتی كاستی تێدا دروست نەبووە و لە یەكەمین دابەشبوونی چینایەتییەوە، سستمێكی كراوەی تێدا پەیڕەوی كراوە.
ئێستایش كە پێوەری سەرەكی بۆ پۆلبەندی چینایەتی لە كۆمەڵگای كوردیدا بریتییە لە دەستنیشانكردنی سنووری كۆمەڵایەتی (هێزی كار)، ئەوا دیسانەوە ئێمە لەبەردەم هیچ سستمێكی داخراودا نین، بەڵكو بەپێچەوانەوە، توانا و دەرفەتی رەخساو و میكانیزمی لەباری كاریگەر زۆرن بۆ بزاوتی كۆمەڵایەتی و جووڵەی كەس و گروپە كۆمەڵایەتییەكان لەناو پۆلبەندی چینایەتیدا و بەهۆی شارەزایی و لێهاتوویی و توانای كەسیی و خوێندەواری و خودان بڕوانامە و كۆششەوە كەسەكان دەتوانن بە پلیكانەكانی پلە كۆمەڵایەتییەكاندا سەركەون و لە چینەكانی سەرەوەدا شوێن بۆخۆیان فەراهەم بكەن.
سەرەڕای ئەو راستییەی سەرەوە كە بونیادەكەی بۆ پێكهاتەی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییە ئابوورییەكان دەگەڕێتەوە، كەچی هێشتا لەناو كۆمەڵگای كوردیدا سستمی چینایەتی داخراو كۆتایی نەهاتووە و پێكهاتەی ئەوتۆی تێدان كە تەواو داخراون و هیچ بوارێكیان تێدانییە بۆ بزاوتی كۆمەڵایەتی. ئەم داخرانە زۆرتر لەو یەكە كۆمەڵایەتییانەدا هەن كە ئایین و ئایینزا بنەمای بوون و دروستبوونیانن.
جگە لە سستمەكانی خێزان و بنەماڵە و عەشیرەت و چین، لایەنێكی دیكەی پێكهاتەی سستمی كۆمەڵایەتی لە كۆمەڵگای كوردیدا لەسەر بنەمای ئایین و ئایینزا دامەزراوە و هەموو كۆڵەگە و میكانیزمەكانی پۆلبەندی تێیدا پشتئەستوورە بەو پرینسیپانە كە لە ئایین و ئایینزاكانەوە رێگەیان پێدراوە.
زۆربەی حەشیمەتی كۆمەڵگای كوردی موسڵمانن، زوربەی هەرە زۆری موسڵمانانیش سوننە مەزهەبن. ئەم مەزهەبەش تا رادەیەكی زۆر لە سستمە كراوەكانە، مەگەر هەندێ حاڵەت نەبێ كە لە رێبازە سۆفیگەرییەكانی «قادری» و «نەقشبەندی» و هی دیكەدا بە دی دەكرێن. بەتایبەتیش لەوەدا كە یاسای وەرگرتنەوەی پێگەی شێخی تەریقەت بۆتە كنێتی و بە میرات كوڕ لە باوكی وەریدەگرێتەوە. هەرچەندە لەسەرەتای دروستبوونی رێبازەكاندا ئەمەیش وەها نەبووە.
جێی سەرنجە كە لە مەزهەبی سوننەدا، سەرەڕای ئەوەی هەڵكشان بۆ شوێنگەی بەرزی ئایینی خاوەنەكەی دەباتە پێگەیەكی رێزلێگیراوی كۆمەڵایەتی و خودان قسە حیساببۆكراو، وەلێ هەمیشە و بەشێوەیەكی رەها مەرجدار نییە بەوەی هەڵكشانی چینایەتیشی لەگەڵدا بێ و هاوكات خاوەنەكەی بكاتە خودان موڵك و ماڵ و سامان و بەرژەوەندی ئابووری بەرز. بە هەزاران نموونەی مەلا و زانای ئایینینی لە كۆمەڵگای كوردیدا هەن كە لە رووی شوێنگەی ئاینیی و زاناییەوە وان لە بەرزیدا و رێزلێگیراون و هەزار حیساب بۆ قسە و گوفتاریان دەكرێ و لە مەسەلە فیقهییەكاندا پرسیان پێدەكرێ، وەلێ ژیان و گوزەرانیان ئاسایی یان خوار ئاساییە و هەندێكیشیان كوللەمەرگانە دەژین.
لەم پەیوەندییەدا ئەوەی دەمێنێ، كە پێویستە وەكوو راستییەكی روون ئاماژەی پێ بكەین، ئەوەیە كە (شێخ) كۆڵەگەی سستمی ئایینییە لە كۆمەڵگای كوردیدا. شێخیش یەكێكە لە كۆڵەگە هەرە سەرەكییەكانی سستمی چینایەتی دەرەبەگایەتی لەم كۆمەڵگایەدا و (زوربەی شێخەكان تەقوا و پبرۆزیی خۆیان موتوربە كردووە بە توانایەكی وردبینانەی بازرگانی و سیاسی. ناوبانگ دەركردن بۆ شێخ كە كەراماتی زۆرە، لە راستیدا رێگەیەكی مەیسەرە بۆ ئەوەی دەوڵەمەند ببێ. چەند شێخ وەكوو خودان پیرۆزیی ناوبانگی دەرچێ و باس بكرێ، ئەوەندەیش مورید و زیارەتكەرانی زۆرتر دەبن. لەلایەك دەبێ شێخ خزمەتیان بكات و خۆراك و چایان پێ بدات، وەلێ هاوكات مورید و زیارەتكەرانیشی دەبێ پارە و دیاری جۆراوجۆر لەگەڵ دەستیان بهێنن بۆ شێخ. زۆر لە شێخەكانی كورد بوونەتە خاوەن خانووبەرە و زەویوزار لەو دیارییانەی دەوڵەمەندان پێیان دەبەخشن بەرامبەر ئەو شەفاعەتەی شێخ لەلای خوا بۆیان دەكات)(1).
شێخەكان لە كۆمەڵگای كوردیدا، لەپاڵ «سامانی روحی» سامانی ئابووریشیان هەیە، جگە لە زەوی، خانووبەرە و بازرگانی و كارگەی پیشەوەری و پیشەسازییان هەیە و جۆرێك خزمەتكردن لە مورید و هەوادارەكانیان داوا دەكەن كە (خەسڵەتی دەرەبەگانەی هەیە و تەنانەت هەنووكە ئاغا و سەرەك عەشیرەتەكانیش ناتوانن لە رەعییەتی خۆیانی داوا بكەن)(2). بەواتایەكی دیكە شێخ لە كۆمەڵگای كوردیدا هێزی رووحی ـ ئایینی و هێزی ئابووری و هێزی سیاسی لەیەكتر موتووربە كردووە. كەواتە مەزهەبی سوننە، بە هەموو رێبازەكانییەوە، جووت سستمییە. لە بونیادی خۆیدا، شابەشانی سستمی كراوە، سستمی داخراویشی لە هەناودایە و رادە و پلەی هەر یەكێكیشیان پەیوەستە بە گۆڕانكارییە كۆمەڵایەتییەكان و سستمی سیاسی و ئایدیۆلۆژیای باو كە دواجار ئەم فاكتەرانە ئاراستە و رێچكەی كۆمەڵگا بەلای كرانەوە یان داخراندا، لە دۆخێكەوە بۆ دۆخێكی تر یەكلادەكەنەوە، ئەمەیش لەبەرئەوەی (ئایین وەكوو هەر دیاردەیەكی دیكەی كۆمەڵایەتی دەكەوێتە ژێر كاریگەریی ئەو گۆڕانكارییانە كە لە دۆخی ئابووری و سیاسی و كولتووری و فیكریدا روودەدەن، دەرەنجام رێیەك بۆ ئاینیش نامێنێتەوە لە غەیری ئەوەی خۆی بگونجێنێ لەگەڵ دۆخی نوێدا)(3). بە گووتەی دكتۆر «رشاد میران» ئەوەی لە كۆمەڵگای كوردیدا باوە ئەوەیە كە شێخێكی ناسراوی پایەبڵند سەرۆكایەتی رێبازێك دەكات و دەبێتە رێنیشاندەر «مورشید» و سەرۆكی روحی هەوادار و پەیڕەوان و موریدەكانی ئەو تەریقەتە، هاوكات لە ژیانی رۆژانەو كاروباریشیاندا ئەو شێخە كۆنترۆڵی بیروڕا و ویژدان و هەڵسوكەوتیان دەكات، تا دەگات بە ماڵ و سامانیان بەڕێوە دەبات.
بە گوێرەی بزاوت لەناو تەریقەتدا، پەیوەستە بەو پلانەوە كە تەریقەتەكە هەیەتی، جا هەر كەسێ بیەوێ ببێتە موریدی شێخ پێویستە لەسەردەستی شێخ تۆبە بكات و ئیتر دوای ئەوە بە پلەكانی تەریقەتدا سەردەكەوێ، وەلێ ژمارە و جۆر و ئەركەكانی ئەم پلانە لە تەریقەتێكەوە بۆ تەریقەتێكی دیكە زیاد و كەم دەكات و دەگۆڕێن. هەروەها ماوەی خایەنراو بۆ هەڵكشان لە پلەیەكەوە بۆ پلەیەكی دیكە لەناو خودی تەریقەتێكدا و لە تەریقەتێكەوە بۆ یەكێكی دیكە زیاد و كەم دەكات.
دیوێكی دیكە هەیە لەبارەی ئەم رێبازە سۆفیگەرانەی ناو مەزهەبی سوننە كە پەیوەستە بە بابەتی ئێمەوە لەبارەی كرانە و داخران و بزاوتی كۆمەڵایەتییەوە و پێویستە رۆشنایی بخەینە سەر، دەركەوتن و دروستبوونی ئەم تەریقەتانەیە وەكوو پەرچەكردارێك بۆ هەڵكەوتێكی سیاسی و ئابووری و فیكری باو و زاڵ كە رێی لە هەموو جۆرە بزاوتێكی هەڵكشاودا گرتووە و بە پاساوی جۆراوجۆری ئایینی و كۆمەڵایەتی، نەیهێشتووە خەڵك لە كەشێكی ئاساییدا و بەپێی توانا و لێهاتووییان بە پلیكانەكانی پۆلبەندی كۆمەڵایەتیدا سەركەونە سەرەوە. نمونە لەو بارەیەوە دەركەوتنی رێبازی نەقشبەندییە كە لە دۆخێكدا هاتە ئاراوە كە رێبازی قادری ببووە رێبازێكی زاڵ و (بەشێك لە سستمی سیاسی دەسەڵاتەكەی میرنشینی بابان. لە كاتێكدا پشتگیری و كۆمەكی ئەو دەسەڵاتەی دەكرد كە لەناو كۆمەڵگادا گۆڕانكاری قوڵ و ریشەیی روویان دابوو، توێژگەلێكی كۆمەڵایەتی دروست ببوون ناكۆكیان لەگەڵ ئەو دەسەڵاتە كۆنەدا هەبوو. ئا لەم دۆخەدا رێبازی نەقشبەندی وەكوو هێزێكی بەرهەڵستكار هاتە ئاراوە و رووبەڕووی سستمی سیاسی ـ ئایینی میرنشینی بابان بۆوە، بۆیە زۆر ئاسایی بوو كە خەڵك لە دەوری ئەم رێبازە نوێیە كۆببنەوە)(4) . بەو هیوایە كە سستمێكی نوێ و هەڵكەوتێكی ئابووری باشتریان بۆ فەراهەم بكات و رێگەی بزاوت و هەڵكشانی كۆمەڵایەتی و ئابوورییان بۆ بكاتەوە.
لە ساڵی 1920 دا لەلایەن هەندێك لە پەیڕەوانی رێبازی نەقشبەندییەوە رێچكەیەكی نوێ دەركەوت كە دواتر بە (هەقە) ناسران و تایەفەیەكی نوێی ئایینزاییان پێكهێنا. بە گوێرەی كرانەو داخران و بزاوتی كۆمەڵایەتییەوە لە پەیكەری رێكخراوەیی ئەم رێچكەیەدا، خودان خەسڵەتی كۆمەڵایەتی تایبەتی خۆیەتی، لە وتارێكی دیكەدا رۆشنایی دەخەینە سەر.

سەرچاوە:

1- برونسن، مارتن فان، الآغا والشيخ والدولة، البنى الإجتماعية والسياسية لكردستان، ترجمة أمجد حسين، معهد الدراسات الإستراتيجية، ج2، ط1، بغداد-أربيل-بيروت، 2007.ص 529
2 - هەمان سەرچاوە، ص530
3- میران، رەشاد، رەو شی ئایینی ونەتەوەیی لە كوردستان، كتێبی سەنتەری برایەتی، چ2، هەولێر، 2000.ص56
4- هەمان سەرچاوە، ص61