لە پێناسەكردنی هەردوو چەمكی كۆمەڵگای كراوە و كۆمەڵگای داخراو و ناسینی خەسڵەتەكانیان بە تایبەتیش ئەوانەیان كە پەیوەندییان بە جۆری سستمی چینایەتییەوە هەیە، بەو دەرەنجامە گەیشتین كە ئەم دوو جۆرە كۆمەڵگایە جیاوازیی بونیادیی لە نێوانیان هەیە و هەر یەكەیشیان بە گوێرەی خۆیان لێكەوتەی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری و كولتوورییان لە ژیانی كۆمەڵگاكاندا هەیە. وەلێ هاوكات دەبێ جەخت لەوەیش بكەینەوە كە سەرەڕای جیاوازییە زۆر و زەوەند و ئاشكراكانی نێوانیان، جیاكردنەوەی یەكجارەكی نێوان ئەم دوو سستمە چینایەتییە لە رووی زانستیەوە دروست و راست نییە، چونكە پێكهاتەی چینایەتی بەپێی رادەی توندوتۆڵی و نەرمێتییەوە، لە كۆمەڵگایەكەوە بۆ كۆمەڵگایەكی دیكە، لە دۆخێكەوە بۆ دۆخێكی دیكە دەگۆڕێت و دەشێ كۆمەڵگا، كۆمەڵگای جووتەنی یان دوانەیی بێت، واتە ( هەردوو سستمەكە، كراوە و داخراو، لە یەك كاتدا، لە یەك كۆمەڵگادا هەبن، بەواتایەكی دیكە دەشێ سستمی چینایەتی كراوە لە كۆمەڵگای كاستی داخراودا هەبێ)(1). پێچەوانەكەیشی راستە، واتە دەشێ سستمی كاستی داخراو لە كۆمەڵگای چینایەتی كراوەدا هەبێ وەكوو ئەوەی لە كۆمەڵگای كوردیدا هەیە. ئەم بابەتە تەرخانە بۆ سەلماندنی ئەم جووتەنییە.
(خێزان) یەكەیەكە لە كۆی ئەو یەكە كۆمەڵایەتییە سەرەكییانەی سستمی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگای كوردی پێكدەهێنن. خودان سستمێكی داخراوە كە بە گوێرەی دەسەڵاتی كۆمەڵایەتی و ئابوورییەوە، بزاوتی شاقووڵی تێدا نییە. سەرۆكایەتی تێیدا باوكسالارییە. تەنیا باوك دەسەڵاتدارە بەسەر خێزانەوە. تا باوك نەمرێ یان بەتەواوی پەكی نەكەوێ، هیچ یەكێك لە ئەندامانی خێزان ناگەنە ئەو پلەو پێگەیەو ئەو دەسەڵاتانە وەرناگرن. هەروەها باوكسالاری و هەموو دەسەڵاتەكانی كە لێی دەكەونەوە، سستمی (باوكنشینی)ـیان دروست كردووە و (نیشتەجێبوونی خێزان لە جۆری باوكنشینییە)(2) ، واتە ئەندامانی خێزان بە ژن و منداڵانەوە لەو جێیە نیشتەجێ دەبن كە باوك لێی نیشتەجێیە و هەر كاتێك، بەهەر هۆیەكەوە بوو، بۆ كاروكاسبی، یان گواستنەوەی راژەی لە فەرمانگەیەكەوە بۆ فەرمانگەیەكی دیكە لە شارێكی دیكە، باوك ناچاربوو شوێنی نیشتەجێبوونی بگۆڕێ یان بگوازێتەوە، ئەوا خێزانیش وەدووی دەكەون بۆ شوێنە نوێیەكە. واتە لەسەر ئاستی ئاسۆییش بزاوتی خێزان پەیوەستە بە بزاوتی باوكەوە.
خێزان گەشە دەكات و خێزانی دیكەی لێدەكەوێتەوە و ئەوانی نوێیش هی دیكەیان لێوە دروست دەبێ. ئەم تۆڕە لە خێزانی پێكەوە گرێدراو بە خوێن و ئەسڵ یەكەیەكی خێزانیی دروست دەكەن لە كوردەواریدا پێی دەگوترێ ( بنەماڵە ـ ماڵبات) كە لە دوای خێزان و فراوانتر لە خێزان دابەشبوونێكی دیكەی كۆمەڵایەتییە و هەر بنەماڵەیەكیش سەرۆكێكی هەیە. سەرۆكایەتی بنەماڵە بە میرات بۆ كەس نامێنێتەوە، بەڵكو كە سەرۆكی بنەماڵە دەمرێ یان بە تەواوی پەكی دەكەوێ، (كەسێكی هەرە بە توانا و لێهاتوو و دیاری ناو بنەماڵەكە لەلایەن سەرۆكانی ئەو خێزانانەوە هەڵدەبژێردرێ كە بنەماڵەكەیان پێكهێناوە، یان هەر بە شێوەیەكی ئاسایی ئەو كەسە دەبێتە سەرۆكی بنەماڵەكە چونكە لێهاتووترین و بەرچاوترین كەسایەتی ناو بنەماڵەكەیە و پێگەیەكی كۆمەڵایەتی شایانی هەیە و رێزلێگراوە و مەرجەعی هاریكاری ئابووری و كۆمەڵایەتی ماڵباتەكەیە)(3) . ئەمەیش مانای وایە بە پێچەوانەی خێزانەوە، لە ناو بنەماڵەدا بزاوتی كۆمەڵایەتی شاقووڵی هەیە و كەسەكان دەرفەتی ئەوەیان لەبەردەممدایە كە بەهۆی لێهاتوویی و پێگەی كۆمەڵایەتی و بەرچاوییانەوە هەڵكشێن بەرەو سەرەوە و سەرۆكایەتی ماڵبات وەرگرن. كەواتە هەر لەناو كۆمەڵگای كوردیدا و لەناو دوو یەكەی یەك لەدوای یەكدا هەردوو سستمی كراوە و داخراو هەیە. دیسانەوە بۆ دڵنیا بوون لەم دەرەنجامە دەتوانین ئاماژە بۆ یەكەیەكی دیكەی كۆمەڵایەتی باڵاتر لە بنەماڵەش بكەین كە ئەویش (عەشیرەت)ـە.
كە بنەماڵە فراوان دەبێ و، لە سنووری پەیوەندی و رایەڵی خوێن دەردەچێ، دەبێتە عەشیرەت. هەموو عەشیرەتەكان لە كۆمەڵگای كوردیدا هەمان سستمیان نییە، وەلێ (عەشیرەت پێكهاتەیەكی دروستكراو نییە.. بەڵكو قەوارەیەكی كۆمەڵایەتی زیندووە و دامەزراوێكە وەكوو پێویستی و وەڵامدەرەوە بۆ داخوازییەكانی ژیانی كۆمەڵایەتی و ئابووری دروست بووە. هەروەها ئامڕازێكە بۆ بەڕێوەبردنی كاروباری گشتی و پاراستنی ئەندامەكانی)(4) . بۆیە دەكرێ وەكوو « باسیلی نیكیتین» دیاری دەكات، بگووترێ كە عەشیرەت (یەكەیەكی سیاسییە، لە دەوڵەت یان نەتەوە بە مانا هاوچەرخەكەی دەچێ. بەشێكە یان لقێكە، ئەو نیوەیەی كە یەكەی كۆمەڵایەتی پێكدەهێنێ، ژمارەیەك لق و پۆی دیكەی لێ دەبێتەوە وەكوو ئەوەی هەر یەكەیەكی سیاسی هەیەتی. لە عەشیرەتدا لق یان بەش شێوەیەكە لە خێزانی فراوان)(5). یان وەكوو « مارتن فان برونسن»ـیش دووپاتی دەكاتەوە و دەڵێ لە كۆمەڵگای كوردیدا ( عەشیرەت یەكەیەكی كۆمەڵایەتی سیاسییە)(6). هەروەها «شاكر خصباك» لەوان زیاتر وردی دەكاتەوە و دەڵێ: (عەشیرەتی كوردی یەكەیەكی نشینی سیاسییە دوو چینی لێكجیای هەیە،.. چینی حوكمڕانان و چینی عەوام...)(7).
بڕوای باو ئەوەیە كە ئەندامانی عەشیرەت، تەنانەت هی یەكێتی عەشیرەتەكان، لە هەمان بەرەبابن (ئەوەیش راست نییە، لەوانەیە زۆرجاران عەشیرەت لە گردبوونەوەی ئەو كۆمەڵە كۆمەڵایەتییانە پێكهاتبێ كە خزمایەتی لەنێوانیاندا هەیە، وەلێ ئەمانە بەشێك لە كۆی عەشیرەت پێكدەهێنن)(8). مەرج نییە نەسەب لە عەشیرەتی كوردی بگەڕێتەوە بۆ یەك باپیرەگەورە، بەڵكو زیاتر دەگەڕێتەوە بۆ دەڤەر یان گوند ( وەكوو بڵێی گوند، باپیرە گەورە و رەگوڕیشەی عەشیرەتە، ئەمەیش نیشانەی پەیوەستبوونی توندوتۆڵی كوردانە بە زێدیانەوە)(9). بڕبڕەی پشتی عەشیرەتی كوردی، وەكوو «شاكر خصباك» دەبێژێ، نەسەب و بەرەباب نییە بەڵكو «خاك»ـە. عەشیرەتی كوردی دانەیەكە لە نموونەی ئەو عەشیرەتانەی لەسەر بنەمای (هاو خاكیی)(10) دروست بووە. بۆیە كۆمەڵگایەكی داخراو نییە بۆ ئەو كەسانەی ئەندامین، بەواتایەكی دیكە عەشیرەتی كوردی كۆمەڵگایەكی داخراو نییە تەنیا بۆ ئەو كەسانەی نەسەبیان یەك بەرەبابە و خوێن رایەڵی پێكەوەییانە، بەڵكو بەپێچەوانەوە (زۆر ئاسانە كە خەڵكی غەیرە لە عەشیرەتدا وەرگیرێن و تەنانەت بگەنە پلە و پایەی بەرزیش)(11).هەروەها مەرج نییە سەرۆكایەتی كردنی عەشیرەت بە میرات لە باوكەوە بۆ كوڕ بمێنێتەوە. دەشێ رووبدات بەڵام بەو مەرجە كە كوڕەكە خودان رێز و تەقدیر و لێهاتوویی بێ و پاشی راوێژ لەنێوانی ریشسپیانی عەشیرەتدا پەسەند بكرێ. هەر لەم چوارچێوەیەدا دەشێ ئافرەتیش بگات بەو پلە و پایەیە. ئەمەیش ئاماژەیەكی یەكجار گرنگە كە بزاوتی كۆمەڵایەتی شاقووڵی لە كۆمەڵگای كوردیدا تەنانەت لەناو ئەو پێكهاتە نەرێتییە ترادیشناڵانەشدا هەیە كە بە تایبەتمەندی و داخران ناسراون. بەواتایەكی دیكە كۆمەڵگای كوردی لە ئاستی یەكەی عەشیرەتیشدا كۆمەڵگایەكی كراوەیە و رێگە دەدات بە دروستبوونی ئەم قەوارەیە لە دەرەوەی بازنەی بەرەباب و غەیرەی دەرەوەی رایەڵی خوێن وەردەگرێ و شوێن نەسەبی راستەقینەیە لە بونیادیدا و ئەركەكانیشی ئەركی سیاسی و كۆمەلایەتی و ئابوورییە و دەرفەتی هەڵكشان بۆ پلەوپایەی سەركردایەتی كردنی بۆ هەمووان رەخساوە بە مەرجی لێهاتوویی و توانا.
رێكار و رێوشوێنەكانی دانانی كەسێك وەكوو سەرۆكی عەشیرەت، لە هەموو عەشیرەتەكانی كورددا وەكوو یەك نییە. هەیانە بە میرات لە باوكەوە بۆ كوڕی گەورە یان یەكێك لە كوڕەكانی دیكەی دەمێنێتەوە، بەڵام بەو مەرجەی كوڕەكە لێهاتوو بە توانا بێت و لەلایەن ریشسپیانی عەشیرەتەوە پەسەند بكرێ. یان كەسێكی دیكە چ لە هەمان بەرەباب یان لە غەیرە بە پێی توانا و لێهاتوویی هەڵدەبژێردرێ. یان شێوازی دیكە پەیڕەو دەكرێ. وەكوو ئەوەی كە لە هەندێ عەشیرەتدا بازێك هەڵدەدەن لەسەر شانی هەر كەسێك نیشتەوە ئەو دەكەنە سەرۆكی عەشیرەتەكەیان. بەم مانایە كۆمەڵگای ترادیشیناڵی كوردی تا ئەو رادەیە كراوەیە كە تەنانەت رێككەوتیش رۆڵی لە بزاوتی كۆمەڵایەتیدا هەیە و دەرفەتی جووڵەی شاقووڵی بۆ كەسەكانی دابین دەكات.

سەرچاوەكان:
1 - القصير مليحة عوني و معن خليل عمر، المدخل الى علم الإجتماع. مطبعة جامعة بغداد 1981،ص252
2 - خصباك، شاكر، الأكراد، بغداد، مطبعة شفيق، 1972، ص454
3 - الجاوشلي، هادي رشيد، الحياة الإجتماعية في كردستان، مطبعة الجاحظ- بغداد، 1970، ص42
4 - هەمان سەرچاوە، ل 44
5 - نيكيتين، باسيلي، الكرد، نفله من الفرنسية وعلق عليه: الدكتور نوري الطالباني، دار سبيريز للطباعة والنشر، دهوك2008، ط1 ص 188- 189
6 - برونسن، مارتن فان، الآغا و الشيخ والدولة، البنى الإجتماعية والسياسية لكردستان، ترجمة: أمجد حسين، معهد الدراسات الإستراتيجية، ج1، ط1، بغداد- اربيل- بيروت، 2007، ص118
7 - خصباك، شاكر، سەرچاوەی پێشوو، ل 384
8 - مكدول، ديفيد، تأريخ الأكراد الحديث،دار الفارابي،بيروت، ط1، 2004، ص50
9 - العزاوي، عباس، عشائر العراق، ج2، الكردية، مطبعة المعارف، بغداد، 1947، ص13
10 - خصباك، شاكر، سەرچاوەی پێشوو، ل 346
11 - نيكيتين، باسيلي، سەرچاوەی پێشوو، ل 190