تایبەت بە گوڵان نووسیویەتی

توێژەران تا ئاستی گومانكاریی، لە هەبوون و سەربەخۆیی بوونی زانستە مێژووییەكان نیگەرانن، بۆیە لەسەر دۆخی ئیپستمۆلۆژیایی ئەم زانستەو لەسەر دۆخی بنەماكانیی، بە قووڵی كەوتونەتە ناو ئەو گومانەوە، واتە بابەتگەرایی لەزانستە مێژووییەكاندا هەڵگری گومانێكی قووڵە، ئەوەش بە هۆی پێوەندی چڕییەوە بە ئیدیۆلۆژیاو بەو هەلومەرجانەی كە كە لە لایەكەوە پرۆسەی مێژوویی لەئامێز دەنێت،و لە لایەكی تریشەوە بەهۆی دروست بوونە فەلسەفیەكەی خودی ئەم زانستە خۆیەتی، چونكە زانستە مێژووییەكان هەر لە سەرەتای دروست بوونیانەوە مەحكومن بە فەلسەفاندنەوە..
سەرەڕای ئەمەش زەڕوڕەتی ئیبستیم(بابەتگەرایی) لە زانستە مێژووییەكاندا، پێداویستیەكی مرۆڤانەی زاتییە، بە هۆی ئەم دوو هۆكارەی باسمان كردن، قەیرانە ئیبستمۆلۆژیاییەكە دروست دەبێت، كە پێوەندیدارە بە چۆنیەتی خوڵقاندنی زانستێكی پەتی(مجرد) ئەوەش بۆ مێژوو بە هەلومەرجەكانی وەدیهاتنیەوە دیاریدەكرێت، لەو قەیرانەشەوە پارادۆكسێكی ڕوون و ئاشكرا لە نێوان زانستە مێژووییەكان و فەلسەفەی مێژووییدا لە دایك دەبن، ئەوەش پارادۆكسە لە نێوان هەردوو میتۆدی تەفسیرو هیرمۆنیتیكاییدا، پارادۆكسە لە نێوان چەندایەتی و گەڕان بە شوێن فاكتەرە لۆژیكی و مەتریالیەكاندا بۆ تەفسیركردنی جیهان لە لایەك و هەروەها بۆ گەڕاندن بە شوێن ڕووداوە سەراسیمەكان و كەشفكردنی ماناو مەغزا مرۆڤایەتییەكەی پشتەوەیان و تەئویل بۆكردنیان لەسەر ئەو ئاستەی خۆیانی لەسەر وەستاون لە لایەكی ترەوە، واتە تێگەیشتن لەو پارادۆكسانەیە كە فەلسەفەی مێژوو و دیاردەی مێژوویی بەدوایدا وێڵن..
زەڕوڕەتی ئەبیستیمی بە شێوەیەكی ڕوون لە ڕەهەندە تیۆریاكەی مێژووییدا ڕەنگدەداتەوە، ئەمە لە كاتێكدایە كە زەڕوڕەتی مرۆڤایەتی زاتیی، لە ڕەهەندە كردارەكیەكەی ئەبیستیمی مێژوویدا ڕەنگی داوەتەوە، هەر لە دێرینەوە فەیلەسووفێكی ڕۆمانی وەك شیشرۆن بەم شێوەیە گوزارشتی كردووە لەم زەڕوڕەتە(( ئەگەر بەر لە لەدایك بوونت ئاگاداری ئەوە نەبووبیت كە چی ڕوویداوە واتا تا ئەبەد هەر بە مناڵێتی دەمێنیتەوە)) دەنگدانەوەی ئەم ڕاوبۆچوونەی شیشرۆن لە سەدەی هاوچەرخدا لای جۆرج سەنتیانا وا كەوتەوە(( ئەوانەی ڕابردوویان بیر نایەتەوە مەحكومن بە دووپات كردنەوەی))
بە شێوەیەكی گشتی نووسینەوەی مێژوو بە ڕێبازە زانستیەكەی هیچی كەمتر نییە لە دروست كردنی خودی مێژووەكە، هەندێك كات ئەركی مێژوونووس زەحمەتترە لە ئەركی خوڵقێنەری مێژووەكە، لێرەوە كارایی ئیدیۆلۆژیا بە چڕی دەردەكەوێت، كاتێك مێژوونووس بابەتێكی مێژوویی ڕاڤە دەكات و دەیخوێنێتەوە، ئەركەكەی ئاڵۆزتر دەردەكەوێت لەو كاتەدا كە ئەوەی بۆ ساغ دەبێتەوە كە خودی ئیدیۆلۆژیا بووبێتە بونیاتێكی بنەڕەتی باو لە مێژووی كۆمەڵگە مرۆییەكاندا، هەر ئەمەش بوو كە لویس ئاڵتۆسێر سەرنجی دابوویە، بەڵام ئەمە نامانگەیەنێت بەوەی بڵێین زانستە مێژووییەكان سەرتاپایان بریتین لە ئیدیۆلۆژیا..
زۆربەی كات مێژوونووس ناتوانێت دەسبەرداری ئیدیۆلۆژیا بێت، چ وەك ئامڕازێكی شرۆڤەیی، یان وەك بونیاتێكی خودئاگایی،واتە لە وێناندنی دیمەنی مێژوویی و كۆمەڵایەتیدا ناتوانێت دایانماڵێت، ئەمە پرۆسەیەكی فیكرییە بە لای ئەو مێژوونووسانەی كە هانا بۆ بیرۆكەی پێشوەختەو وێناندنی پێشترو میكانیزمی پاساوهێنانەوەو تەسویغدانەوەن بۆ بەرهەمهێنانی هۆشیارییەكی تایبەت بە ڕووداو یان بابەتە مێژووییەكەوە، بەڵكو ئیدیۆلۆژیا وەك سەمتێك لە بڕیارو قەناعەتە پێشوەختەكان و چەمكە واقیعبین و میعیارییەكان و سیستمێك لە فكرەكانی پێشین و پێوەندی ئاڵۆز لە حاڵەتی مێژوونووسیدا ئاڕاستەكاری ئاسۆكانی ڕوانینی دەبن..
ڕەهەندی كردارەكیانە لە ئەبیستیمی مێژووییدا كاتێك تەجەلا دەبێت كە مێژوونووس وەك تەئویلكارێك ڕابردوو بێنێتە دواندن، لەو پرسیارانەی باری وێستاو لەو چەمكە میعیاریانەوە هەوڵ دەدات بەڵگەو گەواهیدانی مێژوویی بدۆزێتەوە، میكانیزمەكانی بەهانە دۆزینەوەو لێوردبوونەوەو تەسویغ و ئینتیقائیەت بۆ خۆیان ڕۆڵێكی سەرەكی دەبینن لە بەرهەمهێنانەوەو خوێندنەوەی مێژووییدا..
بەو شێوەیە ئەبیستیمی مێژوویی دەكەوێتە بەر تەنگەی چەشنە هۆشیارییەكی ساختەو شێوێنراوی ناو زەمەن و شوێنێك، بە هەمان واتاوە فەیلەسوفی ئیتاڵیایی كرۆتشە پێی وایە هەر زانستێكی مێژوویی لە دواجاردا بۆ خۆی مێژووییەكی هاوچەرخە، لەوێدا داخوازییەكان و دیمەن و وێنەی ئێستای مێژوونووس تێیدا ڕەنگ دەداتەوە، زیاتر لەو ڕابردووەی كە دەیەوێت تەفسیری بكات یان لێی تێبگات یان بیناسێنێت، بەو شێوەیە مێژوونووس لە خوێندنەوەی مێژووییدا و لە ساتەوەختی گەڕانەكانیدا دەكەوێتە بەر مەرهەمەتی هەلومەرجە كۆمەڵایەتیەكەی و بونیادە زەینیە باوە زاڵە هەژموونگەراكەیەوە خۆیەوە، ئەمانە هاندەری دەبن بۆ شرۆڤەكاریی مێژوویی كە مەبەستەكانی زیاتر خزمەتگەیاندن دەبێت بە پرسیارەكانی باری وێستاوە، تێپەڕاندنی هۆشیاری میعیاری لەم سیاقەدا مەرجێكە بۆ ڕزگاربوونی مێژوونووس لە هۆشیاری ئیدیۆلۆژی و تێگەیشتنی خودییانەو موعتەیاتی فكری زاتیی و ئەو تێگەیشتنانەی كە لە دەرەوەی واقیعەوە دەهێنرێنەوە تا لەسەر واقیع بار بكرێن، ئەمە ئەو ئافیونەیە كە ڕیمۆن ئارۆن لە بەرانبەر ڕۆشنگەران لێی دەدوێت پێی وایە ئەو ئافیونە تایبەتمەندە بەوەی لە بیركردنەوەی ڕەخنەیی و بابەتییانە بەدووریان بخاتەوەو هۆشیاری مێژوونووسیش بە قووڵییەوە بەنج بكات، دواتر كارل مانهایم زیاتر جەختی لەسەر ئەمە كردۆتەوەو پێی وایە كە ماركسیەت ڕۆڵێكی ئەكتیڤ دەگێڕێت بۆ پێشخستنی ئیدیۆلۆژیایەكی سەرلێتێكدەرو ساختەكار، لەوەش زیاتر قووڵدەبێتەوە بۆ جیاكردنەوەی مانای لاوەكی و مانای هەمەكی، یەكەمین مانایان لەسەر ئاستی دەروونی كار دەكات، پشتبەستووە بە هەڵوێستی پێشوەخت لە بەرانبەر قەناعەتەكانی ئەویتری جیاواز لە خۆی، هەروەها هەمیشە بە گومانە لە ئاڕاستە فیكرییەكانی ئەویدی..
بەڵام تێڕوانینی هەمەكی بۆ ئیدیۆلۆژیا بە پێی تێگەیشتنی مانهایم لەسەر ئاستی زەینیەتە، لە بونیاتێكی زەینییەوە بۆ ئیدیۆلۆژیا دەدوێت، كە ئەوەش گشتییەو هاوبەش و باویشە، پەیوەستدارە بە گرووپێكی دیاریكراو یان چینێك یان گەلێكی تایبەتەوە، لە میانەی ئەوانەوە تەماشای جیهان دەكات و هەڵوێستی فیكری لەسەر هەڵدەهێنجێت..
هەر كاتێك مێژوونووس كەوتە بن جڵەوی ئەم دوو ئاستەی ئیدیۆلۆژیاوە ئیتر ناپەرژێتە سەر وەدیهاتنی كرانەوەی پێویست بۆ بابەتگەرایی لە ئیبستیمی مێژووییدا، هەروەها بە ڕووی ئەویدی ناكرێتەوە، ئیتر بە تەرازووی خۆیەوە پێشوەختە باری ئەوانی تر دەپێوێت، بەو شێوەیە ئەو ماوەیەی كە پێویستە لە نێوان خۆیی و بابەتگەراییدا بۆ كرانەوە، ئەو ماوەیەی لێ بزر دەبێت، ئەمە ئەو دۆخەیە كە جان بیاجێ بە خوولانەوە بە دەوری زات یان بە خەوتن لە زاتدا ناوی دێنێت، ئیدیۆلۆژیا بەو دوو ئاستەی باسمانكردن (دەروونی و زەینی)یەو دەبێتە چەرك و فەلەك بۆ و زات تێیدا سەنتراڵیزە دەبێت، ئەم دۆخە باڵدەكێشێت بەسەر ئیبستیمی مێژوویدا، زانستگەرایی بۆ ناگەڕێتەوە تا ئەم هەڕەشە گوشارهێنە لە خۆ نەتەكێنێت، بە تایبەت لە لایەنی تەئویلكاری زاتییەوە یان لە لایەنی معیارییانەی ئیدیۆلۆژیی پێشوەختەوە، بە واتایەكی تر( تا زات سنووردار نەكاتەوە) لەو چەمك و بەدواداچوونە هیرمینۆتیكیانەو بیرتیژییانەی خۆی كە ڤیتۆ بەكاردێنن لە ئیبستیمی مێژووییدا..
بەربەستێكی تر لەبەردەم پرۆسەی ئیبیستیمی مێژوویی قووت دەبێتەوە كە ئەویش پێوەندیدارە بە ڕەوایەتی زانستی مێژووییەوە، بەو سیفەتەی زانستێكی سەربەخۆیەوەو ئۆرگانێكی زانستیخوازە، ئەویش گواستنەوەیە لە حاڵەتی پێش زانست بۆ حاڵەتی زانستییانە و پێوەندە بە گرێبەستی فەلسەفی و ڕوانینە فەلسەفیەكانەوە، ئەگەر ئیتر ئەم زانستە ویستی لە بازنەی زانیارییە فەلسەفیەكانی بەر لە زانست واتە لە مەداری (فەلسەفەی مێژوویی) نەمێنێتەوە، ئەو كات پێویستە لەسەری ئامادەیی خۆی دەرببڕێت و بە هەموو شێوازەكانی تێگەیشتنی فەلسەفەی مێژووییەوە واز لە مێژووی فەلسەفیانە بهێنێت، بەو مەرجەی خۆی دابڕێت لە هەموو جۆرەكانی كۆجیتۆ، واتە دووبارە خۆی بونیاد بنێتەوە..
بە شێوازێكی گشتی كارل پۆپەر ئاماژە دەدات بەوەی كە پاشخان و بنەماكانی بیركردنەوەی فەلسەفی و ئیدیۆلۆژی لە مێژوودا دەگەڕێنەوە بۆ ئەفلاتۆن و دیاردەگەرایی مێژوویی، لەم سیاقەشدا ئەمە دەركەوتووترین سیمایە بۆ فەلسەفەی مێژوویی و ئیدیۆلۆژیا بە تێڕوانینی خۆی، لەمەوە دیاردەی مێژوویی بە هاوێنەیەك دەچوێنێت كە بە چڕی فەلسەفەی لێوە ڕەتدەكرێتەوە تا زانستەكانی مێژووی بەسەریدا زاڵ بكات و خۆی بێ بەری بكات لە حدسیات و تێڕامانكاری فەلسەفی..
میراتگرانی ئەفلاتۆن لە فەلسەفەی مێژووییدا بریتین لە(ئیبن خەلدون و هیگڵ و جان باتیستا فیكۆ و ئەرنۆڵد توینبی و ئۆگست كۆنت و ...تاد) پۆپەریش گرنگترین خەسڵەتەكانی مێژووگەرایی دیاری كردووە بەو سیفەتەی دیوی دووەمە بۆ فەلسەفەی مێژوویی بە تایبەت لە مەسەلەی هەوڵدانی بۆ دۆزینەوەی یاساو نەریتە نەگۆڕەكانی كە لە پشتەوەی پەرەسەندنی مێژوویی و گۆڕانكارییە مەزنەكانەوەن، لەم سیاقەدا میتۆدی پەرەسەندنی مێژووگەرایی هاوچەرخ لە خانەبەندی ئیبیستیمیدا هانای بۆ بیۆلۆژیای داروینی بردووە، هەروەها سودمەند بووە لە جیۆلۆجیای هاوچەرخ كە بە شێوەیەك تەماشای سەیرورەی مێژوویی دەكات وەك ئەوەی گەشەسەندنێكی حەتمی بێت لە قۆناغێكی نزمەوە بەرەو قۆناغێكی پێشكەوتوو یان ئاڵۆزو كامڵتری بەر لە خۆی..
لەم ڕوانگەیەوە دەبینین مێژووگەرایی هانای بردووە بۆ مۆدێلێكی كلاسیكی فیزیایی نیوتنی كە پشت بەستووە بە حەتمیەت و جووڵە لە تەفسیری سرووشتی سەیرورەی مێژووییدا، لە كاتێكدا فیزیای هاوچەرخ(كوانتا) چیتر گوێ بە حەتمەیەت بوونی فیزیایی كلاسیكی بەڵكو زیاتر گرنگی بە ڕێبازگەكانی گریمانەكردن و ئەگەرەكان دەدات..
هاوكات دیاردەی مێژووگەرایی جەخت دەكاتەوە لەسەرعیلەی كۆتایی(غایەت) كە حەتمیەتی مێژوویی هەڵگریەتی و دوودیون بۆ یەك لۆژیك ئەوەش بە ئامانجی گەیشتنە بە خەسڵەتی جێگیربوونی مێژوویی، یان ڕێبازێكی تاقانەییە كە بە هۆیەوە تەفسیری پێ دەكرێت، ئەمانە لەگەڵ ئامانجی زانست لە بواری توێژینەوەی مێژووییدا ناگونجێت، ئامانجێك كە بایەخ نادات بە غایەت لە ڕەوتی مێژووییدا هێندەی ئەوەی زیاتر بایەخ دەدات بە وەسفی سروشتی گۆڕین و گۆڕانكاری لە سیاقێكی زەمەنی و شوێنگەیەكی دیاریكراودا.
لەم ڕوەوە مێژووگەرایی سەرلەنوێ سەلماندی كە لە لایەنی ئیدیۆلۆژیاوە ئیستیلاب كراوە، بۆیە هانای بردووە بۆ بیردۆزی غائیەی ئایینی كە ئەویش لە تەفسیركردن و تێگەیشتنی مێژووی مرۆڤایەتی و جێكەوتەكانی واقیعی بوونی مێژوویی تێدەپەڕێنێت، هەروەها گریمانە كردنی ئایندەییش دەبەزێنێت، ئەمەش بەربەستە لەبەردەم لۆژیكی زانستیدا، كە جەخت لەوە دەكاتەوە هەرگیز ناكرێت زۆر بەوردی ڕووداوە مێژووییەكان و ڕێچكەكانی گریمانە بكرێن..
بە شێوازێكی گشتی گرفتی سەنترالیزمی تایبەت لە پرۆسەی زانستی مێژووییدا هەروەها لە زانستە مرۆییەكانیشدا بە گشتی پێوەندییان هەیەبە ئیدیۆلۆژیاوە، لەوەشدا چڕ دەبنەوە كە مرۆڤ لە یەك كاتدا زات و بابەتی ئیبیستیمیش بێت، واتە پێوەندی بە ڕۆڵی زات و كاریگەرییە مەعریفیەكەی هەیەو دەشكرێت تەرجومە بكرێتەوە، بە پلەی یەكەم بەو سیفەتەی كە ئەوە گرفتێكی میتۆدییە، میتۆدە بابەتییەكان لە لایەكەوەو لە لایەكی تریشەوە گرفتی تێڕامانكاری و بیرتیژییە تیۆرییەكانیشە، ئەمەش لە ئیبیستیمی مێژووییدا بۆ خۆی دەبێتە سنوورێكی جیاكەرەوەی نێوان حاڵەتی پێش زانستی و پاش زانستی..