لە بناغەوە ئەم بابەتە دەبێتە پێشەكی بۆ بابەتێكی دیكە، لەوە دەكۆڵێتەوە كە كۆمەڵگای كوردی، كۆمەڵگای كراوەی ـ داخراوە (Open- Closed Society).
بۆ زانینی چییەتی كۆمەڵگای كراوە یان كۆمەڵگای داخراو، پێویستە بەر لەوە بزانین (بزاوتی كۆمەڵایەتی ـ الحراك الإجتماعی Social Mobility) چییە، چونكە كرانەوە و داخرانی كۆمەڵگا لە پەیوەندییەكی بونیادیدایە لەگەڵ بزاوتی كۆمەڵایەتیدا. بەواتایەكی دیكە ئەم چەمكانە لە حاڵەتی یەكتر دروستكردنی دیالیكتیكی و كارلێكی بەردەوامی ئاوێتەییدان، تا ئەو رادەیەی كۆمەڵگای كراوە واتە كۆمەڵگای بزواو و كۆمەڵگای داخراویش واتە كۆمەڵگای نەبزواو.
(بزاوت) لە رووی زمانەوانییەوە واتە جووڵە و گواستنەوەی تەنێك لە شوێنێكەوە بۆ شوێنێكی دیكە. بەم مانایە (بزاوتی كۆمەڵایەتی) چەمكێكە قسە لەبارەی گۆڕان و جووڵەی ناو بونیادی كۆمەڵگا و گواستنەوەی پێكهاتەكانی دەكات لە حاڵەتێكەوە بۆ حاڵەتێكی دیكە، لە پێگە و شوێنگەیەكی كۆمەڵایەتییەوە بۆ یەكێكی دیكە. كەواتە دەشكرێ بڵێین بزاوتی كۆمەڵایەتی(دیمەنی دەرەوەی پرۆسەی گۆڕانكاری كۆمەڵایەتییە)، چونكە لە مانا فراوانەكەیدا واتە گۆڕانكاری لە دۆخی كۆمەڵایەتی كەس و ماڵبات و كۆمەڵە كۆمەڵایەتییەكان و جووڵەیان لەسەر پلیكانەكانی چینبەندی كۆمەڵایەتی و گواستنەوەیان لە نێوانی بنكەو لووتكەی هەڕەمی كۆمەڵایەتیدا، چی رووە و سەرەوە یان رووە و خوارەوە.
(بیترۆم سۆرۆكین Pitrim Sorokin 1889-1959) لە كتێبی ( بزاوتی كۆمەڵایەتی)ـدا كە لە ساڵی 1927دا بڵاوی كردۆتەوە، ئاوا پێناسەی بزاوتی كۆمەڵایەتی دەكات: (گواستنەوەی كەسێك یان بابەتێك یان بەهایەك ـ بەواتایەكی گشتگیرتر بڵێین، شتێك چالاكی مرۆڤ دروستی كردبێ و فۆرمەلەی كردبێ ـ لە دۆخێكی كۆمەڵایەتییەوە بۆ دۆخێكی دیكە) .
لە كاتێكدا سۆرۆكین تەنیا جەخت لەسەر (دۆخی كۆمەڵایەتی ـ Social Status) دەكاتەوە، هەندێ پێناسەی دیكە گۆڕڕاوێكی دیكە بۆ دۆخی كۆمەڵایەتی زیاد دەكەن، ئەویش ( چینی كۆمەڵایەتی ـ Social Class) و پێناسەكە بەمجۆرەی لێ دێت: (جووڵەی كەسەكان ـ بزاوتی كەس ـ یان جووڵەی كۆمەڵ ـ بزاوتی كۆمەڵەیی ـ لە چینێكی دیاریكراوەوە یان لە دۆخێكی دیاریكراوەوە بۆ چین و دۆخێكی دیكە) .
دووپاتكردنەوەی گۆڕانكاری و چینی كۆمەڵایەتی و دۆخی كۆمەڵایەتی و گواستنەوەی كەس و كۆمەڵە كۆمەڵایەتییەكان لەنێوانی سستمە كۆمەڵایەتییەكاندا لەناو كۆی ئەو پێناسانەدا كە بۆ بزاوتی كۆمەڵایەتی كراون، بەو مانایەیە كە بەهاو شێوازی ژیان و خەسڵەتە كەلتوورییەكانیش لەگەڵ خۆیاندا دەگوازنەوە. هەندێك لەوانە لەگەڵ شوێنگە و پێگەی نوێی كۆمەڵایەتیدا ناگونجێن بۆیە لەناودەچن و هی دیكەی نوێ شوێنیان دەگرنەوە كە تایبەتن بەو شوێنگە كۆمەڵایەتییە نوێیەی بۆی گوازراونەتەوە. كەواتە لەسەرینی ئەمەوە دەكرێ بزاوتی كۆمەڵایەتی وەكوو(بەرجەستەبوونی دینامیەتی پلەبەندی چینایەتی) بچوێنین یان پێناسە بكەین. بەڵام دیسانەوە رووبەڕووی پرسیار دەبینەوە كە ئایا ئەم بزاوتە جووڵەیەكی تاكەكەسیانەیە، یان جووڵەیەكی چینایەتییە؟ بەجۆرێكی دیكە پرسیارەكە ئەوەیە كە ئایا كۆمەڵگا بەپێی ئەو بونیادەی هەیەتی و لەسەر زەوینەی سستمی ئابووری و پەیوەندییەكانی ناوی رێگە دەدات چینێكی كۆمەڵایەتی لە ژێرەوەی پلەبەندی چینایەتییەوە بە پێپلیكانەكاندا هەڵكشێ بۆ سەرەوە و شوێنی چینێكی تر لەو هەڕەمەدا بگرێتەوە؟ ئایا ئەم گواستنەوەو شوێنگرتنەوەیە بە پرۆسەیەكی ئاسایی و ئاشتەوایی جێبەجێ دەبێت یان لەرێی (شێوازەكانی كودەتاو هەڵگێڕو وەرگێڕەوە لەناو چینە كۆمەڵایەتییەكان و پلەبەندییە كۆمەڵایەتیەكاندا) ؟ بەمەیشدا لە تێگەیشتنی (كارل ماركسKarl Marx 1818-1883) بۆ بزاوتی كۆمەڵایەتی نزیك دەبینەوە، چونكە ئەم وای دەبینێ كە بزاوتی كۆمەڵایەتی تەنیا پرۆسەیەكی تاكەكەسانەیەو بەهۆیەوە كەسەكان، نەك چین و كۆمەڵە كۆمەڵایەتییەكان، لە پێگەیەكی كۆمەڵایەتییەوە، یان لە چینێكی كۆمەڵایەتییەوە دەچنە دانەیەكی دیكە. ئەم جووڵەو گواستنەوەیە وەهمێكە چینی زاڵ دروستی كردووە بۆ خەڵەتاندنی كۆمەڵگا، ئەگینا بزاوتی راستەقینە بزاوتی شۆڕشگێڕانەی چینی كرێكارانە لە پێگەی خۆیەوە بۆ پێگەی دەسەڵات و حوكمڕانێتی و خاوەندارێتی كەرەستەكانی بەرهەمهێنان. ماركس وتەنی: (شۆڕش بزاوتی راستەقینەی كۆمەڵایەتییە) . وەلێ كۆی ئەو پەرەسەندن و گۆڕانكارییانەی لە كۆمەڵگاكاندا روویانداوە، بەتایبەتیش لە قۆناغی سەرمایەداریداو بەهۆی هەژموونی چەمكەكانی مافی مرۆڤ و دیموكراسی و بازاڕی ئازاد و بەهاكانی پێشبڕكێی كۆمەڵایەتی و یەكسانی یاسایی و هاوڵاتیبوون و دادپەروەری و كۆنترۆڵكردنی كۆمەڵگا لەو پنتانەدا كە هەڵشاخان و پێكدادانی كۆمەڵایەتییان لێدەكەوێتەوە وایان كردووە شۆڕش و پێكدادانی نێوان چینە كۆمەڵایەتییەكان، تەنیا خەیارێك نەبێ لەبەردەم كەس و چین و توێژە كۆمەڵایەتییەكاندا بۆئەوەی شوێنگەی كۆمەڵایەتی و شێوازی ژیان و رۆڵ و كولتووریان بگۆڕن و لە ئاستێكی نزمەوە هەڵكشێن بۆ ئاستێكی باڵا. بەڵكو بزاوتی كۆمەڵایەتی بەو میكانیزمانەی تێدایەتی بۆ جووڵە نەرمی دەبەخشێ بە سنووری لەیەكتردابڕانی چینە كۆمەڵایەتییەكان و رێگە دەدات كەسەكان بەپێی توانا و لێهاتوویی و شارەزاییانەوە لە چینێكەوە هەڵكشێن بۆ چینێكی بەرزتر لەوەی خۆیان.
لێرەدا دەبێ سەرنج لەوە بدەین كە باسی ئەم نەرمییە چینایەتییە دەكەین باسمان لەو كۆمەڵگایانە كرد كە چەمكگەلێكی مۆدەرنیتە لە سستمی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووریاندا لە ئارادان. بەواتایەكی دیكە كۆمەڵگا بەسەر گۆڕانكاری بونیادیدا كراوەتەوە و چیتر ئەو كۆمەڵگا نەرێتییە داخراوە نییە كە رێگە نادات بە ئازادی و یەكسانی و بەهاكانی هاوڵاتیبوون. لەمەوە ئەو پەیوەندییە دەردەكەوێ كە لەنێوانی بزاوتی كۆمەڵایەتی و كۆمەڵگای كراوە یان داخراودا هەیە.
(كارل پۆپەر Karl Popper) یەكەمین كەسێكە كە ئەم دوو چەمكەی هێنایە ئاراوە. ئەو لە كتێبەكەیدا بە ناونیشانی (كۆمەڵگای كراوە و دوژمنەكانی) كە لە ساڵی 1945دا بڵاوی كردووە، بەو لێكدانەوەیە گەیشتووە كە كۆمەڵگا داخراوەكان، بە رووی پرۆسە ئاساییەكانی گۆڕاندا دەوەستنەوە دەبنە كۆسپ لە رێیاندا، بە پێچەوانەی ئەوانیشەوە كۆمەڵگا كراوەكان پشت بە چالاكی و داهێنان و دەستپێشخەری و شارەزایی و لێهاتوویی كەسەكان دەبەستن و لەناو پەیكەری پلەبەندكراوی كۆمەڵایەتیدا پەرەدەسێنن .
كۆمەڵگای داخراو كۆمەڵگایەكی بچووكە پەیوەندییە روو بە رووە راستەوخۆكان رۆڵی بەرچاو دەگێڕن تێیدا. كۆمەڵگای سەنتراڵی جێگرو كەم جووڵەیە و دابونەریتەكانی نەگۆڕن، جگە لە (سستمی كۆمەڵایەتی چەقبەستوو كە رێگا نادات كەسەكانی لەو پلە كۆمەڵایەتییە بەرزتر ببنەوە كەتێیدا لەدایكبوون) شتێكی دیكە بەرهەم ناهێنێ. كۆمەڵگایەكە ( بزاوت تەنیا لەچوارچێوەی هەمان بونیاتدایە كە هەیە، بەوەیش ئەم كۆمەڵگایە نە خۆی بەرهەم دەهێنێ، نە خۆی بەرهەم دەهێنێتەوە، مەگەر لە ناو بونیادێكی داخراودا) . لەبەرامبەریدا كۆمەڵگای كراوە هەیە كە خەسڵەتی یەكەمی بزاوتی كۆمەڵایەتییە كە دەشێ بزاوتێكی پێشڤەچوو بێ، یان بەرەو دواوە بێ، یان بە هەموو ئاراستەكاندا بێ. هەروەها توانای خۆ گۆڕین و خۆ بەرهەمهێنان و بەرهەمهێنانەوەیە.
لە كۆمەڵگای داخراودا، بونیادی كۆمەڵگا بە هەموو پێكهاتەكانییەوە داخراوە، هەروەها هەر پێكهاتەیەكیش تا رادەیەكی زۆر بەسەر خۆیدا داخراوە. یەكێك لەو پێكهاتە داخراوانەی كاریگەریی بەرچاویان لەسەر كۆی پەرەسەندنی كۆمەڵگا و كەس و كۆمەڵە كۆمەڵایەتییەكانە، چینی كۆمەڵایەتییە كە لەم كۆمەڵگایانەدا بە (كاست - تایەفە) ناودەبرێن. ئەم كاستانە شوێنگەی كۆمەڵایەتی كنێتی (وراپی منسوب)ـن هەر كەسێك لەهەر كام كاستێكدا لەدایكبوو، ئیتر بۆ هەتا هەتایە و تاكوو مردن هەر لەو كاستەدا دەمێنێتەوە، نە سەردەكەوێ بۆ كاستێكی دیكە، نە دێتە خوارەوە. بۆی نییە لەگەڵ كاستەكانی دیكەدا ژنوژنخوازی بكات و خانەوادە دروست بكات، نە دەتوانێ بەشێوازی ژیان و پیشەیش ئەو پیشەیە بكات كە كاستەكانی سەروو خۆی یان ژێری خۆی دەیكەن. كەچی چین، دابەشبوونێكی نایاسایی، نا كنێتییە و تایبەتمەندی كۆمەڵگای كراوەیە، وەكوو (فلادمێر.أ. لینین) دەڵێ: (چینی كۆمەڵایەتی هەرگیز بەسەر خۆیدا دانەخراوە، بەڵكو بەپێچەوانەوە و جیاواز لە كاست، چین هەمیشە رێگە دەدات كەسەكانی ئازادانە لە چینێكەوە بۆ یەكێكی دیكە ببزوێن) . كەواتە كۆمەڵگای چینایەتی تەواو و لە بنەڕەتەوە جیاوازە لە كۆمەڵگای كاست. بازنە و رووبەری چینەكان بە سنوور و هێڵی زۆر رەق و نەشكێن دەور نەدراون و هەمیشە شیاوی ئەوەن كە ببەزێنرێن بە ئاراستەی سەرووی خۆیاندا یان خوارووی خۆیاندا. كەواتە كۆمەڵگای كراوە كۆمەڵگای بزاوتی بەردەوامە و كۆمەڵگای داخراویش كۆمەڵگای چەقبەستووی بێ بزاوتە.
زانایانی كۆمەڵناسی بە كۆمەڵگای یەكەم دەڵێن: (سستمی كۆمەڵایەتی كراوە Open Social System)، كۆمەڵگایەكە لە دابەشكردنی كار و رۆڵ و شوێنگە كۆمەڵایەتییەكاندا پشت بە تواناكانی كەس و بەرهەم و شارەزاییەكانی دەبەستێ، نەك بە خەسڵەتە كنێتییە عەشایەری و خۆیشایەتییە نەرێتییەكان. بۆیە هەر كەسێ لە هەر چینێكی خوارەوە بێ، بەپێی شارەزایی و لێهاتوویی و كارامەیی خۆی و بە هەوڵ و كۆشش دەتوانێ سنووری چینی سەرەوەی خۆی ببەزێنێ و هەڵكشێ ئەمەیش لە پرۆسەیەكدا كە پێی دەوترێ (بزاوتی كۆمەڵایەتی شاقووڵی Vertical social mobility).
ئەدی چۆن چۆناهی كۆمەڵگای كوردی، لەیەك كاتدا كۆمەڵگایەكی كراوەیە و كۆمەڵگایەكی داخراویشە؟ نموونەی سەلمێنەر لەو بارەیەوە چییە؟ ئەمەیان دەهێڵینەوە لە دەرفەتێكی دیكەدا باسی دەكەین.


سەرچاوە:
1- http://books.google.com/ P. Sorokin. Social Mobility, p.133
2- Lawman, Niomi, Illustrated Dictionary Of Sociology, LOTUS PRESS, FP 2004,New Delhi,p166
3 - الخشاب، مصطفى، المدخل الى علم الإجتماع، دارالقومية للطباعة والنشر، القاهرة 1965، ص394
4 - سعفان ، حسن شحاتة ، اسس علم الإجتماع، مكتبة النهضة المصرية، القاهرة، 1957، ص 183-184
5 - جيرار بن سوسان، و جورج لابيكا، معجم الماركسية النقدي، ترجمة جماعية، دار محمد علي للنشر و دار الفارابي، ط1، 2003، ص845-846
6 - John Scott & Gordon Marshall. Oxford, Dictionary of Sociology. PP531,532
7 - موريس، جنزبرج، علم الإجتماع، ترجمة فؤاد زكريا، القاهرة، بلا تأريخ الطبع، ص191
8 - تيزيني، طيب، المجتمع المفتوح أهو الرهان؟
http://www.alarabalyawm.net2009
9 - جيرار بن سوسان، و جورج لابيكا، معجم الماركسية النقدي، ترجمة جماعية، دار محمد علي للنشر و دار الفارابي، ط1، 2003، ص847