عێراق وەكو دەوڵەت، لەوەتەی دامەزراوە، چ لە سەردەمی پاشایەتی 1921- 1958و چ لە سەردەمی كۆماریدا 1958- 2003، هەرگیز دەوڵەتێكی دەستووری بە مانای ڕاستەقینەی خۆی نەبووە، تا دوای 2003 ببێتە وڵاتێكی دەستووری و دیموكراتی.
عێراق وێرای كە لە بنەڕەتدا، دەوڵەتێكی دەستكردو بێ پرسی پێكهاتە بەزۆر لێكێنراوەكانی ناوی، بە ویستی دەرەكی، دروستكرا، كەمینەی سوننەی عەرەبیش بەسەر زۆرینەدا سەپێنرا. ئەو «غوبن و غەدرە تایەفییە» لە زۆرینەی شیعەو ئەو «غوبن و غەدرە نەتەوەییە» لە كورد، هۆكارێكی سەرەكی بووە كە عێراق نەبێتە دەوڵەتێكی یەكگرتووی كارا كە نوێنەرایەتی هەمووان بكات، گەلێكی بە مانا سیاسییەكەی كە بەرژەوەندییەكی باڵا پێكهاتەكانی كۆبكاتەوە، تێیدا نەگۆڕێ. دوای 2003ێش ئەم هاوكێشەیە بە ئەمریكا هاوسەنگ نەكرایەوەو قۆناخێكی تری پەراوێزخستن و یەكدی پاكتاوكردن دەستی پێكرد. لەو سۆنگەیەوە قسەكردن لە بەیەكەوەهەڵكردن و سەقامگیری و دیموكراسی چ مانایەكی بۆ نامێنێتەوە. هەرچی كراوە بۆ بەیەكەوە هەڵكردن و دیموكراتیزەكردن، با بە بڕواو و نیەتی پاكیشەوە بێت، ئاسنی ساردەكوت بووە. (80) ساڵ، بە زەبری هێز ئەو دەوڵەتی عێراقە خۆی ڕاگرت. هەر هەندەی ئەو هێزە لە 2003 لەبەر یەكهەڵوەشایەوە، ئەم دەوڵەتەش، كەوتە رێزی دەوڵەتە فاشیلەكانەوە.
لە 2003 دەوڵەت داروو پەردووی بەسەریەكەوە نەما. نە«سیادەی دەرەكی» بۆ عێراق مایەوە نە«سیادەی ناوەكی»و سوكانی حوكمڕانیی عێراق كەوتە دەست ئەمریكاوە. لێرەدا «رزگاركردن» و «داگیركردن» بەكارناهێنم. ئەمریكا، وەكو بەریتانییەكان، ڤیا عێراق وەكی دەوڵەتێكی یەكگرتوو بینا بكاتەوە. هەڵبەت بەبێ گوێدانە ویستی ئازادانەی خەڵكی هەر سێ پێكهاتە سەرەكییەكەی عێراق و بەبێ وردبوونەوە لەو مێژووە خوێناوی و دابەش- دابەشە قووڵەی عێراق. سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان لەو بیناكردنەوەیەدا، بەشداربوو و بەشداری پێكرا. تەنیا بۆ بەراورد، یەكێتیی سۆڤیەت لە سەروبەندی نەوەتەكانی سەدەی رابردوو رووخا، خەڵك و بزووتنەوەی سیاسیی لە (15) كۆمارەكەی ئەوسای سۆڤیەت، خۆیان بە بیناكردنەوەی یەكێتیی سۆڤیەت خەریك نەكردەوەو یەك لەدوای یەك جاڕی سەربەخۆیی خۆیان دا. ئەمریكا، دەستوورێكی بۆ عێراقییەكان (بە كوردیشەوە)دانا، كە لە ڕاستیدا گرێبەستێكی كۆمەڵایەتی- سیاسی- قانوونیی نێوان پێكهاتەكان خۆیان نەبوو. هەرگیز سوننە(مەبەستم عەرەبی سوننەیە)، بەو دەستوورە رازی نەبوون و نین، بە دەستوورێكی سەپێنراو بەسەریاندا چاوی لێدەكەن (دەستوورێك بە قازانجی شیعەو كوردو بە پشتەوانیی ئەمریكا). بەشێكی ناو شیعەش هەروا و ئاخاوتنەكانی هەندێ لە سەركردە دیارەكانی ناو شیعەشمان لەیاد نەچووە. تەنانەت بەشێكی ناو كوردیش نیگەران بوون لە رەوشی دوای 2003 كە داخوا ئەم هەرێمەی ئێمە چارەنووسی چی دەبێت:بەرەو تێكەڵبوونەوەو ئاوێتەبوون دەڕوا یان دەرفەتێك بۆ وەكیەكبوون و دروستبوونی دەوڵەتی كوردستان دێتەپێشەوە. كورد پێی نەكرا، ماددەیەك سەبارەت بە مافی چارەی خۆنووسین لە رێگەی ریفراندەمەوە لەناو دەستوورەكە جێگیر بكات و وێڕای ئەوەش دەنگی پێدا. ئەودەمە زۆرێك لە ئێمەومانان ئەو رۆژەمان لەبەرچاو بوو. ناهەقمان نەبوو نیگەران بین، لە 1921ەوە- تا 2003، چ خێرو خۆشییەكمان لە دەوڵەتی عێراق نەدیبوو، جگە لە بەڵاو كارەسات و ماڵوێرانی و قڕكردن، ئەو دەوڵەتە هەر بۆ رووخان باش بوو نەك دامەزراندنەوەو بیناكردنەوەی. دەقاو دەق لەبەرانبەر ئەنجوومەنی حوكم لە 28/2/2004دا، وەفدی بزووتنەوەی ریفراندەم لە كوردستان ئەوەیان گوت و چەندین پرسیاری نیگەران ئامێزیشیان ئاڕاستەی ئەندامانی ئەنجوومەنەكە كرد كە داخوا كێ گەرەنتی ئەوە بە كورد دەدات پاش پێكهێنانەوەی دەوڵەتی عێراق و سەرلەنوێ دروستكردنەوەی سوپای عێراق و بەهێزبوونەوەی، وەكو جاری جاران، هێڕشمان ناكەنەوە سەرو ئەو نیمچە سەربەخۆییەی هەمانە لێمان زەوت ناكەنەوە!
عێراق، چونكە دەستكردە، قەیرانێكی ستراكتوری (بنیوی) هەیەو، قەیران دوای قەیران دروست دەكات و، بەیەكەوە هەڵكردنی پێكهاتەكانی زۆر زەحمەت بووە. ئەم قەیرانەی ئێستەش تێبپەڕێ، قەیرانی تر دێتە پێشەوە. عێراق دابەشبەندییەكی قووڵی تایەفی (شیعە- سوننە) و ئیتنی (عەرەب- كورد)ی تێدایە. ململانەی توندی لەسەر دەسەڵات و سەروەت و لەسەر خاك تێدایە، ئەو دابەشبەندییە بەتەنیا رەهەندی ناوخۆیی نییە، رەهەندی ناوچەییشی هەیە و تێكئاڵاون. لە مەودای بینراودا دیموكراسی لە كۆمەڵگەیەكی وەها دابەش- دابەش و هەلا- هەلادا، كە لەبنەڕەتدا كەلتووری دیموكراسی تێدا نەبووەو نییە، ناهێتە پێڕەوكردن، یان سەختە بێتە پێڕەولێكردن. هەڵبژاردنی گشتیی ناو بەناو، دابەشكردنی پۆستەكان بەسەر هەر سێ پێكهاتە سەرەكییەكەدا لە دەرەوەی هۆڵی پەرلەمان بە تەوافووقێكی لەرزۆك و، نەبوونی بەڵانسی راستەقینە لەنێوان پەرلەمان و حكوومەتدا و لە وڵاتێكی پڕ نەوتدا، سەقامگیری و بەیەكەوەهەڵكردن و دیموكراسی و خزمەتگوزارییان لەگەڵ خۆیاندا نەهێنا.
بەهەرحاڵ، دیموكراسی لە عێراقێ وەكو یەك یەكەی سیاسی، وەك لەبەرچاوە، نایەتە پێڕەوكردن، چونكە هیچ هێزێكی كۆمەڵایەتی و سیاسیش نییە لە سەرووی هەر سێ پێكهاتەكەوە كە بەراست هەڵگری دیموكراسی بێت. عێراق (3) رێگەی لەپێشە:
1- یان ئەوەتا بە زۆر و بە ستەم و خۆسەپاندن و لە رێگەی هێزەوە حوكم بكرێ. ئەو ئەگەرە پاشخانێكی بەهێزی هەیەو لەنێوان 1921- 2003 پێڕەوكراوە و كارەسات دوای كارەساتی بەسەر گەلانی عێراق و ناوچەكەدا هێناوە. ئەو مەیلە لەناو شیعەو سوننەدا هەیە. سەبارەت بەو ئەگەرە و بۆ كەمكردنەوەی زیان و دەرهاویشتەكانی ئەم هەلومەرجە سیاسییەی عێراق و ناوچەكە، هەندێ دەڵێن، جا لە ناچارییەوە بێت یان لە قەناعەتەوە، با دەرفەتێك بدەین بە سازان، بە ریفۆرم، یان بە دووبارە (تەوافووق و تەرتیبكردنەوە و جێگۆركێ پێكردن ئەم بەوی تر) و تواناكان بۆ ماوەو تەكتیكێكی دیاریكراو چڕ بكرێنەوە. حاڵی حازر بەبەرچاومان و لە پشتی پەردەكانەوە ئەوە دەگوزەرێ كە بڕوای خۆم، ئەو جۆرە سیاسەتكردنە ئەنجامەكەی خولانەوەیە لە بازنەی ئەگەری دووەمدا. ئەو توانا خەرجكردنە، عێراق لە قەیرانە بونیادییەكەی رزگارناكات.
2- یان ئەوەتا وەكو دەوڵەتێكی فاشیل لە گێژەنی قەیران لەدوای قەیراندا بخولێتەوە كە چارەنووسێكی باشتری نییە لە ئەگەری یەكەم. لێ لە باری مانەوەی عێراق لەو رەوشەدا، ئەگەر ئێستا لە هەندێ بازنەو جومگەدا، هێشتا سوكان بە دەست سەركردە عێراقییەكانەوە بێت، ئەوا بەردەوامیی قەیرانەكان، ئەو جومگەو بازنانەی هەن، بەدەست كەس نامێننەوەو هۆكاری دەرەكی (چ ئەقلیمی بێت یان نێودەوڵەتی) تەئسیری پتر دادەنێ لەسەر ئاڕاستەكردنی ململانەو قەیرانەكان كە پێموایە لە باری واشدا، كەس بێ زیان نابێت كە پێموایە ئەو ئەگەرە بۆ ماوەیەك بەردەوام دەبێت.
3- یان ئەوەتا عێراق وەكو دەوڵەتێكی یەكگرتوو، هەڵبوەشێتەوەو هەر پێكهاتەیەك ئازادانە رێگەی پەرەسەندنی خۆی بدۆزێتەوە. پێموایە، درەنگ یان زوو، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، لە بەر بەرژەوەندییەكانی خۆی لەبەر ئێمە نا، ئەو ئەگەرە ئەگەر بەناچاریش بێت قبوڵ دەكات، بەڵام پاش ئێش و ژانێكی زۆر. لە بیرمە، لە شوباتی 2004 كە لەگەڵ وەفدی بزووتنەوەی ریفراندەم لە بەغدا بووین، چاومان بە بەڕێوەبەری پێوەندییەكانی سی پی ئەی، باڵیۆز رۆنالد ئی نیومان و رێكخەری سی پی ئەی لە باكوور ئیما سكای كەوت، لەو دیمانەیەدا رۆناڵد نیومان بە راشكاوانە وتی:»ئێمە چ لەپێش شەڕو چ لەكاتی شەڕو چ لەدوای ڕووخانی سەدامیشدا، هەمیشە جەختمان لەسەر یەكگرتوویی عێراق كردۆتەوە. پێویستە ئێوە دەرفەتێك بۆ فیدراڵیزم بكەنەوەو تاقی بكەنەوە». لێرە قسە لەسەر بەشی یەكەمی قسەكانی ئەو باڵیۆزە نییە، بەڵكە سەبارەت بە فیدراڵیزمە كە كورد دەرفەتی بۆ كردەوە، لێ بەتەنیا دەخوێنێ و دوو پێكهاتەكەی تر بەكردەوە باوەگۆیان نەداوەتەوە یان هەر قەناعەتیان پێ نییە. واتە كورد، وەك چۆن ئۆتۆنۆمی كردبووە دروشی خۆی و تاقی كردەوە، لێ رژێم پەسندی نەكرد و كارەساتی بۆ كورد نایەوە، ئا ئاوا كورد، فیدراڵیزم-یشی تاقیكردەوەو لە دەستوور چەسپا. كورد چی لە عێراق دەسكەوتووە دوای 2003 و چی زەرەر كردووە، كەس ناكارێ بڵێ دوای 2003 لەڕووی ئابووری و داراییەوە كورد سوودمەند نەبووە، بودجەی عێراق، 98%ی لە فرۆتنی نەوتەوە دێ، بەڵام بەشێكی زۆری ئەو نەوتە هی كەركووك بووە، كە لە رووی جیوگرافی و مێژووییەوە بەشێكی كوردستانەو لێی دابڕێنراوە و لەنێوان 10- 17%ی بودجەی عێراق بە كوردستان دراوە كە كەمترە لە «ئیستحقاقات»ی خۆی و، حكوومەتی هەرێم، كوردستانی پێ ئاوەدانكردۆتەوەو بوژاندۆتەوە. بەڵام گرفتەكانی تر، وەكو بەشداریكردنی راستەقینە لە بڕیار و بەرێوەبردنی عێراق (وەكو دەوڵەتێكی ئیتیحادی!) و دامودەزگاكانیدا، ماددەی 140، نەوت و غاز، پێشمەرگە، نوێنەرایەتی كورد لە دەرەوە و سیاسەتی دەرەكیی عێراق یان ئەوەتا رواڵەتین، یان هەنگاوێكی كەمیان بۆ هاوێژراوە، یان هەر جێبەجێ نەكراون و ماونەتەوە؟ بۆ كەی هەڵدەگیرێن؟ چ نیازو مەرامێك لە چارەسەرنەكردنیاندا هەیە؟ ئەوە وایكردووە نەوەی نوێ لە فیدراڵیزم، بەتایبەتی كە تاقیكردنەوەی وەك یۆگسلاڤیای پێشووشیان لەبەرچاوە، بێئومێد بن...مخابن، عێراق و هەر سێ پێكهاتەكەی وەكو (چیك و سلۆڤاكیا)ش نین كە زۆر بە شارستانیانەو ئاشتییانە لێكجودابوونەوەو بوونە دوو دەوڵەتی سەربەخۆ. بۆیە ئەگەری سێیەم هەم كاتی دەوێ، هەم بەرنامەی تۆكمەو یەكڕێزی و خۆئامادەكردنی دەوێ بۆ هەموو ئەگەرەكان.