كۆمەڵگای كوردی (كۆمەڵگای گوازراوە)یە
ئازا حەسیب قەرەداخی
لەدوای راپەڕینی 1991ـەوە هەرێمی كوردستان بە دوو دۆخ چۆتە قۆناغی گوازراوەییەوە. یەكەمیان: دۆخی(دیفاكتۆ- أمر واقع)ـە كە لە 1991ـەوە تا 2003ـی خایاندووە. دۆخی دووەم:(دۆخی دەستووریی)ـە كە لە 2003ـوە لەناو دەوڵەتی عێراقدا تا هەنووكە بەردەوامە و بەبڕوای من تا بڕیاردانی چارەنووس و دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان هەر بەردەوام دەبێ.
ئەم دوو دۆخە گوزارشت لە گۆڕانگەلێكی سیاسی دەكەن كە هۆكارە خۆییەكانی سازو ئامادەو پێگەیشتووبوون، وەلێ پاڵنەرو كاریگەرگەلێكی دەرەكیان پێویست بوو بۆئەوەی ببزوێن و روو لە روودانی كارێك و چێبوونی دەرەنجامەكانی بكەن.
سەرەڕای هەندێ جیاوازی لە وردەكاری و ئاستی ئەو گۆڕانكارییە سیاسی و ئابوورییانەی لەو دوو دۆخەدا لە هەرێمدا روویانداوە، بەتایبەتیش ئەوانەیان كە پێوەندییان بە ئارامی و ئۆقرەیی و گەشەپێدان و خێرابوونی بزاوتی كۆمەڵایەتی شاقوڵی و فراوانبوونی بازنەی ئەو خەڵكانەوە هەیە كە ئەو بزاوتە گرتوونییەتەوە، وەلێ ئەم دوو دۆخە هەردووكیان خەسڵەتەكانی (كۆمەڵگای گوازراوە)یان هەیە، گرینگترینیان ئەوەیە كە دامەزراوە كۆمەڵایەتییەكان لە دۆخی نەرێتییەوە دەگۆڕێن و دەگوازرێنەوە بۆ مۆدەرنیتە (عصرنە). واتە(بۆ دۆخی دەسەڵاتی بیرۆكان - بیرۆكراسی- بەتایبەتیش دامەزراوە پەروەردەیی ویاسایی و سیاسی و ئابوورییەكان و گۆڕانكاری لە هێزی كاردا روودەدات و پەرەدەسێنێ) . ئەم گواستنەوەیە كێشەو ئاریشەكانی ململانێی نێوان نەرێت و ئەفراندن، رەسەنایەتی و مۆدەرنیتەی لێدەكەوێتەوە، چونكە (بۆ كۆمەڵگای گوازراوە سەختە سەبارەت بە دیاردە و گرفتە تایبەتەكانی خۆی، شێوازی جێبەجێكراو و پراكتیزەكراو لە كۆمەڵگای پێشكەوتووەوە بهێنێت و لەناو خۆیدا جێبەجێی بكات، هاوكات خۆیشی هێشتا نەگەیشتۆتە ئەوەی نموونەیەكی هاوسەنگی تایبەتی خۆی داهێنێت) .بەم مانایە بەو كۆمەڵگایە دەگووترێ گوازراوە كە( تەنانەت ئەگەر بڕیاریشی دابێت پێ لەسەر رێگای مۆدەرنیتە دابنێ، بەڵام لە هەموو ئاست و رەهەندەكانیدا مۆدەرنیتەی پێ قووت ناچێ) . كەواتە گوازراوە خەسڵەتی ئەو قۆناغەیە كە ( كۆمەڵگا پێشەكییەكانی پێكهاتەیەكی نوێ دروست دەكات، وەلێ ئەو پێكهاتەیە چییە؟ ململانێی نێوان مەیل و رەوتەكانی ناو ئەو كۆمەڵگایە و تێهەڵكێشیی نێوان كاریگەرییە نێوخۆیی و دەرەكییەكان، وەڵامی ئەو پرسیارە دەدەنەوە) .
لەرووی ئابووری و چالاكییەكانیشیەوە، كۆمەڵگای گوازراوە ( كۆمەڵگای فرەكەرتی ئابوورییە، خاوەندارێتی تێیدا جۆراوجۆرە، خاوەندارێتی گشتی لە كەرتە نەرێتییەكاندا هەیەو كەرتگەلێكیش هەن موڵكی دەوڵەتن و موڵكی تایبەتیش هەیە. هەروەها بەوەش جیادەكرێتەوە ە بەهۆی فرەئاستی تەكنەلۆژیای بەكارهاتوو لەو كەرتانەدا، ئاست و پلەی جیاجیای بەرهەمهێنانی تێدایە) . واتە كۆمەڵگایەكە لەنێوانی دوو جەمسەری ناكۆكدا راوەستاوە، جەمسەرێكیان كۆمەڵگایەكە زۆر پسپۆرانە كاری تێدا دابەشكراوە. جەمسەرەكەی دیش كۆمەڵگایەكە پسپۆریی تێدا نییە. (فرید ریجز) بەم كۆمەڵگایە دەڵێ: (كۆمەڵگای پوازكیی – المجتمع المنشوری Prismatic Society) كە تێیدا رادەی پەرتبوون زۆر دەبێ. لەبەرئەوەیش كە كەرتە ئابوورییەكان زۆرن، ئەوا(كۆمەڵگای گوازراوە ئاڵۆزە، رەگوڕیشەی ململانێ تێیدا هەمە لایەن و پەلهاویشتووە) . بۆیە ئەم كۆمەڵگایە بە فرەكلتوور و فرەبەها و فرەخوێشایەتی (ولاءات) و تەرزە رەفتارگەلێك دەناسرێتەوە كە درێژبۆوەی بەها و خوێشایەتی نەرێتین و شابەشانن لەگەڵ رەفتارگەلێكدا كە بەرهەمی بەها و خوێشایەتی مۆدەرنیتەن. بەم حاڵە، ئەم كۆمەڵگایانە وەكوو بڵێی بە قۆناغی خۆئامادەكردندا تێدەپەڕن. حاڵیان وەكوو حاڵی ( ئۆركسترایە لە قۆناغی خۆئامادەكردندا، ئەو كاتەی مایسترۆ، كە كاری ئاسایی ئەو هەماهەنگی نێوان ژەنینی هەر ئەندامێكی گرووپەكەیە، هێشتا رۆڵێكی روونی نییە. بۆیە لە نەبوونی رۆڵی مایسترۆدا هەر ژەنیارێك كۆپلەكەی خۆی لە موزیكەكە دەژەنێ بێ ئەوەی گوێبداتە ئەوەی ژەنیارەكانی دیكە چی دەژەنن. دەرەنجام گوێمان لە دەنگ و ئاوازی پەرتەوەبووی ناجۆر و نارێك دەبێ) .
قۆناغی گوازراوەیی قۆناغێكە كۆمەڵگا سستمە نەرێتییەكانی بەجێ دەهێڵێ و دەست دەكات بە مۆدەرنیتە. ئەم گواستنەوەیە پرۆسەیەكی فرەرەهەندە و لەوبارەیەوە (سامۆئێل هەنتگتۆن) دەڵێ: (وای لێ چاوەڕوان دەكرێ گۆڕان لە گشت كایەكانی فیكر و چالاكی مرۆییدا بكات) . لەسەر ئاستی سایكۆلۆژی، وا لە مۆدێرنیتە چاوەڕوان دەكرێ گواستنەوەیەكی كرۆكییانە لە بەها و هەڵوێست و چاوەڕوانییەكاندا بكات و هاوتایی لەگەڵ كۆمەڵە چوونیەك و راستەخۆكانی وەكوو خێزان و عەشیرەت و گوند بكاتە كۆمەڵەی گەورەتر و ئەبستراكتری وەكوو چین و نەتەوە. لەسەر ئاستی فیكریش، بەهۆی گەشەكردنی تێكڕاییەكانی خوێندەواری و تواناكانی نووسین و پەیدابوونی ئامڕازەكانی پەیوەندی و فێربوون و هەرچی زیاتر پەیدابوونی دەرفەتەكانی بزاوتی پیشەیی شاقوڵی و ئاسۆیی، وا لە مۆدێرنیتە چاوەڕوان دەكرێ ئاسۆی زانینی مرۆڤ بۆ ژینگەكەی یەكجار فراوان بكات. هەڵبەت ئەم رووكارانەی مۆدەرنیتە زۆر پەیوەستن بە سیاسەتەوە، بۆیە لە مۆدێرنیتەدا وا چاوەڕوان دەكرێ دەسەڵات عەقڵمەند بێ و بەشی زۆری دەسەڵاتە سیاسییە نەرێتیی و ئایینی و بنەماڵەیی و رەچەڵەكییەكان بگۆڕێ بە یەك دەسەڵاتی نەتەوەیی عەلمانی. ئەمەیش ئاوێتەبوونی نەتەوەیی و سەنترالیزمەكردنی دەستڕۆیی یان چڕكردنەوەیەتی لە دامەزراوەی نەتەوەیی یاسادانەری دانپێدانراودا و لەسەر ئاستی كۆمەڵایەتییش، خەڵك ئامادە دەبن بۆ جۆری نوێی بەشداری و رەفتار. بۆیە واچاوەڕوان دەكرێ ئەم چەردە گۆڕانكارییە تێكهەڵكێش و یەكترتەواوكەرە كۆمەڵگا دووچاری حاڵەتی (شڵەژانی كۆمەڵایەتی) بكات و سستم و پێكەوەیی و پەیوەندییەكانی ناوی گرژ و ئاڵۆز بكات. هەروەها ببێتە هۆی تێكشكانی دامەزراوە نەرێتییەكانی و تێكشكانی ئەمانیش لەلای خۆیەوە ببتە هۆی دروستبوونی حاڵەتێك لە رزین و كەرتوپەرتبوون و دەرچوون لە پێوەر. وەلێ هاوكات مۆدیرنیتە پێویستی بە وێكچوون و هاوتایی و خوێشایەتی نوێ هەیە. لەوانەیە ئەم خوێشایەتییە نوێیە سەرلەنوێ لەگەڵ توێژێك جووت بێتەوە كە بەشێوەیەكی شاراوە یان كردەنی لە كۆمەڵگا نەرێتییەكەدا هەبووە، یان لەگەڵ ژمارەیەك نموونە و سیمبوولی نوێ، یان توێژێك كە لەگەڵ مۆدەرنیتەدا پەرەی سەندووە، جووت ببێ. ئەوەیش لەبەرئەوەی كۆمەڵگای نەرێتی رچەڵەكگەلێكی هەن ئەگەری ئەوەیان تێدایە كە ببنە بناغە بۆ ناسنامە و یەكبوون. دەشێ پرۆسەی مۆدەرنیتە هەندێك لەم رەچەڵەكانە تێكبشكێنێ و لەناویان ببات، وەلێ هەندێكی دیكەیان هوشیارییەكی نوێ پەیدا دەكەن و دەبنە بناغەیەكی نوێ بۆ رێكخستنەوەیەكی نوێ، چونكە ئەم رەچەڵەكانەیان توانای ئەوەیان هەیە گەلێك لەو پێویستییانە دابین بكەن كە مۆدێرنیتە دەیانخوازێ بۆ ناسنامەی تاكەكەس و بوژانەوەی كۆمەڵگا و پێشكەوتنی ئابووری . ئەم وەسفە لەگەڵ كۆمەڵگای كوردیدا، زۆر دێتەوە. لە زۆر بڕگەی مێژووماندا، بەتایبەتیش لە دوای راپەڕینی 1991ـەوە كە پێمان وابووە كاتی لێكدابڕانە لەگەڵ رابردوودا، كەچی جارێكی دی، خۆیشایەتییە كۆنەكان بوژاونەتەوە و خۆیان نوێ كردۆتەوە و شێخ و سەرەك عەشرەتەكان لەگەڵ مۆدەرنیتە و گۆڕانكارییەكاندا خۆیان گونجاندووە و بوونەتە چینی كۆمەڵایەتی نوێ لەسەر بناغەی خاوەندارێتی تایبەتی زەوی و سەرمایەی بازرگانیی، بەڵام بێ ئەوەی رەگوریشەكانی پەیوەندی دەرەبەگایەتی خۆیان بە هەموو ئەو بەها و دابونەریت و رەفتار و شێوازی ژیان و تایبەتمەندی و خەسڵەتە كولتوورییانەی هەیانبووە، بپچڕێنن. ئەم پێكهاتە نوێیە- كۆنە توانیویەتی ریزەكانی خۆی لەگەڵ ریزەكانی پێكهاتەی نوێی چینایەتی رێكبخات كە مۆدەرنیتە بەرهەمی هێناون. ئەوەی هەیانبووە لەگەڵ ئەوەی لەلای پێكهاتە نوێیەكە هەیەتی، لە بەرەیەكی ئابووری – سیاسیدا جووتیان كردووە و بەمەیش بەردی بناغەیەكی نوێیان بۆ پرۆسەی ئاڵووێرد لەنێوانی چالاكی سیاسی و دەوڵەمەندبوونی ئابووریدا داناوە.
سەرچاوە:
1- الهاشمي، حميد ،المجتمع الانتقالي :نحو توصيف سوسيولوجي للحال العراقي اليوم، موقع: الحوار المتمدن - العدد: 1614
2 - وتوت ،علي، قراءة لحقائق التغيير في المجتمعات التقليدية: العراق وقضايا المرحلة الانتقالية، موقع الدكتور(علي وتوت)
3 - غليون، برهان، النخبة والشعب : مقتطفات من كتابي الأخير.(مع بعض التعديلات) موقع:الحوار المتمدن
4 - نيكيفوروف،ف.ن، الشرق والتأريخ العالمي، حول أسلوب الإنتاج الآسيوي، ترجمة وتقديم الدكتور توفيق سلوم،دار الفارابي، بيروت،ط1 1981.، ص41-42
5 - وتوت،علی، سەرچاوەی پێشووو
6 - عبدالحميد، عالية، الإصلاح الإداري: قضايا نظرية ومداخل لتطوير، مكتبة الشروق الدولية، القاهرة، 2007، ص91-92
7 - دیمانەیەك لەگەڵ دیڤید تۆلبرت، سەرۆكی مەڵبەندی نێودەوڵەتی بۆ دادپەروەریی راگوازراوەیی، ئاداری 2010، لە ماڵپەڕی: دادپەروەریی بۆ هەمووان بڵاوكراوەتەوە www.adala4all.org
8 - عبدالحمید، عالیە، سەرچاوەی پێشوو، ل92
9 - هانتكتون، صموئيل، النظام السياسي لمجتمعات متغيرة، ترجمة: سمية فلو عبود، دار الساقي،ط1، بيروت، 1993،ص45
10 - هەمان سەرچاوە، ل45-53
