دەڵێن، دادپەروەرترین دابەشكردن لە نێو ئادەمیزاد عەقڵ و هوشمەندییە، عەقڵیش كە هەموو ئادەمیزادێك بەیەكسانی تێیدا هاوبەشن توانای هەیە بۆ جیاكردنەوەی چاكە لە خراپە، جوانی لە كرێت؛ وەكو گەورە زانایانی ئیسلام لەرەوتی میانڕەوەكان دەڵێن، بۆیە دەبێتە هۆی لێپرسینەوەی مرۆڤی عاقڵ. ئاشكرایە كە هەر مرۆڤێك نێر یان مێ، ژن یان پیاو، بە ئاسانی دەتوانێ چاك لە كردەوەی خراپ جودا بكاتەوە، لە مەتەڵۆكی كوردیدا هاتووە كە جوتیارێكی سادە بەمەلایەك دەڵێت(من دەزانم ئەم هەموو كتێبانەی تۆ چ دەڵێن؟ دەڵێن چاكە بكە خراپە مەكە). ئەوەیە مەبەستی ئەو ئایەتە پیرۆزە «ونفس وما سواها فألهمها فجورها وتقواها» خودای گەورە لە دەروونی هەموو مرۆڤێكی چاندووە چ شتێك بۆی باشەو چ شتێك خراپە، لە وتەكانی پێغەمبەریش هاتووە « الحلال بین والحرام بین» واتە: ئەوەی دەشێ بكرێت، بخورێت، روون و ئاشكرایە، ئەوەی ناشێ بكرێت، زیانی هەیە، روون و ئاشكرایە، كە وابێ نە فەتوای مەلایانی دەوێت و نە دوعای پیران.
بۆیەش، گەورە زانایان و عەقڵمەندەكانی رەوتی میانڕەوەكان لە هزری ئیسلامی وتویانە: عەقڵ رێگا پیشاندەری مرۆڤە بەرەو جیاكردنەوەی چاكە لە خراپە، یاخود زانینی جوان و كرێت، جگە لەو شتانەی دەكەوتە بازنەی ئیمان و باوەڕ.
بناغەی ئەم بیرۆكەیەیان ئەوەیە كە خودی سروشتی شتەكان، یا كردەوەكان، ئاماژە بەیاسای خۆی دەدات، دادپەروەری كە هەر كەسێك دەتوانێت پێناسەی بكات و هەستی پێ بكات نموونەی یاسای سروشتیە، هەروەها ستەم كە خراپە. ئەم بیرۆكەیە لەلایەن فەیلەسوفە گەورەكانی یۆنان، وەكو ئەرستۆ، رواقییەكان، مەسیحیەكان وەك توماس ئاكوینی باسی لێكراوەو بووەتە پرەنسیبی بنەڕەتی بۆ یاسای سروشتی، كە نزیكەی دوو هەزار ساڵ تاكە بیرۆكەی فەلسەفەی یاسا بووە؛ كە بریتیە لەو بنەماو رەوشتانەی كە عەقڵ بەباشی دەزانی یا پێویستە بۆ بەرژەوەندی ئادەمیزاد، دەبێ ئەو یاسایانەی مروڤ بۆ خۆی دایدەڕێژێت لە ڕێگای دەسەڵاتی دانانی یاسا بگونجێ لەگەڵ یاسای زەمیر.
خودی مافەكانی مرۆڤ، كە یاسای نێودەوڵەتی دەیپارێزێ، لەو بیرۆكەیە دەرچووە. ئەوانە مافی سروشتیان پێدەڵێن، چونكە شەرعیەتیان لەخودی خۆیانە كە خودا دایناوە و ژیانی سروشتی پێویستی پێیە، وەك مافی ژیان یا مافی ئازادی، ئازادی ڕادەڕبڕین، ئەو مافانە یاسا دەیانپارێزی دروستیان ناكات.
مەبەستمان لێرە درێژەدان نییە بەلێكۆڵینەوەیەكی ئەكادیمی لەبابەت سەرچاوەكانی زانیاری (مصادر المعرفە) ئایا زانیاری لەناوەوە دەست پێ دەكات؟ لەگەڵ دروستبوونی مرۆڤ زانیاری خۆڕسكی هەیە، یان كاردانەوەی ئەزموونی دەرەوەیە، مەبەستمان نییە بچینە گێژاوی گرفتی كێ لە پێشەوەیە یاسا یاخود ماف؟ تەنیا ئاماژەدانە بەم راستیەی كە هەموو مرۆڤێك شایەنی بەشداریكردنە لە بڕیارەكانی كۆمەڵگا، فەلسەفەی یەكسانی هەموو مرۆڤەكان بێ بنەما نییە. هەموو تاكێكی كۆمەڵگا، ئەگەر خۆی گێل نەكات، نەبێتە بەندەی ئارەزووی تایبەتی خۆی، یا خەڵقی تر، چاكەو خراپە بە چاكی لێك دەكاتەوە.
گرفتە گەورەكە ئەوەیە، كە عەقڵ بە تەنیا هێزی دەروونی مرۆڤ نییە، هێزی تر هەن لەچەند لایەكەوە بەهێزترن وەكو هێزی ئارەزوو كە هەمیشە ڕێگری دەكات لە ویستی عاقڵانەی مرۆڤ، لێرەدا یەكسانیەكە دەكەوێتە گرفتی خۆی، بێگومان ئەوانەی ئیرادەی پۆڵایینیان هەیەو ناكەونە داوی غەریزەی خۆپەرستی، كاتی خۆیان بەفیڕۆ نادەن، ئەوانەی كۆششیان بۆ سەر فرازی كۆمەڵگایەكەیانە یا گەلەكەیان هەیە، ئەوانەی زانست و شارستانیەت دەبەنە پێشەوە، كە لە قورئانی پیرۆزدا بەكردەوەی چاك ناوی دەبات(عمل صالح)، لەگەڵ پرەنسیبی یەكسانیەكە پایەی تایبەتی خۆیان هەیە لای خواو خەلق.
لێرەدا، دەتوانین بڵێین، مرۆڤ، كەخاوەنی بەهای قەدرگرانی هۆشەو، دەتوانێ جوان و كرێت جیاواز بكاتەوە، دەبێ چەواشەكردن قەبووڵ نەكات.
بۆنموونە، ئیسلام كە خاوەنی ڕاستترین دوكیۆمێنتی ئاسمانیە، بەدەستاو دەستی جەمعی پێمان گەیشتووە كە هەموو پرەنسیبە ئەخلاقیەكانی لەخۆگرتووە، ئاماژەی بە پرەنسیبی چاكترین شت كردووە بۆ پابەندبوون پێیەوە، چ لە رەوشتی تاك یا كومەڵ (أحسن ما أنزل) كەچی لەكۆنەوە، ئێستاش زیاتر، تووشی كەسانێك بووە كە ڕووی بێگەردی ئیسلامیان شاردۆتەوە بۆ بەرژەوەندی تایبەت، لەرێگای چەواشەكردنی خەلق، لەهەموو لایەكەوە، بۆیە دەبینی زۆر شت هەیە بڵاو بووەتەوە وەكو بەشێك لەدین، كەچی نە راستە و نەدروست، هیچ بنەمایەكی نییە، بە پێچەوانەوە زۆرشت هەیە لەو دنیای تازەیە هاتۆتە پێش لەنێو ئەو وەرچەرخانە گەورەی بەسەر شارستانیەت هاتووە، وەكو ئازادی دەربڕین، دیموكراسی، یەكسانی ژن و پیاو، نەفرەت لە بەندایەتی، كە لەگەڵ روحی ئیسلام دەگونجێ، بەموخالفی ئیسلام لەقەڵەم دەدرێ، درێژەدان بەم بابەتە سەدەها لاپەڕەی دەوێ و ئەوانەی تێگەیشتبوون كە ئیسلام جگە لەبازنەی ئیمان- دینی، تەنیا زەمانی خۆیی نییە، زەمانیش لە گۆڕینی بەردەوامە، چاكەو حیكمەت لە كوێندەربێ، ئیسلام پێشوازی لێدەكات، نەوەك نەفرەت، ئەوانە مەردانە لەكۆن و تازە خوێندنەوەی هاوچەرخانەیان بۆ كردووە، دووریش نەبوون لەو پرەنسیپە بنەڕەتیەی كە لەدەروونی هەر مرۆڤێكی موسڵمان هەیە، ئەویش جیاكردنەوەی چاكە لە خراپە. راستە ئیسلام وەكو (فقە) بەو مانایە سادەیە نییە، فقە زانینی بڕیارەكانی شەریعەیە بەبەڵگە، بەڵگەش دەقەكانی قورئان و وتەكانی بێگومانی (صحیح)ی پێغەمبەرە كە بەبۆنەی شەرعدانانەوە فەرموویەتی، ئەوەش قسەی دنیایی ناگرێتەوە، بەداخەوە لێرەدا تێكەڵاوی زۆرە، ئەركێكی گەورەیەو لەسەر مامۆستایانی فقە تائێستا بەتەواوی جێبەجێ نەبووە. زانایانی فقە وتوویانە لەبەرئەوەی دەقەكان دەژمێردرێن (معدود) كردەوەی لێپرسراوان (مكلفین) دوایی نییە (غیر معدود) پێویستیمان بە چەند سەرچاوەی تر هەیە وەكو ( قیاس ) واتە: چونكە تازەكە بەكۆنەكە دەچێ بڕیارەكە هەر وەكو كۆنەكە دەبێ كە دەقی لەسەرە. لەكۆنەوە وتراوە، لەزەمانی یۆنانییەكان: ئەگەر هۆیەكە یەكێكە، دەبێ یاسایەكەش یەك بێت، ئێمە لەنوێسازییەكەمان باسی حیكمەت دەكەین لەجێگای قیاس یان سەرچاوەكانی تر، چونكە قورئان چەند چین فەرمویەتی (ویعلمكم الكتاب والحكمە) دووشتمان فێر كردوون، یەكەم كتاب، كە دەكاتە ئەو بڕیارانەی دینی كە لە هێزی عەقڵدا نییە بەتەواوی دەركی بكات، دووەم حیكمەت، وەكو زانای گەورە راغبی أصبهانی دەڵێ: ئەو بڕیارانەیە خودی عەقڵی مرۆڤ دركی دەكات .
دیارە سروشتی دەق كە وشەو مەبەستەكانی لەخۆ دەگرێ، بەهەر زبانێك بێ زۆر مانا هەڵدەگرێ، بۆیە بۆچوونی جیاواز زۆرە لەفقە بێ ئەوەی ئەم راستییە بشاریتەوە كە هەر بڕیارێكی فقهی لەگەڵ سوودمەندی كومەڵگا نەبێت نابێتە ئیسلامی، چونكە پوختەی وتنی زانایان لەبابەت فقهی ئیسلامی ئەوەیە: بڕیارەكانی شەریعە بۆ مەنفەعەی خەڵقە.
*سەرۆكی كۆڕبەندی هزری ئیسلامی